Bosh sahifa
Referatlar
Huquqshunoslik
Bir qancha jinoyat sodir etish
Bir qancha jinoyat sodir etish
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
158 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Boshqa jinoyat-huquqiy ta`sir choralarini ijro etish
Jazoni ijro etish muassasalarida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi
Jinoyat huquqi va jinoyat protsessi
Jinoyat tarkibi
Xalqaro nizolarni Xalqaro huquqiy vositada hal etish. Xalqaro jinoyat huquqi
![www.arxiv.uz Bir qancha jinoyatlar tushunchasi va uning ahamiyati. Jinoyat huquqi fanida bir qancha jinoyatlar sodir etish alohida mav zu sifatida o‘rganiladi. Jinoyat qonunida bir qancha jinoyatlar tushunchasi berilmagan bo‘lsa-da, lekin takroran jinoyat sodir etish, jinoyatlar majmui va retsidiv jinoyat tushunchalarining nazariy yig‘indisi bir qancha jinoyatlar tushunchasini beradi. Bir qancha jinoyatlar deganda, shaxsning sud hukmi asosida aniqlangan ikki yoki undan ortiq jinoyatlarni, ulardan birortasi uchun sudlangan yoki sudlanmaganligidan qat’i nazar sodir etishi tushuniladi. A.S.Yakubov va B.Matlyubovlar “ bir qancha jinoyat ” atamasi o‘rniga “ takroran jinoyat sodir etish ” yoki “ jinoyatlarning takrorlanishi ” atamalarini qo‘llash to‘g‘ri deb hisoblaydilar. 1 [72] Ularning fikricha , bir qancha jinoyatlar atamasi juda ko ‘ p sonli degan ma ’ noni anglatib , ushbu atama miqdor jihatidan “ jinoyatlar ” so ‘ zi bilan birgalikda qo ‘ llanilganda aniq bo ‘ lmagan miqdordagi jinoyatlar sonini anglatadi . Ma ’ lumki , bu institutda jinoyatlarning miqdoriy jihatlari mavjud bo ‘ lib , u yuridik ahamiyatga ega . Bir qancha jinoyat sodir etganlik uchun jinoyat huquqiy ta ’ sir choralarini qo ‘ llashda bir shaxs tomonidan kamida ikkita jinoyat sodir qilingan bo ‘ lishi kerak . Jinoyat qonuni nuqtai nazaridan , keyingi jinoyatlar qanday miqdorda sodir etilganligidan qat ’ i nazar jinoiy faoliyat sifatida ifodalovchi ushbu hodisaning huquqiy tabiati o ‘ zgarmaydi . Takroran jinoyat sodir etish tushunchasi esa , o ‘ z navbatida bir harakatni uchinchi , to ‘ rtinchi va hokazo marta sodir etilishini ham qamrab oladi . Ayrim mualliflar bir qancha jinoyat tushunchasini « bir kishi tomonidan ikki yoki undan ortiq jinoyatni sodir etish » 2 [73] deb hisoblaydilar . Bu qoida nazarimizda bir qancha jinoyatlar tushunchasini to‘la ifodalab bera olmaydi. Ushbu muammoni maxsus o‘rgangan olimlardan V.I. Tkachenko «shaxsning oldindangi jinoyati uchun sudlangan yoki sudlanmaganligidan qat’i nazar, sud hukmi bilan aniqlangan 1 [72] Б.Матлюбов . А.С Якубов «Совокупность преступлений и её виды» , “Ҳ уқуқ ”, 2000 й., №2, 40- бет. 2 [73] Уголовное право Изд МГУ. 1998й Стр-200](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-2.png)
![www.arxiv.uz ikki yoki undan ortiq jinoyatni sodir etishi, bir qancha jinoyatni sodir etish deb topiladi» 3 [74] degan fikrni bildiradi. Fikrimizcha yuqoridagi olimlar ko‘proq qilmishlarning miqdor ko‘rsatkichiga e’tibor berishgan. Bu borada bir qancha jinoyatlar tushunchasini V.P. Malkov ancha keng talqin qiladi. Uning fikriga ko‘ra, «bir qancha jinoyatlar deb shaxsning jinoiy javobgarlikka tortilguncha, bir vaqtda yoki ketma-ket, ikki yoki undan ortiq jinoyat sodir etganligi yoxud oldindangi jinoyati uchun hukm etilganidan keyin yangitdan jinoyat sodir etishi va ikkita jinoyat o‘rtasida jinoyat huquqiy muddatlar o‘tib ketmagan bo‘lsa, shuningdek, jinoyat ishi qo‘zg’atish uchun boshqa to‘siqlar bo‘lmasa, bir qancha jinoyat sodir etish deb topiladi » 4 [75] K.A . Panko esa bu tushunchaga qo‘shilgan holda ayrim aniqliklar kiritish lozim deb hisoblaydi. Chunki bu tushuncha Jinoyat kodeksi Maxsus qism moddasida nazarda tutilgan bitta jinoyat hisoblanadigan bir qancha harakatlardan iborat bo‘lgan qilmishlarni qamrab ololmaydi, deb hisoblab bir qancha jinoyatlar tushunchasini quyidagicha ta’riflashni taklif etadi: «Shaxsning ikki yoki undan ortiq jinoyaltarni sodir qilishi, agar ular uchun yuridik oqibatlari bekor bo‘lmagan yoki jinoiy ta’qib qilish uchun jinoyat-protsessual to‘siqlar bo‘lmasa, Jinoyat kodeksi Maxsus qismining bitta normasi bilan qamrab olingan yoki olinmaganidan qat’i nazar bir qancha jinoyat sodir etilgan deb hisoblanadi». 5 [76] Bir qancha jinoyatlarga berilgan ta ’ riflardan ko ‘ rinib turibdiki , bu mavzuni tadbiq qilgan barcha mualliflar bir qancha jinoyatga ta ’ rif berar ekanlar , kamida ikkita jinoyatning sodir qilinganligi bir qancha jinoyatlarni tashkil qilishini ta ’ kidlaydilar . Bir qancha jinoyat sodir qilish jinoyat sodir qilishning alohida shakli bo ‘ lishi bilan birga , jinoyat huquqining alohida instituti ekanligini ham aytib o ‘ tadilar . 3 [74] Ткаченко М.И Множственность преступлений и её формы по уголовному праву. Казань 1982 г. 4 [75] Малков В.П Множенность преступлений и её формы по уголовному праву Казань 1982 г Стр- 12 5 [76] Панько К.А Вопросы общей тиорий рецидива в уголовном праве . Воронеж !988 Стр-68](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-3.png)
![www.arxiv.uz Bir qancha jinoyatlarning shakllari to‘g‘risida ham yagona fikr mavjud emas. Masalan, P.S . Dagel 6 [77] , G.T.Keshiledze 7 [78] , A.Yakovlevlar 8 [79] bir qancha jinoyatlar sodir qilish deganda, takroran jinoyat sodir qilish, jinoyatlar jami tariqasida jinoyat sodir etish, retsidiv jinoyat sodir qilishni nazarda tutadilar. Bu amaldagi Jinoyat kodeksidagi bir qancha jinoyatlar shakllariga mos keladi. M.T Kafarov esa bir qancha jinoyatlar deganda, retsidiv, takroran, jinoyatlarning ideal jami, jinoyatlarning real jami tariqasida sodir qilingan jinoyatlarni kiritadi. Yuqorida bir qancha jinoyatlarga berilgan ta’riflardan kelib chiqib uning quyidagi xususiyatlarni ko‘rsatish mumkin: 1) 1) shaxs tomonidan ikki yoki undan ortiq mustaqil jinoyatlarning sodir etilgan bo‘lishi lozim; 2) 2) har bir jinoyat sud hukmida ko‘rsatilgan bo‘lishi lozim. Agar shaxs jinoyat sodir etgan bo‘lsa , lekin jinoiy ish dastlabki tergov va sud tomonidan qonunda ko‘rsatilgan asoslarga ko‘ra tugatilgan bo‘lsa (O‘zR JPKning 83,84- moddalari), bu shaxs ilgari jinoyat sodir etgan hisoblanmaydi; 3) 3) jinoiy javobgarlikka tortish muddatining o‘tib ketganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilinmagan bo‘lishi (64-modda), ilgari chiqarilgan hukmning ijro etish muddati o‘tib ketmagan bo‘lishi (69-modda), sudlanganlik muddatining o‘tib ketmaganligi yoki amnistiya akti yoxud afv etish orqali jazodan ozod qilinmagan bo‘lishi kerak; 4) 4) har bir jinoyat tugallangan yoki tugallanmagan bo‘lishi lozim. Bu xususiyatlarning jami bir qancha jinoyatlar sodir etishni tavsiflash uchun zarur va shartdir. Mazkur belgilardan birining mavjud emasligi bir qancha jinoyat sodir etishning mavjud emasligini ifodalaydi. Ijtimoiy munosabatlar tizimida bir qancha jinoyatlarning ijtimoiy xavflilik darajasining yuqoriligi uning obyektga ko‘p miqdorda zarar yetkazishi hisobiga vujudga keladi ( masalan, ikki marta 6 [77] П.С ДагельМножественност преступлений М.1968г Стр-68 7 [78] Г.Т. Кешиледзе Ответственност при совокупности преступлений по уголовному праву Автореферат канд. Юрд наук Толин 1960 й., 3-бет. 8 [79] А.М Якевлевлар Совокупност преступлений М. !960 Стр-34](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-4.png)
![www.arxiv.uz Takroran jinoyat sodir qilish bir qancha jinoyatlar tizimida o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasining 1994 yilda qabul qilingan yangi Jinoyat kodeksida ilk bor mustahkamlangan. O‘zbekiston Respublikasi Adliya Vazirliginiing bergan ma’lumotlariga ko‘ra takroran jinoyat sodir etish turli davrlarda barcha jinoyatlarning 25-30 % ni tashkil etgan. Takroran sodir etilgan jinoyatlar jamiyat uchun xavfli harakatlardan bo‘lib, takroran jinoyat sodir qilish jinoyat huquqi instituti sifatida chuqur tarixga ega. Takroran jinoyat sodir etish va uni sodir etganlik uchun javobgarlik to‘g‘risidagi dastlabki manbalar Rim huquqida uchraydi. Qadimgi Fransiya, Germaniya va boshqa davlatlar qonunchiligida ham bu ma’lumotlar bor. Katolik Cherkov huquqida esa takroriy jinoyat «tuzalib , qayta ochilgan va tuzalishi juda qiyin bo‘lgan yara»ga o‘xshatilgan. Musulmon huquqida ham takroran jinoyat sodir etganlik uchun javobgarlik to‘g‘risidagi ma’lumotlar mavjud bo‘lib, Qur’onda va sunnada bunday harakatlar sodir etganlarga og‘ir jazo tayinlash nazarda tutilgan. Unga ko‘ra takroran jinoyat sodir etish deganda, bir qilmishni ikki yoki bir necha marta sodir etilishi tushunilgan. Bunda shaxsning birinchi jinoyati uchun jazoga tortilganligining ahamiyati bo‘lmay, bir jinoyatni jazo qo‘llanilgandan keyin sodir etganligi muhim bo‘lgan, xususan, shaxs o‘g‘rilik jinoyatini birinchi marta sodir etganida qo‘li kesilgan bo‘lsa, ikkinchi marta qattiqroq jazo chorasini, chap oyog‘i to‘pig‘idan kesilib, qaynatilgan yog‘ga botirilishiga sabab bo‘lgan, shundan so‘ng ham tuzalish yo‘liga kirmasa, qozi tomonidan tavba muddati belgilab hibs etilgan 9 [80] . Sobiq ittifoq davridagi Jinoyat qonunchiligida ham takroran jinoyat sodir etganlik uchun jazo choralari belgilangan. 1926 yildagi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi Maxsus qismining 36 ga yaqin moddalarida takroran jinoyat sodir etish, jinoyatni kvalifikatsiya qilishning zaruriy belgisi sifatida nazarda tutilgan. 1959 yilgi Jinoyat kodeksining 125-moddasi eslatmasida, 125, 126 va 129- moddalarda nazarda tutilgan takroran jinoyat sodir etish deganda, shu moddada 9 [80] Хидая «Комментарии мусульманского права» Том II Перевод с англиского под. ред. К. И. Гродекова](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-7.png)
![www.arxiv.uz yoki kodeksning bir qator moddalarida nazarda tutilgan jinoyatlardan birini ilgari ham sodir etgan shaxs tomonidan sodir etilgan harakat tushunilgan 10 [81] . Amaldagi 1994 yil qabul qilingan Jinoyat kodeksining 32-moddasi 1- qismiga ko‘ra kodeksda alohida ko‘rsatilgan hollarda esa, «Jinoyat kodeksi Maxsus qismining aynan bir moddasida , qismida nazarda tutilgan ikki yoki bir necha jinoyatni shaxs turli vaqtlarda sodir etgan, ammo ularning birortasi uchun ham sudlangan bo‘lmasa, takroran jinoyat sodir etish deb topiladi. Bu yerda shaxs tomonidan turli vaqtlarda bir xil jinoyatlarni sodir etilganligini tushunish lozim. Takroran jinoyat sodir etish faqat shaxsning bunday jinoyat turini vujudga keltirgan, huquqiy mohiyatga ega bo‘lgan birorta ham jinoyat uchun jazoga mahkum etilmagan hollarda vujudga keladi. Takroran jinoyat sodir qilish deganda, xuddi shunday jinoyatni ikkinchi, uchinchi va hokazo marta sodir qilish tushuniladi. Bunga jinoyat huquqi nazariyasida turli xil fikrlar bildirilgan. Xususan I.I.Gorelik «Uchinchi marta emas, balki faqat ikkinchi marta jinoyat sodir etilishini takroran jinoyat sodir qilish deb hisoblash kerak» degan fikrni bildirgan. 11 [82] I . I .Gorelikning fikricha , bir xil jinoyatni uchinchi marta sodir qilinganda takroran sodir qilinmaslikka olib keladi . Takroran jinoyat sodir etish muammosini tadqiq qilgan ko ‘ pchilik olimlar ikkinchi va keyingi jinoyatlarni ham takroran jinoyat sodir etish deb hisoblaydilar . Respublikamizning amaldagi jinoyat qonunida ushbu masala o‘zining to‘g‘ri yechimini topgan. Unga ko‘ra shaxs aynan bir xil jinoyatni ikki yoki bir necha marta sodir qilganda ham takroran jinoyat sodir etish deb hisoblanaveradi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 32-moddasida mustahkamlangan talabdan kelib chiqib, takroran jinoyat sodir etishning quyidagi belgilarini ko‘rsatish mumkin: 10 [81] Уз. ССР Жиноят кодексига шархлар. Т. «Узбекиистон» 1998 йил. 283-бет 11 [82] И.И .Г орелик . Квалификация преступлений опасных для жизни и здоровья. Минск 1973 год. Стр-128 .](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-8.png)
![www.arxiv.uz AQSH, Angliya, Fransiya kabi rivojlangan mamlakatlar jinoyat qonunchiligida jinoyatga tayyorganlik ko‘rganlik uchun jinoiy javobgarlik belgilanmagan. Shaxs sodir etgan qilmishlarini takroran sodir etilgan jinoyat deb topishning shartlaridan yana biri uning takroriy jinoyatlarni tashkil qiluvchi jinoiy qilmishlarning birortasi uchun ham sudlanmaganligidir. Jinoyatni takroran sodir qilishning belgilari to‘g‘risida jinoyat huquqi fanida ba’zi hollarda hatto qarama- qarshi fikrlar ham berilgan. Ko‘pchilik mualliflar ikkinchi jinoyat uchun shaxs sudlangan yoki sudlanmaganligidan qat’i nazar takroran sodir etilgan deb hisoblash kerak, deb ta’kidlaydilar. 12 [83] Bu borada N . S . Tagansev jinoyatning takrorlanishini uchta shart bilan izohlaydi , ya ’ ni ularning eng muhimi oldindangi jinoyati uchun jazoni o ‘ taganlik , ikkinchisi esa oldindangi va keyingi jinoyatlar o ‘ rtasida ma ’ lum bog ‘ liqlik ( maxsus retsidiv ) va uchinchisi oldindangi jinoyati uchun jazoni o ‘ tagan vaqt bilan yangi sodir qilingan jinoyat o ‘ rtasida ma ’ lum vaqtning o ‘ tganligi . 13 [84] Xuddi shunday nuqtai nazarni professor A . M . Yakovlev ham ma ’ qullab faqat oldindangi jinoyati uchun sudlanganidan keyin , yangi jinoyat sodir etishni takroran jinoyat sodir etish deb hisoblaydi . 14 [85] Masalaning bunday qo ‘ yilishini ular takroran jinoyat sodir qilish , yuqori darajada ijtimoiy xavfli bo ‘ ladi , qachonki ular jinoiy jazoga hukm qilingan va subyektlarga ta ’ sir ko ‘ rsatmagan bo ‘ lsagina takroran jinoyat sodir etish hisoblanadi degan tushunchaga asoslanadilar . Lekin takroran jinoyat sodir etishning o‘ta ijtimoiy xavfliligi bir necha holatlar bilan bog‘liq. Ko‘p hollarda qisqa vaqt ichida sodir etilgan ikki yoki undan ko‘p, bir xil, ayniqsa o‘xshash jinoyatlarni sodir etish va birinchi jinoyati uchun javobgarlikdan qutilib qolish imkonini qila olganlik, har xil jinoyatlarni sodir qilib, birinchisi yuzasidan sudlangan va jazoni o‘tab bo‘lib, ancha vaqt o‘tgandan keyin yana jinoyat sodir etishga nisbatan ijtimoiy xavfliroqdir. 12 [83] Малков В.П. Множественность преступлений М.Казань, 1982г, Стр-51 13 [84] Таганцев И.С. «Русское уголовное право. Часть общая». // Том-1, Санкт Петербург, 1902, 1357, 1358. 14 [85] Яковлев А.М Борьба с рецидивной преступностью. М.., 1964 г. Стр26-32](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-10.png)
![www.arxiv.uz qilishni – umumiy takroran jinoyat sodir etish va maxsus takroran jinoyat sodir etishga ajratadilar. 15 [86] O ‘ z navbatida shuni ta ’ kidlash kerakki , takroran jinoyat sodir qilishni bunday turlarga ajratish 1959 yilda qabul qilinib , 1995 yilning 1 apreliga qadar amalda bo ‘ lgan Jinoyat kodeksi asosida ishlab chiqilgan edi . Jinoyat huquqida takroran jinoyat sodir etishni bunday turlarga bo ‘ linishi amaldagi Jinoyat kodeksiga to ‘ g ‘ ri kelmaydi . Chunki umumiy takroran jinoyat sodir qilish deganda , turli vaqtlarda Jinoyat kodeksi Maxsus qismining turli moddalarida nazarda tutilgan jinoyatlarni sodir qilish tushuniladi . Bu holat o ‘ z navbatida jinoyatni kvalifikatsiya qilishning zaruriy belgisi bo ‘ lib hisobanmaydi , balki ayrim hollarda Jinoyat kodeksining 56- moddasinining « a » bandida ko ‘ rsatilganidek jazoni og ‘ irlashtiruvchi holat bo ‘ lishi mumkin . Maxsus takroran jinoyat sodir qilish deganda , Jinoyat kodeksi Maxsus qismining bitta moddasi yoki o ‘ sha moddaning yoxud modda qismining zaruriy belgisi sifatida ko ‘ rsatilgan holatlar nazarda tutiladi , ya ’ ni maxsus takroran jinoyat sodir qilishda bir xil jinoyatni kamida ikki marta sodir qilish tushuniladi . O ‘ zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 32- moddasining 1- qismiga binoan alohida ko ‘ rsatilgan hollarda maxsus qisminning turli moddalarida nazarda tutilgan ikki yoki bir necha jinoyatni shaxs turli vaqtlarda sodir etgan , ammo ularning birortasi uchun ham sudlangan bo ‘ lmasa , takroran jinoyat sodir etish deb topiladi . Takroran jinoyat sodir etish deb hisoblashning bunday qoidalari Jinoyat kodeksi Maxsus qismining bir qancha moddalarida nazarda tutilgan . Masalan, Jinoyat kodeksining 104-moddasi 2-qismining «b» bandi, 105-moddaning 2-qismi «k» bandi, 118- moddaning 2-qismi «b» bandi, 164-moddaning 3-qismi «a» bandi va boshqa qator moddalar. Agar oldindan Jinoyat kodeksining 119-moddasida nazarda tutilgan, jinoyatni sodir etgan shaxs tomonidan so‘ngra 118-moddada nazarda tutilgan jinoyatni sodir etsa, keyingi jinoyati takroran jinoyat deb topiladi. F.Toxirov odam o‘ldirishdan oldindan terrorizm, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti hayotiga 15 [86] В.Н Кудрявцев Квалификация преступлений , М. Госюрздат 1963 г, Стр-304](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-13.png)
![www.arxiv.uz tajovuz qilish va hokazo jinoyatlar sodir etilgan bo‘lsa, qilmish takroran odam o‘ldirish kabi baholanishi kerak deb ta’kidlaydi. 16 [87] Takroran jinoyat sodir etishning subyekti bir shaxs bo ‘ lgani holda , jinoyat qonuni bilan qo ‘ riqlanadigan turli xil ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazilishi mumkin . Ya ’ ni tajovvuz obyekti turlicha bo ‘ lishi mumkin . Obyektiv tomondan esa ushbu jinoyat aynan bir - biriga o ‘ xshash jinoyatlarni , qonunda alohida ko ‘ rsatilgan hollarda esa turli jinoyatlarni sodir etishda ifodalanadi . Shu bilan birga takroran jinoyat sodir etish jinoyatlarni tashkil qiluvchi qilmishlarning har biri Jinoyat kodeksining 14- moddasiga ko ‘ ra ijtimoiy xavfliligi , huquqqa xilofligi , aybning mavjudligi , jazoga sazovorligi bilan xususiyatlanadi . Shu jumladan ularning barchasida yuqorida ta’kidlanganidek, jinoyat tarkibining barcha alomatlari bo‘ladi. Shaxs garchi har biri mustaqil bo‘lgan, lekin aynan bir-biriga o‘xshash yuqoridagiday jinoyatlarni sodir etgani hollarida uning qilmishi Jinoyat kodeksi Maxsus qismining «takroran sodir qilinsa» degan bandiga asoslanib jazo tayinlanadi. Bu borada takroran jinoyat sodir etishning bir qator huquqiy belgilari bilan birga uning subyektiv tomonidan to‘g‘ri aniqlash muhimdir. Takroran jinoyat sodir etishning subyektiv tomoni, shaxsning sodir qilgan ikki yoki undan ortiq qilmishi va ularning oqibatlariga nisbatan ruhiy munosabatida ifodalanadi. Ushbu jinoyatni tashkil qiluvchi jinoiy qilmishlar o‘z navbatida ayb shaklining yagonaligi bilan xususiyatlanadi. Ya’ni takroran jinoyat sodir etish deb topish uchun shaxsning sodir qilgan ikki yoki bir necha jinoyati aybning qasd shakliga ega bo‘lishi kerak. Jinoyat qonunida takroran jinoyat sodir etish deb topishning zaruriy belgisi sifatida 38 ga yaqin jinoyat tarkiblarida nazarda tutilgan bo‘lib, ularning barchasi qasddan sodir etiladigan jinoyatlardir. Qolaversa, jinoyat qonuniga ko‘ra ilgari ham qasddan jinoyat sodir etgan shaxsning takroran yoki qasddan yangi jinoyat sodir etishi jazoni og‘irlashtiruvchi holat sifatida (Jinoyat kodeksi 56-modda, 1-qismi, «n»bandi) qaraladi. Ehtiyotsizlikdan sodir etiladigan jinoyatlarda shaxsning o‘z talab va niyatlarini jinoyat sodir qilish orqali qondirish to‘g‘risida gap bo‘lishi 16 [87] Ф.Тохиров «Шахсга қ арши жиноятларнинг юридик та ҳ лили» Тошкент. 2000 й 15-бет.](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-14.png)
![www.arxiv.uz Jinoyat kodeksining 32-moddasi 4-qismida uzoqqa cho‘zilgan jinoyat tushunchasi bayon etilgan, unga ko‘ra vazifalarni uzoq vaqt mobaynida bajarmaslikdan iborat bo‘lib, bir jinoyatning uzluksiz tarkibini tashkil qilgan jinoyatlar tushuniladi. Shundan kelib chiqib uzoqqa cho‘zilgan jinoyat jinoiy tajovuzning muayyan vaqt davomida uzluksizligi bilan ta’riflanadi. Uning xususiyati muayyan harakat yoki harakatsizlikni amalga oshirish vaqtidan boshlab shaxsning qonunda ko‘rsatilgan jinoyatni tugallangan bosqichidagi o‘z majburiyatlarini bundan buyon ham uzluksiz bajarmasligi bilan ifodalanadi. Bunday jinoiy holat ikki: a) ixtiyoriy, b) majburiy sababga ko‘ra tugatiladi. Ixtiyoriylik shaxsning o‘z tashabbusi bilan harakatsizlkka chek qo‘yishda ifadalanadi. Majburiylik jinoyatni bajarishni bundan keyin ham davom ettirishga monelik qiladigan hodisaning boshlanishidan iboratdir. Uzoqqa cho‘zilgan jinoyatning tamomlanishi shaxsning qonunda ko‘rsatilagan majburiyatlarini bajarmaslikni boshlagan vaqtdan vujudga keladi, bundan keyingi nisbiy muayyan vaqtda ham u mazkur talablarini bajarmaslikda davom etsa, bunday holatning ichki yagonaligi o‘zaro bog‘liqligidan tarkiblarning ko‘pligi vujudga kelmaydi. Lekin yuqoridagilarga ham qaramasdan jinoyat huquqi nazariyasida takroran jinoyat sodir etishning, ushbu jinoyatlardan umuman farqi yo‘q degan fikrlar ham mavjud. V.P Malkov «Retsidiv jinoyat sodir qilish takroran jinoyat sodir qilishning bir ko‘rinishi holos, shuning uchun retsidiv jinoyat sodir qilish – bir qancha jinoyat sodir etishning shakli bo‘la olmaydi va takroran jinoyat sodir etish retsidiv jinoyat sodir etishni ham o‘z ichiga qamrab oladi», deb hisobaydi. 17 [88] Ye.A.Florov va R.Galiakbarovlarning fikricha «Retsidiv — bu ham takroran sodir etiladigan jinoyatdir. Uning uchun xuddi takroran jinyat sodir etish kabi har bir mustaqil jinoyat tarkibi belgilariga ega bo‘lgan kamida ikkita jinoyat sodir etishga xosdir. Lekin takroran jinoyat sodir etishdan farqli ravishda, retsidiv 17 [88] В.П.Малков «Совокупность преступлений » 1974 й., 15-бет, Изд. Казанского Университета.](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-16.png)
![www.arxiv.uz jinoyat deganda jazoni o‘tab chiqqan, jazoni o‘tayotgan shaxsning sudlanganligi mavjud bo‘lgani holda yangi jinoyat sodir etishdir» 18 [89] . Yuqorida tahlil etilgan masala bo‘yicha quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin, takroran jinoyat sodir etish tushunchasining Jinoyat kodeksiga kiritilishi: 1) 1) Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan holatlarda jazoni og‘irlashtiruvchi holat sifatida olinadi; 2) 2) jinoyatni kvalifikatsiya qilishda bevosita ta’sir qilishi; 3) 3) jinoyatni kvalifikatsiya qilishning zaruriy belgisi bo‘lib hisobanishi kabi huquqiy ahamiyatga ega. Jinoyatlar majmui uchun javobgarlik tushunchasi va uning xususiyatlari Jinoyatlar majmui jinoyat huquqining muhim va murakkab muammolaridan biri hisoblanib, bir qator munozaralarga sabab bo‘lib kelgan. Jinoyatlar majmui tuzilishi jihatidan murakkab bo‘lib, ikki yoki undan ortiq jinoiy qilmishlarni o‘z ichiga oladi. Shuning uchun ham oddiy, yagona jinoyatlarni tavsif qilishga qaraganda ularga huquqiy baho berish ancha mushkul masala hisoblanadi. Jinoyatlar majmui uchun jazo tayinlashning mazmunini ochib berishdan oldindan jinoyatlar majmui o‘zi nima ekanligini tushunib olish lozim. Jinoyat kodeksi 33-moddasining birinchi qismiga ko‘ra «Jinoyat kodeksi Maxsus qismining turli moddalarida yoki bitta moddasining turli qismlarida nazarda tutilgan javobgarlikka tortiladigan ikki yoki bir necha jinoiy qilmishni sodir etish, agarda ulardan birortasi uchun ham shaxs avval sudlangan bo‘lmasa, jinoyatlar majmui deb topiladi», deyilgan. Ko‘pchilik huquqshunos olimlarning fikricha, ushbu institutning shakllanishi XIX asrning birinchi yarmiga to‘gri keladi. Bu o‘z navbatida o‘sha davrda O‘rta Osiyoda hukmron bo‘lgan Rossiya imperiyasining mustamlakachilik tizimi qonunchiligi bilan bog‘liqdir. Jinoyatlar majmui tushunchasi birinchi marta Rossiya imperiyasining 1845-yildagi jazolar to‘grisidagi qonunnomada keltirilgan. Unga ko‘ra, jinoyatlar majmui aybdor 18 [89] Е.А.Флоров, Р.М.Галиакбаров. Множественность преступних деяий как инстут советского уголовнога право, М:.1967, Стр-6.](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-17.png)
![www.arxiv.uz b) sodir qilingan jinoyatlar Jinoyat kodeksining kamida ikkita moddasi bilan kvalifikatsiya qilinganligi; d) bu jinoyatlardan birortasi uchun ham shaxs sudlanmagan bo‘lishi kerakligidir 19 [90] . Bir shaxs tomonidan ikki yoki bir necha jinoiy qilmishning sodir etilishi jinoyatlar majmuining asosiy huquqiy belgilaridan biri bo‘lib, u shaxs tomonidan sodir etilgan har bir jinoiy qilmish amaldagi Jinoyat kodeksining 14-moddasiga muvofiq, yagona mustaqil jinoyat sifatida baholanib, mustaqil ravishda alohida kvalifikatsiya qilinadi, alohida-alohida jazo tayinlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, Jinoyat kodeksining 33-moddasidagi «jinoiy qilmish» tushunchasini keng tushuniladi va jinoiy qilmish deganda nafaqat tamom bo‘lgan jinoyatlarni, balki jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish jinoyatga suiqasd qilish (Jinoyat kodeksining 25- moddasi) hamda ishtirokchilikda sodir etilgan jinoyat (Jinoyat kodeksining 27- moddasi) ham nazarda tutiladi. Jinoyatlar majmuiga ta’rif berishda «javobgarlikka tortiladigan» so‘z birikmasi O‘zbekistan Respublikasining amaldagi qonun hujjatlarida shaxsni javobgarlikka tortish uchun monelik qiladigan holatlar belgilanganligi, jinoyat ishini tekshirish jarayonida bunday holatlar aniqlanganda, shaxs tegishli qilmishlari uchun jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkinligi, jinoyat-huquqiy oqibatlar vujudga kelmasligi nazarda tutilgan. Xulosa qilib aytganda, shaxsni jinoyatlar majmui bo‘yicha javobgarlikka tortish uchun jinoyatlar majmuini tashkil qiluvchi har bir qilmish yuzasidan jinoiy javobgarlik asoslari mavjud bo‘lishi va javobgarlikka tortish uchun monelik qiluvchi holatlar bo‘lmasligi kerak. Sodir etilgan jinoiy qilmishlarning Jinoyat kodeksi Maxsus qismining turli moddalarida yoki bitta moddasining turli qismlarida nazarda tutilishi ushbu jinoyatlarning muhim huquqiy belgilaridan birini tashkil etadi. Jinoyatlar majmuining uchinchi huquqiy belgisi shundan iboratki, unga ko‘ra jinoyatlar majmuini tashkil qiluvchi yoki bir necha jinoyatlarning birortasi 19 [90] В.П Малков Совокупность преступлений. Казань Стр- 72, 1974 й.](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-20.png)
![www.arxiv.uz uchun ham shaxs sudlangan bo‘lmaydi, ya’ni jinoyatlar jamiga kiruvchi qilmishlarning har biri sudlangunga qadar sodir etiladi, hali sud tomonidan muhokama qilinmagan va uning yuzasidan ayblov hukmi chiqarilmagan bo‘ladi. Shuning uchun ham shaxs bir vaqtning o‘zida, bir jinoyat protsessida jinoyatlar majmuini tashkil qiluvchi bir necha jinoyatlari uchun javobgarlikka tortiladi. Jinoyatlar jami deb hisoblashning yana bir muhim sharti shuki, Jinoyat kodeksi Maxsus qismining ikkita moddasi yoki bitta moddasining turli qismlarida ko‘rsatilgan jinoyatlarning turli vaqtlarda yoki bir vaqtning o‘zida (real va ideal jami) sodir qilinganligining ahamiyati yo‘q. Bir vaqtning o‘zida ikkita jinoyat sodir etilib, Maxsus qismning turli moddalari bilan kvalifikatsiya qilingan taqdirda ham jinoyatlar majmuini tashkil qilaveradi. Jinoyat huquqi nazariyasida jinoyatlar majmuining ushbu ko‘rinishi jinoyatning ideal jami deb yuritiladi. Yuridik adabiyotlarda jinoyatlar majmui ideal jami bilan birgalikda real jami ham o‘rganiladi. Ushbu tushunchalarning ikkalasi ham bir qancha jinoyat sodir etish tushunchasiga kiradi. Jinoyatlar majmui 1845- yildayoq jinoyatlarning ideal va real jamiga bo‘lingan edi, ya’ni bir vaqtda sodir etilgan qilmishlar jinoyatlarning ideal jami va «turli vaqtlarda» sodir etilgan qilmishlar jinoyatlarning real jami deb tushunilgan. Jinoyat huquqi fanining yetakchi olimlaridan biri N.S.Tagansev jinoyatlar majmuini faqat real jamidan iborat ekanligini ta’kidlagan. Uning fikricha, jinoyatlar-majmui «o‘z tabiatiga ko‘ra va qonun nuqtai nazaridan har biri alohida jinoyat bo‘lgan bir necha jinoiy qilmishlarni sodir etish»dir 20 [91] . Jinoyatlarning ideal jamiga esa, N.S.Tagansev tomonidan yagona jinoiy faoliyat sifatida qaralib, ideal jamini bir tarkibli jinoyatlarga kiritadi. Taniqli olim N.D.Sergiyevskiyning fikricha jinoyatlarning ideal jami deganda, shunday holatni tushunish lozimki, bunda insonning harakati fikran har biri u yoki bu jinoiy harakat tarkibining tub elementlarini tashkil qiladigan ikki alohida bo‘lakka bo‘linib, bunda bir harakat bilan, bir vaqtning o‘zida ikki ta’qiqning buzilishini ifoda etadi. Hamda shunga muvofiq holda ikkita jinoiy akt 20 [91] ЕН.С Таганцев “ Русское уголовное право ” // Т:,1990 г., Стр-132.](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-21.png)
![www.arxiv.uz sodir qilgandek ko‘rinadi. Aybini hisobga olishda esa, jazolanishi bo‘yicha yuqori bo‘lgan bitta jinoyat tarkibi nazarda tutiladi,». 21 [92] Olima N . F . Kuznetsova esa subyektining bir harakati orqali turli obyektlarga turli xil zararning yetkazilishi jinoyatning ideal jami deyiladi , deb hisobaydi . Bu tushuncha tarkibli (murakkab aybli) jinoyatga mos keladi. Chunki shaxsning bir harakati orqali bir vaqtning o‘zida turli xil obyektlarga zarar yetkazilganda, uning qilmishi bitta jinoyat-huquqiy normani qamrab olishi ham mumkin. Albatta, bu holatlarda jinoyatning ideal jami mavjud bo‘lmaydi. V.N.Kudryavsev bu borada «jinoyatlar majmui uchun, shu narsa xususiyatliki, hech qaysi bir norma sodir qilingan qilmishlarni butunlay qamrab ololmaydi, u Jinoyat kodeksi Maxsus qismining ikki yoki bir necha normalarini qo‘llagan holda, barchasi birgalikda huquqiy bahoga ega bo‘lishi mumkin», 22 [93] degan fikrni ilgari suradi. O‘z navbatida shuni ta’kidlash kerakki, jinoyat huquqida jinoyatlarning «ideal jami» atamasi o‘rniga boshqa tushunchalarni ishlatish maqsadga muvofiq ekanligi to‘grisidagi fikrlar ham mavjud bo‘lib, jumladan D.N. Mixaylov o‘z vaqtida jinoyatlarning ideal jamini «bir qilmish orqali sodir qilinadigan jinoyatlar majmui»ga, Jinoyatlarning real jamini esa, «alohida qilmishlar orqali sodir qilinadigan jinoyatlar jami»ga bo‘ladi. Bu borada V.P. Malkovning jinoyatlarning ideal va real jami kabi tushunchalarini qo‘llashni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. O‘z navbatida prof. A.N.Traynin ham bu masalaga e’tibor berib, “jinoyatlarning ideal jami, bu – shaxsning bir harakati orqali bir necha jinoiy normalarni buzilishidir», deb yozgan edi. M.M.Isayev, N.D.Durmanovlar esa ideal jami deganda aybdorning bir harakati orqali ikki yoki bir necha jinoyat tarkibi bajarilishini nazarda tutganlar. A.A.Piontkovskiy jinoyatlarning ideal jami deganda bir necha jinoyatni nazarda tutadi. 21 [92] Н.Д. Сергиевский Русское уголовное право Часть общая ” , 1990 г., Стр- 347 . 22 [93] В.Н. Кудрявцев Теорические осноы квалификацие преступление М.1963. Стр-2 88](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-22.png)
![www.arxiv.uz Yuqorida keltirilgan ideal jami tushunchasi to‘g’risidagi fikrlarning har birida bu masala turlicha talqin etilgani holda, deyarli barchasida ideal jami deganda, bir harakat orqali boshqa jinoyatlarning kelib chiqishi nazarda tutiladi. Bu borada A.N.Trayninning ideal jamida bir necha jinoyat-huquqdosh normalar buziladi, degan fikr yuritadi. Lekin jinoyatlarning ideal jami bir harakat orqali ikki yoki undan ortiq jinoyat qonuni normalarini buzishgina emas, balki haqiqatda ikki yoki undan ortiq, mustaqil jinoyatlarni sodir etishdan, ya’ni ikki yoki undan ortiq jinoyat tarkiblarini bajarishdan iboratdir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda jinoyatlarning ideal jamiga quyidagicha ta’rif berish mumkin: NOTA BENE! Jinoyatning ideal jami deganda, Jinoyat kodeksi Maxsus qisimining turli moddalarida nazarda tutilgan ikki yoki bir necha jinoiy qilmishni bir vaqtning o‘zida bitta jinoiy harakat bilan sodir qilishga aytiladi. Jinoyatlarning ideal jami jinoyat huquqi nazariyasida bir obyektli va turli obyektli ideal jamiga bo‘linadi. Bir obyektli ideal jami deganda, tajovuz obyekti bir xil bo‘lgan hollarga aytiladi. Bir obyektli ideal jami o‘z navbatda yuridik adabiyotlarda bir turdagi va har xil turdagi ayb shakliga ega bo‘lgan ideal jamiga bo‘linadi. 23 [94] Har xil obyektli jinoyatlarning ideal jami amaliyotda ko‘p tarqalgan bo‘lib, u shaxsning bir harakati orqali qonun bilan qo‘riqlanadigan turli xil ijtimoiy munosabatlarga – obyektlarga tajovuz qilishda namoyon bo‘ladi. Turli obyektli ideal jamida aybning bir shakli mavjud bo‘lishi xosdir. Lekin shu bilan birgalikda amaliyotda har xil ayb shakliga ega bo‘lgan ideal jami ham uchrab turadi. O‘z navbatida ta’kidlash kerakki, amaliyotda har xil ayb shakliga ega bo‘lgan jinoyatlarning ideal jami bilan murakkab aybli jinoyatlarni farqlash borasida birmuncha xatoliklar uchrab turadi. Murakkab aybli jinoyatlar (Jinoyat kodeksining 23-moddasi) bu bir tarkibli jinoyatlar bo‘lib, o‘zining belgilari, xususiyatlariga ko‘ra jinoyatlarning ideal 23 [94] В. П. Малков “ Совокупность преступлений ” . // Казань 1974 г., Стр-162 .](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-23.png)
![www.arxiv.uz deganda, Jinoyat qonunining aynan bitta moddasida nazarda tutilgan jinoyatlarni nazarda tutadi, 24 [95] qolgan barcha jinoyatlarni esa u har xil turdagi jinoyatlar guruhiga kiritadi. Bir turdagi va har xil turdagi jinoyatlarga berilgan ushbu ta’rif asosida A.M.Yakovlev bir turdagi ideal jami mavjud bo‘lishi mumkin emas, degan xulosaga keladi. 25 [96] Ushbu fikrni bolgar kriminalisti D.P.Mixaylov ham qo‘llab - quvvatlaydi. A.S. Nikiforovning fikricha, shaxsning bir harakati orqali aynan bitta jinoyat tarkibi belgilariga mos keladigan bir necha jinoyatlar sodir etilganda ham jinoyatlarning ideal jami mavjud bo‘ladi. 26 [97] A.M.Yakovlevning fikriga qo‘shilgan holda, jinoyatlarning ideal jami aynan bir turdagi jinoyatlardan tashkil topmasligi, jinoyat qonunining aynan bitta moddasida nazarda tutilgan qilmishlarga mos tushmasligini ta’kidlash mumkin. Ushbu holatlar ko‘proq, takroran jinoyat sodir etishni (Jinoyat kodeksining 32- moddasi) tashkil etadi. Chunki, takroran jinoyat sodir etishning muhim belgilaridan biri uni tashkil etuvchi jinoyatlarning biri-biriga o‘xshash bo‘lishligi, ya’ni Jinoyat kodeksi Maxsus qismining aynan bitta moddasida nazarda tutilgan jinoyatlar bo‘lishligidir. Ushbu hollarda garchi jinoyatlar bir vaqtning o‘zida sodir qilinsa ham jinoyatlarning aynan o‘xshash bir turda ekanligi uni takroran jinoyat sodir etish deb baholashga asos bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining «Poraxo‘rlik ishlari bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida»gi qarorida «Mansabdor shaxsning bir vaqtning o‘zida bir necha shaxsdan poralarni olishi, basharti pora beruvchilarning har biri uchun alohida qilmish sodir etilsa, takroran pora olish deb tavsiflanishi lozim», 27 [98] deyiladi. Yuqoridagiday holatlarda shaxs aynan bir jinoyat tarkibining belgilariga mos keladigan harakatlarni bir vaqtning o‘zida bajaradi, lekin uning qilmishi 24 [95] А.М Яковлев Совокупност преступлений . 1960 г., 29-30-бетлар 25 [96] Ў ша ерда, 52-53- бетлар. 26 [97] Ўша ерда,52-53-бетлар . 27 [98] Ўзбекистон Республикаси Олий Суд Пленуми Қарорининг т ў плами Тошкент «Шарқ» 74 –бет.](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-25.png)
![www.arxiv.uz sodir etib, agarda ulardan birortasi uchun ham shaxs sudlangan bo‘lmasa, jinoyatlarning real jami deyiladi 28 [99] . Jinoyatlar majmui masalasini tadqiq qilish shuni ko‘rsatadiki, jinoyatlarning real jami, ideal jamiga qaraganda ko‘proq tarqalgan jinoyatlardan bo‘lib hisobanadi. Ma’lumotlarga ko‘ra 91,6 hollarda jinoyatlarni real jami tariqasida sodir etish tashkil etsa, 8,4 foizini ideal jami tariqasida jinoyat sodir etish tashkil etadi. Yuridik adabiyotlarda bildirilgan fikrlarga ko‘ra, real jami uchun uning tarkibiga kiruvchi jinoyatlarni turli vaqtlarda sodir etilishi xususiyatli bo‘lib jinoyatlarning real jami o‘z navbatida bir turdagi va turli turdagi real jamiga bo‘linadi. Jinoyatlarning turli vaqtlarda sodir etilishi, qilmishni real jami ekanligini aniqlashda qiyinchiliklar tug’dirmaydi. Chunki, ushbu holda har bir qilmish mustaqil ravishda kvalifikatsiya qilinadi. Jinoyatlarning real jamini turli va bir turdagi jinoiy qilmishlar tashkil etishi mumkin. Ya’ni real jamida, subyekt aynan bir turdagi va turli ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etishi mumkin. Shuning bilan birgalikda, shaxsning qilmishi real jami tariqasida nafaqat tamom bo‘lgan jinoyatlar mavjud bo‘lganda, balki ulardan biri jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish yoki suiqasd, boshqasi tamom bo‘lgan jinoyat bo‘lganda ham tashkil etadi. A.M. Yakovlev jinoyatlarning real jamini quyidagi turlarga bo‘ladi: a) bir-biri bilan aniq holatlarga ko‘ra bog‘liq, jinoyatlarning real jami; b) jinoyatlar faqat bir shaxs tomonidan sodir etilganligi tufayli bir-biri bilan bog‘liq jinoyatlarning real jami. Olimning ushbu fikri boshqa olimlar tomonidan ham ma’qullangan bo‘lib, albatta ular amaliy ahamiyatga ega. V.P. Malkov o‘zining tadqiqotlarida yagona murakkab jinoyatlarni, jinoyatlar majmuidan farqlash uchun aniqlanishi lozim bo‘lgan holatlarga e’tibor berib ularni ko‘rsatib o‘tadi: a) bir jinoiy qilmish boshqa jinoyatni sodir etilishiga sharoit bo‘lib hisoblanadigan yoki sharoit yaratadigan real jami; 28 [99] Жиноят ҳуқуқи (Умумий қисм) Тошкент «Адолат» 1998й 172-бет](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-27.png)
![www.arxiv.uz b) bir jinoyat boshqa jinoyatni sodir etilishida jinoyatning usuli va vositasi bo‘lib hisoblanadigan real jami; v) sodir etilgan jinoyatlar sodir etish usuli, sharoiti, vositalari jihatidan o‘zaro munosabatda bo‘lmay, vaqt birligi va tajovuz joyi birligi bilan xususiyatlanadigan jinoyatlarning real jami. g) tajovuz motivining bir turda ekanligi bilan xususiyatlanadigan jinoyatning real jamidir. Yuridik adabiyotlarda yuqoridagilardan tashqari jinoyatlar majmuini uni tashkil qiluvchi ikki yoki undan ko‘p jinoyatlarning ichki bog‘liqligiga qarab, turlarga bo‘lish ham uchraydi. Jumladan, A.S.Nikiforov bir-biri bilan ichki mohiyati jihatdan bog‘lanib ketgan bir xil jinoyatlarni turli vaqtlarda sodir qilishdan iborat bo‘lgan jinoyatlar jami va bir-biri bilan ichki bog‘liqlikka ega bo‘lmagan turli jinoyatlarni turli vaqtlarda sodir qilishdan iborat bo‘lgan jinoyatlar Yuqoridagilardan kelib chiqib, aytish mumkinki, jinoyatlarning ideal va real jamiga bo‘linishining huquqiy ahamiyati garchi adabiyotlarda boshqa fikrlar bildirilgan bo‘lsa-da juda katta 29 [100] . Jinoyatlarning ideal va real jami sodir qilinish vaqti va huquqiy oqibatlari jihatidan bir-biridan farq qiladi. Bular quyidagilarda ifodalanadi: 1) O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 56-moddasining (jazoni og‘irlashtruvchi holatlar) «n» bandida ko‘rsatilishicha, ilgari qasddan jinoyat sodir etgan shaxsning takroran jinoyat sodir etishi, jazoni og‘irlashtiruvchi holat hisoblanmaydi . 2) Agar aybdorning bir harakati bilan Jinoyat kodeksi ikkita moddasi bilan kvalifikatsiya qilnishi lozim bo‘lgan ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan jinoyat sodir qilingan bo‘lsa, aybdor Jinoyat kodeksining 66-moddasiga binoan (aybdor o‘z qilmishiga chin ko‘ngildan pushaymon bo‘lganligi munosabati bilan) javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin. Bunday jinoyatlar real jami tariqasida sodir qilinsa, javobgarlikdan ozod qilishning bu turini qo‘llash mumkin bo‘lmaydi. 29 [100] А.С. Никифоров Совокупност преступлений Стр--10](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-28.png)
![www.arxiv.uz Agar aybdorning birinchi jinoyati yuzasidan tergov harakatlari olib borilayotgan yoki sudda ko‘rilayotgan yoxud hukm chiqarish oldidan yangi jinoyat sodir qilgan yoki hukm chiqarilganidan keyin yangi jinoyat sodir qilgan bo‘lsa, jinoyatlar jamini tashkil etadimi ? degan savol tug ’ iladi. Bu masalada Professor A.S.Nikiforov: «Agar oldindangi jinoyati uchun hukm chiqarilgunga qadar yangi jinoyat sodir qilingan bo‘lsa, jinoyatlar jami deb hisobanishi kerak» degan fikr yuildiradi 30 [101] . Aksincha, yangi jinoyat oldindangi jinoyati uchun hukm chiqarilgandan so‘ng sodir qilinsa, u jinoyatlar majmui deb emas, balki retsediv jinoyat deb topilishi va bir necha hukm yuzasidan jazo tayinlanishi lozim bo‘ladi. Yu.Yushkov va G.M.Kaforovlar bu masalada A.S.Nikiforovning fikriga qo‘shilmay, «Shaxs faqat ayblov hukmi qonuniy kuchga kirganidan keyingina mahkum hisobanadi. Shuning uchun bir necha hukmlar yuzasidan jazo tayinlash tartibi ayblov hukmi qonuniy kuchga kirgandan so‘ng sodir qilingan jinoyatlarga nisbatan tadbiq etilishi kerak. Hukm qonuniy kuchga kirmasdan yangi jinoyat sodir qilingan bo‘lsa, jinoyatlar jazolar jami tariqasida jazo tayinlanishi kerak», deb yozadilar 31 [102] . N.A.Sturuchkov, N.V.Kudryavsevlar ham bu masalani hukm chiqarilgan vaqtdan hisoblash kerakligi haqida fikr bildiradilar. Ayrim mualliflar jinoyatlar jami deb hisobash uchun jinoyat tarkibi har xil bo‘lgan jinoyatlarni sodir qilish tushunilishi kerak, deb yozadilar. Ammo amaliyotda har doim ham shunday bo‘lavermaydi. Jinoyat tarkibi bir xil bo‘lgan qilmishlar ham jinoyatlar majmuini tashkil qilaveradi. Masalan, shaxs muqaddam Jinoyat kodeksining 169-moddasi 1-qismida ko‘rsatilgan jinoyatni sodir qilib, keyin ko‘p miqdordagi mulkni talon-taroj qilish jinoyatini sodir qilgan bo‘lsa, jinoyatlar jamini tashkil qilaveradi. Ushbu hollarda, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining «Jinoyat uchun jazo tayinlash amaliyoti to‘g’risidagi» qarorida «Shaxs tomonidan ayni bir moddaning turli qismlarida nazarda tutilgan harakatlar 30 [101] А.С. Никифоров Совокупност преступлений Стр--180 31 [102] Ю.Юшков. Пр a вовые последствие законной силы приговора Сов.Юстиция 1970](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-30.png)
![www.arxiv.uz Retsidiv jinoyat tushunchasi. Retsidiv so‘zi jinoyat huquqida jinoyat fakti hodisasining qaytarilib turishi, kriminalogiyada esa ijtimoiy hodisa sifatida jinoyatchilikning qaytarilib turishiga nisbatan ishlatiladi. Shunga ko‘ra jinoyat huquqida retsidiv jinoyat sodir qilish tushunchasi, kriminalogiyada ishlatiladigan retsidiv jinoyatchilik tushunchasidan farq qiladi. Jinoyat huquqida retsidiv jinoyat sodir qilish takrorlangan yuridik faktga nisbatan ishlatilsa, kriminalogiyada jinoyatchilikning tizimida ijtimoiy hodisa sifatida takrorlangan jinoyatchilikka nisbatan ishlatiladi. Kriminalogiyada shaxsning ilgari sodir etgan jinoyati tegishli davlat organiga ma’lum bo‘lgan va ro‘yxatga olingandan keyin, yangi jinoyat sodir etishni retsidiv jinoyat sodir etish deb tushuniladi. Retsidiv jinoyat tushunchasi haqida huquqshunoslar turli fikrlarni bildirishgan. A.A.Piontkovskiy oldindangi jinoyat uchun sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o‘tab bo‘lganidan keyin takroran jinoyat sodir etishni retsidiv jinoyat, deb tariflagan 32 [103] . A.S . Shlapochnikov esa oldindangi jinoyati uchun jazoni o‘tash vaqtida yoki jazoni o‘tab bo‘lgandan keyin takroran jinoyat sodir etishni retsidiv jinoyat sodir etish deb hisoblagan 33 [104] . M.D.Shargorodskiyning fikriga ko‘ra, agar shaxs hukm qilinganidan keyin yangi jinoyat sodir etsa, bu retsidiv jinoyat emas, balki, hukmlarning jami bo‘ladi, deb hisoblagan. F.R.Susandorov esa retsidiv jinoyat tushunchasini ozodlikdan mahrum qilish jazosini o‘tash bilan bog‘lab tushuntiradi 34 [105] . A.F.Zelinskiy retsidiv jinoyat tushunchasi faqatgina muayyan turdagi jinoiy jazo bilangina emas, hatto har qanday ta’sir chorasi qo‘llanilganidan keyin yangi jinoyat sodir etish bilan bog‘liq ekanligini aytadi 35 [106] . 32 [103] Пионтковский А.А . “ Учение о преступление ” . // М.., 1961 , Стр-650. 33 [104] Шлапочников А.С . Новое уголовное законадателъства РСФСР. // М:.1961 г., Стр -179. 34 [105] Сундров Ф.Р Лишение свободы и социально психологические предпосилкы его эффективности. Казань 1982. Стр-29 35 [106] Зелинский А.Ф Рецидив преступлений. Харьков, 1980, Стр-9-10 .](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-32.png)
![www.arxiv.uz Retsidiv jinoyatning zaruriy belgilarini K.A.Panko quyidagilar deb hisoblagan: a) sodir etilgan jinoyatning takroran sodir etilganligi; b) shaxsning oldindangi jinoyati uchun sudlanganligi 36 [107] . Retsidiv jinoyat tushunchasi ilk bor 1919-yilgi «RSFSR jinoyat huquqi bo‘yicha boshqaruv asoslari»ning 12-moddasi «g» bandida belgilangan. Unda sudlar jazo tayinlashda jinoyat professional jinoyatchi (retsidiv ) tomonidan yoki ilk bor sodir etilganligini hisobga olishlari kerakligi belgilangan edi. O‘zbekiston Respublikasining 1994 yilda qabul qilingan amaldagi Jinoyat kodeksida retsidiv jinoyatlarning quyidagi turlari: 1) oddiy retsidiv; 2) xavfli retsidiv 3) o‘ta xavfli retsidiv ajratilgan. Jinoyat kodeksi 34 - moddasida retsidiv jinoyat tushunchasiga ta’rif berilgan. Unga ko‘ra shaxsning ilgari qasddan sodir etgan jinoyati uchun sudlanganidan keyin qasddan yangi jinoyat sodir etishi retsidiv jinoyat deb topiladi. Demak, quyidagi hollarda jinoyatlar retsidiv jinoyat deb aytiladi: a) ilgari jinoyati uchun sudlangandan keyin yangi jinoyat sodir etishi; b) birinchi hukm yuridik oqibatlari yoki muddat o‘tishi natijasida yoki boshqa tartibda hali tugamagan davrda jinoyat sodir etishi. Jinoyat huquqi doktrinasida «haqiqiy retsidiv jinoyat» tushunchasi mavjud bo‘lib, bu tushuncha shaxs tomonidan ikkita yoki undan ko‘p jinoiy qilmishlar sodir etganlikning barcha hollarini, subyektda avvalgi qilmishlari uchun sudlanganligi bor-yo‘qligidan qat’i nazar, qamrab oladi. Qonuchilik va sud amaliyoti jinoyatchilar shaxsi xavfliligi darajasini jazo muddatini belgilashda muhim omil sifatida e’tirof etadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 54-moddasida «Sud jazo tayinlashda sodir etilgan jinoyatning xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasini, qilmishning sababini, yetkazilgan zararning xususiyati va miqdorini, aybdorning shaxsini hamda jazoni 36 [107] Панько К.А. “ Вопросы обшей теории рецидива в советском уголовном праве ” // Воронеж, 1988 г., Стр-40 .](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-33.png)
![www.arxiv.uz yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchi holatlarni hisobga oladi» deyilgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining 1996-yil 19-iyulda qabul qilingan «Jinoiy jazo choralarini tayinlash amaliyoti to‘g‘risida»gi qarorida sudlar og‘ir jinoyatlar sodir etgan shaxslarga nisbatan qattiq jazo choralari qo‘llashi lozimligi belgilangan. Jinoyatchi shaxsining yuqori darajada xavfliligini ta’kidlashga, uni retsidivistlar toifasiga kiritishga va tegishincha unga nisbatan jazo muddatini oshirishga imkon beradigan yuridik jihatdan jiddiy alomatlarga e’tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Jinoyat kodeksi 34- moddasi 2-qismiga asosan ilgari hukm qilingan jinoyatga o‘xshash jinoyat sodir etgan, ushbu kodeksda alohida ko‘rsatilgan hollarda esa, maxsus qismning boshqa moddalari bilan ham hukm qilingan shaxsning qasddan yangi jinoyat sodir etishi xavfli retsidiv jinoyat, deb topiladi. Oddiy retsidivdan farqli ravishda xavfli retsidiv qonun chiqaruvchi tomonidan ba’zi jinoyat tarkiblari uchun kvalifikatsiya qilish belgisi sifatida baholanadigan belgi kabi ta’riflanadi. Bunday holatda sodir etgan jinoyati uchun ilgari ozodlikdan mahrum etilgan shaxs yana o‘sha jinoyatga o‘xshash qilmishni sodir etsa xavfli retsidivist deb topiladi. Shaxsni xavfli retsidivist deb topish uchun bundan boshqa protsessual qarorga ehtiyoj bo‘lmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining «Sud hukmi to‘g‘risida»gi 1997-yil 2-maydagi 2-sonli qarorida “ Xavfli retsidivist tomonidan jinoyat sodir etilishi bir qator jinoyatlarning tavsiflash belgisi hisoblanadi va jiddiyroq jazo choralarini qo‘llashga olib keladi. Shu sababli bu holat shaxs dastlabki tergov organi tomonidan jinoyat ishida ayblanuvchi tariqasida ishda ishtirok etishga jalb qilinayotganda ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lishi lozim va keyinchalik bu sud hukmining tavsif qismida ham o‘z aksini topishi kerak ” 37 [108] . Shaxsni o‘ta xavfli retsidivist deb topish uchun shaxsga nisbatan besh yildan kam bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanishi mumkin bo‘lgan yangi jinoyat sodir etishi, ya’ni: 37 [108] Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленуми қ а рор ларининг тўплами. 1991-1997 й. // Т:.1997, 113-бет.](/data/documents/184e54ec-6e5a-40ed-8514-fc15aea2c0ce/page-34.png)
