Қадимги Турон ҳудудида давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

273 KB

Ko'chirib olish

Қадимги Турон ҳудудида давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши Режа: 1. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида уруғчилик тузуми 2. Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги илк давлатлар 3. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида Аҳамонийлар ҳукмронлиги даврида давлат тузуми 4. Македониялик Искандар томонидан Ўзбекистон ҳудудининг босиб олиниши ва унинг сиёсий-ҳуқуқий оқибатлари 5. Хуннулар, Кушонлар ва Эфталийлар давлат тузуми 6. Қадимги даврда Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ҳуқуқ

Қадимги Турон ҳудудида уруғчилик тузуми, бошқарув органлари ва ижтимоий нормалар Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қачондан бошлаб одамлар истиқомат қила бошлаган деган саволга ҳозиргача ягона жавоб берилганича йўқ. Мазкур масалада олимларнинг фикри турлича. Бир гуруҳ олимлар Марказий Осиёда дастлабки одам излари бундан 500 минг йил илгари пайдо бўлган деган ғояни илгари суришади. Бошқа бир гуруҳ олимларнинг фикрича, бундан 800 минг йил илгари ушбу маконда одамлар истиқомат қилишган. Учинчи фикр бўйича, бу муддат 500-600 минг йилни ташкил қилади. Тадқиқотчиларнинг қайд қилишларича, Марказий Осиё ҳудудида истиқомат қилган қадимги одамлар ишлаб чиқариш билан шуғулланмасдан, табиат ато қилган неъматларни истеъмол қилиб, табиий бошпаналардан фойдаланиб ҳаёт кечирганлар. Бу давр тарих фанида қадимги тош даври, яъни палеолит даври деб аталади. Мазкур давр учта босқичга: илк палеолит, ўрта палеолит ва сўнгги палеолитга бўлинади. Илк палеолит даври милоддан аввалги 800-100 мингинчи йилларни ўз ичига олади. Бу даврда одамлар оддий меҳнат қуроллари ясаш ва улардан ўз эҳтиёжларини қондиришни ўрганганлар. Тарихчи олимлар Фарғона вилоятининг Сўх туманидаги Селенғур ғорида ва Тошкент вилоятининг Оҳангарон шаҳри яқинидаги Кўлбулоқ деган жойда қадимги одамлар истиқомат қилганликларини аниқлаганлар. Ўрта палеолит милоддан аввалги 100 мингинчи йилдан 40 мингинчи йилгача бўлган даврни ўз ичига олади. Мазкур даврда Осиё минтақасида об-ҳавонинг кескин совиши одамларни оловдан фойдаланиш, турар жой излаш ва қуришнинг чораларини кўришга мажбур қилган. Бу даврда Марказий Осиё халқларининг аждодлари Сурхондарё вилоятидаги Тешиктош, Самарқанд вилоятининг Омонқўтон, Қўтирбулоқ, Зирабулоқ, Хўжамазгал, Тошкент вилоятининг Обираҳмат, Хўжакент, Палтов, Навоий вилоятининг Учтут, Тожикистоннинг Жарқўрғон ва Қирғизистоннинг

Тоссар, Георгий каби манзилгоҳларида истиқомат қилганлиги ҳақида маълумотлар бор. Юқори палеолит даври бундан 35-40 минг йил илгари бошланиб, милоддан аввалга 12-10 минг йилликкача давом этган. Бу даврда Марказий Осиёда иқлимнинг қуруқ ва мўътадил томонга ўзгариши табиатга, инсоннинг биологик ва жисмоний тузилишига, онгига жиддий таъсир кўрсатган. Одамлар ишлаб чиқариш қуролларини такомиллаштиришган, тасвирий санъат соҳаларида бир қатор ютуқларни қўлга киритишган. Мазкур даврда ижтимоий ҳаётда аёл ролининг ошиши, оила-никоҳ муносабатларини маълум тартибга солишга интилиш, диний эътиқодлар ва маросимларнинг шаклланиши кабилар кўзга ташланади. Ушбу даврда Марказий Осиёнинг 30 га яқин жойларида қадимги одамлар истиқомат қилган манзилгоҳлар аниқланган. Самарқанд шаҳри истироҳат боғи ҳудудидаги, Бухоро вилояти Қоратов тоғининг ён бағридаги, Оҳангарон устахоналаридаги, Тўйтепа, Кўкбулоқ маконларидаги, Оқтош ғоридаги манзилгоҳлар шулар жумласидандир. 1 Бундан 12-10 минг йиллар илгари бошланиб 7-5 минг йилликкача давом этган давр тарихда мезолит даври номи билан юритилади. Бу даврда Марказий Осиё иқлими янада илиқлашган, ишлаб чиқариш қуроллари такомиллашган, одамлар айрим ҳайвонлар(ит,буғу ва бошқалар)ни қўлга ўргата бошлаганлар, улар ўтроқ ҳаёт кечиришга ўтган, ишлаб чиқаришнинг деҳқончилик ва ҳунармандчилик соҳалари шакллана бошлаган. Инсоният тараққиётидаги кейинги давр фанда неолит даври деб аталади. Мазкур даврга келиб, меҳнат қуролларининг анча такомиллашганлиги, ўтроқ турмуш тарзи асосий турмуш тарзига айланганлиги, чорвачилик ва ҳунармандчилик билан шуғулланувчи жамоаларнинг вужудга келганлиги, оила қуришнинг жуфт никоҳга асосланганлиги кўзга ташланади. Ушбу маданиятга хос топилмалар Ўзбекистоннинг Зарафшон, Қашқадарё воҳалари ва бошқа ҳудудларида аниқланган. 1 Қаранг: Каримов Ш., Шамсудинов Р. Ватан тарихи(биринчи китоб). - Т.: «Ўқитувчи». 1997. Б– 15-21

Тадқиқотчиларнинг гувоҳлик беришича, милоддан аввалги учинчи минг йилликнинг охирларига келиб, тош даври ўрнини энеолит даври эгаллаган. Бу давр – мис-тош даври деб ҳам юритилади. Ушбу даврда кишилар мисдан турли меҳнат қуроллари ва зеб-зийнат буюмлари тайёрлашда анча муваффақиятларга эришган, қалай, кумуш ва олтиндан фойдаланишни ўрганишган, ўсимликларни сунъий ўстиришни ўзлаштирганлар. Энеолит даври ўрнини эгаллаган бронза даврига келиб ишлаб чиқаришнинг турли соҳалари, техника ва маданият бирмунча ривожланган, деворлар билан ўралган қишлоқлар пайдо бўлган. Бронза даврига келиб оилада отанинг мавқеи ошган. Ушбу даврнинг маданий ёдгорликлари Сурхондарёда - Сополлитепа, Жарқўтон; Хоразм - Тозабоғёб; Тошкент - Ачикўл, Янгийўл тумани, Тошкент канали атрофи, Бурғўлик; Наманган - Бувана мозор; Андижон - Далварзинтепа; Қашқадарё - Ерқўрғон, Тўрткўлтепа ва бошқа вилоятлар ҳудудларида топилган. Тарихий маълумотларга кўра, милоддан аввалги биринчи минг йилликнинг бошларида Марказий Осиё ҳудудида 20га яқин қабилалар бўлиб, улар бир неча қабилалар иттифоқига бирлашган эдилар. Тарихий манбаларда шимоли-шарқий Афғонистон, Жанубий Туркманистон ҳудудларидан Хоразм воҳасига кўчиб келган Хурритлар; Оролбўйи шимоли-шарқий Каспий бўйларида истиқомат қилган Фрак-Киммерий қабилалари; Хоразмнинг шимоли-шарқ томонида истиқомат қилган, келиб чиқиши Сибир даштларига бориб тақаладиган ва фрак-киммерийлар аралашиб бораётган скиф қабилалари; келиб чиқиши олтойўрол тиллар оиласига мансуб Сирдарёнинг оролга қуйилишида Қувгедиқ ва Жанд ирмоқлари бўйида яшаган қабилалар иттифоқи Қорапонлар; Сирдарёнинг ўрта қисми шарқий қирғоқларидан то тоғ олди ҳудудларидаги маконда истиқомат қилган Дану қабилалар иттифоқи; Сирдарёнинг жанубий қисмларида(ҳозирги Сирдарё ва Жиззах вилоятлари ҳудудларида) ҳаёт кечирган, шарқий эрон тиллар гуруҳига мансуб тур қабилалар иттифоқи; Амударёнинг Туямўйин баландлигидан

$шимоли-ғарбга қараб кетадиган асосий ўзани бўйларида истиқомат қилган Датя қабилалар иттифоқи ҳақида айрим маълумотлар учрайди. 2 Қадимги манбаларда ва ҳозирги давр тадқиқотчилари асарларида «скиф», «сак» ва «массагет» қабилалари ҳақида маълумотлар тез-тез кўзга ташланади. Милоднинг I асрида яшаб ижод этган қадимги Рим олими Катта Плинийнинг ёзишича: «Яксарт(Сирдарёнинг қадимги номи - Ж.Т.)нинг Нариги томонида скиф қабилалари яшайди. Форслар, умуман олганда, уларни саклар деб атайдилар... Скиф халқлари сони ҳаддан ташқари кўп, сон-саноқсиз... Улардан энг машҳурлари саклар, массагетлар, даялар, исседонлар... аримасплар». 3 Тоҳир Каримнинг таъкидлашича, «эрамиздан олдинги Х-1Х асрларда Сирдарё бўйларидаги Данху қабилалар иттифоқи атрофида эндиликда Турлар, Данху ва Қорапонлардан иборат ўта йирик қабилалар иттифоқи ташкил топган ва унга Данхупатилар сулоласи ҳукмронлик қилган бўлиши эҳтимол. Бу иттифоқда X –IХ асрларга келиб қорапонлар, VIII аср охирлари VII асрларга келиб турлар ўз ҳукмронлик мавқеларини мустаҳкамлаган бўлиши мумкин». 4 «История Казахстана...» китобининг муаллифлари фикрича, форслар ва юнонлар скифлар ва саклар деганларида қариндош қабилаларнинг кўп сонли иттифоқларини назарда тутишган. Улар орасида массагетлар иттифоқи кўп сонлилиги жиҳатидан бошқалардан ажралиб турган. Массагетлар ҳақида Геродот шундай ёзади: «Бу халқ кўп сонли ва урушқоқ, Шарқда Аракс(Амударё - Ж.Т, Н.А.)нинг нариги томонида исседонларга қарши тарафда яшайди... Кийиниши ва турмуш тарзи бўйича массагетлар скифларга ўхшайди. Отда ва пиёда жанг қилишади... Уларнинг барча предметлари тилла ва мисдан... Улар ҳеч қандай экин экишмайди, уй 2 Карим М.Т. Муқаддас «Авесто» изидан. - Т.: «Чўлпон», 2000. Б– 96-98. 3 Кўчирма олинди: \ История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Алмата. 1993. - С. ЗО. 4 Карим М.Т. Муқаддас «Авесто» изидан. - Т.: 2000. Б– 98.$ $ҳайвонлари ва Аракс дарёсидаги балиқларни истеъмол қилишади. Улар сут ичишади». 5 «Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти» китоби муаллифларининг ёзишича, «Саклар Ўрта Осиё ва Қозоғистоннинг тоғлари, даштлари ва чўлларида яшаган кўчманчи чорвадор қабилалардир. Аҳамонийлар ёзувларида саклар қуйидаги гуруҳларга бўлинган: сака тиграхауда: «тигра» - бу «ўткир», «хауда» - «бош кийим», «сака-хаумоварка» - «хаома муқаддас ичимликни улуғлаган саклар», сака тиай пара сўғдам» сўғдларнинг нариги ёғидаги саклар», сака тиай дарайё - «дарё, денгиз нариги ёғидаги саклар». 6 З.Маткаримованинг қайд қилишича, «Милоддан аввалги VII - IV асрларда ўрта ва қуйи Амударё минтақасида бешта йирик қабилалардан иборат массагетлар иттифоқи, яъни «ҳарбий конфедерацияси» мавжуд эди. Улар дербиклар, сакоравачлар, хорасмия, хаумварага, сакива қабилалари эди. Мазкур қабилаларни иттифоқда бирлаштириб турувчи сиёсий марказ Хоразм ҳисобланган». 7 Профессор И.Жабборовнинг ёзишича: «массагет қабилалари конфедерация(бирикма)сига қуйидаги элатлар: қадимги Сирдарё ҳавзасида, Амударёнинг шарқий ўзанлари бўйида ва Қорақумда яшовчи апасиаклар; Сирдарё ўрта оқимида жойлашган дахатўралар; тахминан Зарафшон қуйи қисми ва Амударёнинг ўрта оқимида яшаган дербиклар; Нурота тоғларида ўрнашган сакавараклар; Сирдарёнинг ўрта оқимидан Тяньшангача чўзилган усунлар ҳам антик даврларда хоразмийлар кирган». 8 Қабилаларга бирлашган уруғлар аъзолари умумий меҳнат билан шуғулланганлиги, мулкдан тенг фойдаланганлиги, эркаклар билан хотин- 5 Ўша жойда . 6 Сагдуллаев А, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти.-Т.: «Академия». 2000. Б– 21. 7 Маткаримова 3. Қадимги Хоразм давлатларида ижтимоий-сиёсий тузум ва ҳуқуқ\\Қонун ҳимоясида. 2000, 11-12 сон. Б–Зб. 8 Жабборов И. Ўзбек халқи этнографияси. -Т.: 1994. Б–6.$ $қизларнинг тенг ҳуқуқли бўлганлиги, урушларда эркаклар билан бир қаторда хотин-қизлар ҳам иштирок этганлиги, ҳар бир уруғ ва қабиланинг ўз бошлиқлари бўлганлиги, айрим қабилалар аёллар томонидан бошқарилганлиги, қабилаларнинг умумий манфаати билан боғлиқ бўлган масалалар қабила аъзолари йиғилишида муҳокама қилиниб, ҳал этилганлиги, ҳар бир қабила ва уруғнинг ўз урф-одатлари, қоидалари бўлиб, уларга қатъий риоя қилинганлиги ҳақида айрим маълумотлар бизгача етиб келган. Жумладан, «Авесто» Яшт китобининг X бобида уй(оила) - нмана, уруғ - висья, қабила - зантума, мамлакат - дахйума, руҳоний бош сиймо - заратуштротэша дейилган. Уй(оила) бошлиғи - нманопати, виспати - қабила бошлиғи, дахйупати - юрт боши. Ноф деб қариндош-уруғлар уюшмасига айтилган. Шунингдек, хотин-қизлар ҳақ-ҳуқуқларини эъзозлаш, оила дахлсизлиги ва мустаҳкамлигига эришиш, ота-онанинг фарзанд олдидаги, фарзандларнинг ота-она наздидаги бурчи, фарзандларни оила қуришга тайёрлаш ва кўплаб оила-турмуш маросимларига оид фикр-мулоҳазалар баён қилинган». 9 Айрим тадқиқотчиларнинг фикрича, Авестодаги «нмана» - бу кичик оила бўлиб, ота-она, фарзандлар, неваралардан иборат бўлган, «нафа» эса катта оила бўлиб, бир неча кичик оилаларни бирлаштирган, «нафа»да фақат тўла ҳуқуқли эркаклар 100 тагача бўлган, бир неча «нафа»лар бирлашиб, уруғни ташкил қилган. Уруғ ҳаёти билан боғлиқ бўлган муҳим масалалар, судлов ва диний маросимлар, тадбирлар, бошқа уруғларга нисбатан муносабат, ишлаб чиқаришни ташкил қилиш кабилар «нафа» бошлиқларидан иборат уруғ кенгашида муҳокама қилиниб, қарор чиқарилган. Ҳозирги кунда фанда Марказий Осиёда, шу жумладан, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида уруғчилик тузумининг емирилиш сабаблари ҳақида қачон ва қандай омиллар таъсирида давлат ва ҳуқуқ пайдо бўлган, деган саволга аниқ жавоб йўқ. Бу тўғрида баъзи тахминлар мавжуд, холос. 9 Аширов А.А. «Авесто» ва зардуштийларнинг оила турмуши маросимлари ҳақида\\Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. М: 1, 2002. Б– 49-50.$ $Жумладан, Ҳ.Бобоевнинг ёзишича, «Навоийнинг фикрига кўра, Ўрта Осиё ҳудудида пайдо бўлган дастлабки давлатга Тур исмли шахс раҳбарлик қилиб, унинг номидан Турон давлати келиб чиқади. Бу давлат тахминан милоддан аввалги тўрт мингинчи йилларда шаклланди. Энг муҳими, Афросиёб раҳбарлик қилган давлат Туронда биринчи бор мустақилликни қўлга киритган марказлашган турк давлати бўлган ва унинг пойтахти Самарқанд шаҳридир». 10 Н.Я.Бичуриннинг хитой манбаларига таяниб ёзишича, Гунвей(Шунвей) милоддан аввалги 1764 йилда Хуннулар сулоласига асос солган. 11 Турғун Олмоснинг қайд қилишича, «Хуннлар милоддан 1500 йил аввал пайдо бўлиб, милоднинг V асрларигача икки минг йиллик ниҳоятда катта бир даврда Осиё ва Оврупа тарихи саҳнасига чиққан ва инсоният авлодлари ёдидан мангу ўчмайдиган, теран таъсирлик вақтларни бошидан кечирган бир халқдир... Турк халқларининг аждодларидан бири бўлган хуннлар энг қадимги даврдан бошлаб, Урхун дарёси бўйларида Чуғой тоғлари(ички Мўғулистондаги Янгшан тоғлари)нинг шимоли ва жанубида, Олтой ва Танфитоғнинг шимолида ва жанубида яшаганлар». 12 С.Қудратовнинг фикрича, «Айирбошлаш ва савдо-сотиқ муносабатларининг ривожланиши жамиятда товар ишлаб чиқаришнинг ривожланишига имкон яратади. Юқоридаги ҳолатлар натижасида Ўрта Осиё ҳудудида милоддан аввалги II минг йиллик ўрталарига келиб, илк давлатларнинг тузилмалари пайдо бўлди. Ушбу давлатлар, қадимги Шарқ ўлкаларидаги сингари, шаҳар давлатлар формасида бўлган». 13 Қадимшуносларнинг гувоҳлик беришларича, милоддан аввалги икки мингинчи йилликда Жарқўтон ва Сополлитепада(Сурхондарё вилояти) илк шаҳар-давлатлар мавжуд бўлган; милоддан аввалги бир мингинчи йилликда 10 Бобоев Ҳ. Амир Темур ва темурийлар салтанати. - Т.: 1996. Б–148. 11 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. В 3 частях.ч.1. - М-Л.: 1950. - С.32. 12 Турғун Олмос. Қудратли Хўн тангряктлари\\Ўғизхондан қолган мулк. Ватан серияси. - Т.: 1995 13 Қудратов С. Ўзбекистон ҳудудида илк давлатлар пайдо бўлишининг баъзи масалалари.\\Ўзбекистон тарихи. 2-сон. 1999. Б–14.$ $Сурхондарё вилояти ҳудудида Жондавлаттепа, Қизилтепа ва Ҳайитободтепа шаҳар давлатлари бўлганлиги аниқланган. А.Асқаровнинг ёзишича, «Мовароуннаҳрда милоддан аввалги VIII-VII асрларда дастлабки давлат конфедерациялари таркиб топди, бутун-бутун суғорма деҳқончилик мавзелари шаклланди ва уларнинг сиёсий, иқтисодий ва диний марказлари сифатида қатор шаҳарлар қад кўтарди». 14 Насимхон Раҳмоннинг фикрича, милоддан аввалги 626 йилда «турклар тарихида биринчи давлат пайдо бўлган, Алп Эр Тўнга шу давлатнинг асосчиси эди. Бу давлат тарихда сак(искиф) турк давлати деб ном олди. Сак- искиф Турк давлати милоддан олдинги еттинчи-эрамизнинг иккинчи юз йилликларида яшади. У Доғистондан Кичик Осиёга қадар чўзилган ҳудудни ўз ичига олган». 15 Ҳ.Бобоев ва С.Ҳасановларнинг таъкидлашларича, милоддан аввалги VII асрда Жанубий Сирдарё, Энасой(Енисей) ва Иртиш дарёлари бўйлари, ҳозирги Можаристон(Венфия) ва Чехословакия, Ҳазар денгизи бўйлари, Эрон, Ироқ, Сурия ва Туркия давлатлари ўрнида қудратли сак-искиф турклари давлати вужудга келган. Шунингдек, милоддан аввалги VII-VI асрларда ҳозирги Ўрта Осиё ва Қозоғистондаги ҳудудда яшаган қабилалар ҳаммаси саклар деб юритилган». 16 Б.Матбобоевнииг ёзишича, «Айнан милоддан аввалги VII-VI асрларда Ўрта Осиёда майда воҳа давлатлари асосида уларга нисбатан йирикроқ давлат бирлашмалари пайдо бўла бошлаган эди. Айнан шу жараённи Фарғона водийсида ҳам кузатиш мумкин. Бунга мисол тариқасида ўша милоддан аввалги XI-VII асрларга оид қадимги Чуст маданиятининг деҳқончилик воҳалари, шаҳар ва шаҳармонанд(протогород) маконлар мавжудлиги ҳамда нисбатан аҳолиси зичлиги кабиларни келтириб ўтиш керак». «Шунинг учун ҳам биз, - деб давом этади муаллиф, милоддан аввалги VIII-VII асрларда Фарғонада воҳа давлатчилиги бўлган деган 14 АскаровА. Мустақиллик йилларида тарих, археология за этнология\\.Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. №. 6. 1996. Б–68. 15 Насимхон Рахмон. Турк ҳоқонлиги. - Т.: 1993. Б–4. 16 Бобоев X., Хасанов С. Алп Эр Тўнга - марказлашган турк давлатининг асосчиси\\Ҳаёт ва қонун. №3. 2000. Б–74.$ $фикрни олға сурамиз. Бу давлат тузилмаси хусусиятлари тўғрисида бирон фикр айтиш ҳозирча мушкул... Демак, Фарғонада илк шаҳарсозлик маданияти ва давлатчилик қарийб 2700-2900 йиллик тарихга эга». 17 Мамлакатимиз тарих ва давлатшунослик фанларида Марказий Осиё, шу жумладан, Ўзбекистон ҳудудида давлатнинг пайдо бўлиш сабаблари, ушбу жараённинг тезлашиши ёки секинлашишига таъсир кўрсатган омиллар, минтақада давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлишидаги умумий қонуниятлар ҳақида ёзма фикр мавжуд эмас. Масаланинг бундай аҳволда очиқ қолишининг асосий сабаби, давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ҳақида маълумот берувчи ёзма манбаларнинг йўқлигидир. Бизнинг фикримизча, бундай манбалар бўлган. Лекин улар бизгача етиб келмаган. Ушбу манбалар турли даврларда ўлкамизда босқинчилик ҳаракатларини олиб борган аҳамонийлар, македонияликлар, араблар, мўғуллар ва бошқалар томонидан атайлаб йўқ қилиб ташланган. Чунки бирор-бир халқни ўзига бўйсундиришнинг муҳим шарти уни тарихи ва маданиятидан жудо қилишдир. Шуни алоҳида қайд қилиш лозимки, коммунистик мафкура ҳукмронлик қилган даврда ижтимоий меҳнат тақсимоти - деҳқончиликдан чорвачиликнинг ажралиб чиқиши, ҳунармандчилик ва савдонинг вужудга келиши, хусусий мулк пайдо бўлишининг натижаси сифатида жамият аъзоларининг манфаатлари бир-бирига қарама-қарши бўлган синфлар эксплуататорлар (қулдорлар) ва эксплуатация қилинувчилар(қуллар)га бўлиниши, улар ўртасидага синфий курашнинг маҳсули сифатида давлат ва ҳуқуқ пайдо бўлган деган ақидага амал қилиниб, ушбу мавзуга алоқадор бўлган бошқа ҳар қандай фикр инкор этилди. Ушбу ақида ҳозирги даврда ҳам айрим тадқиқотчилар томонидан у ёки бу даражада қўллаб- қувватланиши учрамоқда. 17 Матбобоев Б. Қадимги Фарғонада илк давлатчилик илдизлари.\\Ўзбекистон тарихи. №-1, 2002. Б–9-10.$

Коммунистик мафкура инқирози натижаси ўлароқ, давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши масаласида собиқ Совет Иттифоқи ҳудудида, жумладан, Ўзбекистонда фикрлар хилма-хиллигига замин яратилди. Умуман олганда, ҳозирги замон давлатшунослиги ва ҳуқуқшунослигида мазкур масалага ёндашиш бўйича икки йўналиш яққол кўзга ташланади. Биринчи йўналиш вакиллари гегелчилар, марксистлар, конвергенция ва розенкейцер назариялари тарафдорлари. Уларнинг фикрига кўра, Ер юзининг барча минтақаларида ва халқларида жамият, давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши бир хил кечади, умумий қонуниятларга бўйсунади, ўз тараққиётида бир хил босқичларни ўз бошидан кечиради. Улар ўртасидаги айрим, арзимас фарқлар масаланинг моҳиятини тубдан ўзгартирмайди. Иккинчи йўналиш фанда масалага маданий(цивилизацион) ёндашув тарафдорлари номи билан машҳур. Ушбу йўналиш вакиллари фикрича, Ер юзида истиқомат қилаётган халқлар ўзининг турмуш тарзи, менталитети, ирқи, дини, жуғрофий жойлашуви, меҳнат шароити ва бошқалари билан бир-биридан фарқ қилади. Улар яшаётган жамиятлар, ташкил қилган давлат ва ҳуқуқ ўзига хос хусусиятларга эга. Ҳозирги замон фани ютуқлари мазкур йўналиш вакиллари фикрининг ҳақиқатга яқин эканлигини кўрсатмокда. Уларнинг фикрига кўра, давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлишини алоҳида олинган омилга боғлаш, турли минтақалар ва халқларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олмаслик ноилмийдир. «Тадкиқотчиларнинг таъкидлашича, ушбу даврда(милоддан аввалги II минг йилликнинг охири-1 минг йилликнинг бошларида - Ж.Т.) маҳаллий ва четдан келган маданий анъаналарнинг аралашуви ёки қўшилиши юз беради. Ўрта Осиё ҳудудида зироатчи ва чорвадор қабилаларнинг узлуксиз силжишлари кузатилди. Бу аҳоли сонининг ўсиши, ҳаёт учун зарур бўлган ҳудудларга муҳтожлик, чорва учун бўз ер ва яйловлар, маъдан конлари захираларининг зарурлиги билан боғлиқ демографик ва иқтисодий сабаблар билан изоҳланади. Ижтимоий ва иқтисодий жараёнларнинг ўзгарувчанлиги ўтроқ зироатчилар билан чорвадор чўпонлар ўртасида айрим пайтларда

$рақобатни, серҳосил ерлар, яйловлар учун курашни келтириб чиқарган. Бундай пайтларда ҳарбий ва сиёсий манфаатлар устунлик қилган». 18 Бу даврда жамият ҳаётида юз берган ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, ҳарбий, маданий ўзгаришлар ва жараёнлар оқибат- натижада давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши учун замин тайёрлагани эҳтимолдан холи эмас. Шуни қайд қилиш лозимки, ўзбек ҳуқуқшунослик фанида давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши масаласига маданий ёндашиш борасида илк фикрлар илгари сурилмокда. Жумладан, профессор З.Муқимовнинг ёзишича, «Милоддан аввалги бир мингинчи йиллар Марказий Осиё тарихидаги муҳим даврлардан бўлиб, бу ерда ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши, темирдан ясалган меҳнат қуролларининг ёйилиши, суғориш билан боғлиқ деҳқончиликнинг ривожланиши, ижтимоий меҳнат тақсимотининг юз бериши давлат вужудга келишининг ҳал қилувчи омилига айланади. Шу билан бирга, бу жараённи тезлаштирувчи омиллар ҳам мавжуд. Милоддан аввалги VIII асрда Оссурия қўшинларининг Марказий Осиёга бостириб келиши уруғдошлик тузумининг емирилиши ҳамда давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлишини жадаллаштирган. Яъни, босқинчиларга зарба бериш мақсади махсус сиёсий ташкилотга уюшишни тезлаштирувчи омил сифатида хизмат қилган бўлиши мумкин». 19 «Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти» китоби муаллифларининг қайд қилишларича, «Дастлабки давлатлар алоҳида маконлар ёки илк шаҳарлар ҳамда ишлов бериладган ерлар ва суғориш тизими майдони билан чегараланган нисбатан кичик ҳудудда, яъни зич ўзлаштирилган, хўжалик ва ишлаб чиқариш мақсадида кенг фойдаланиладиган қадимги суғорма деҳқончилик воҳаларида пайдо бўлган. Бундай воҳалар аҳолиси учун ташқи ҳарбий босқинлардан ҳимояланиш, маконлар ва манзилгоҳлар ҳудудини мудофаа қилиш, суғориш ва деҳқончилик ишларини ташкил этиш, жамоанинг ички ва ташқи 18 Саъдуллаев А. Илк темир асри ёдгорликлари\\Халқ сўзи, 2001 йил 3 ноябрь. 19 Муқимов З. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. Т.: «Адолат», 2003. Б–34-35.$

алоқаларини бошқариб туриш масалаларини ечиш муҳим ҳаётий зарурият эди. Бу вазифаларни ҳал қилиш мақсадида, у ёки бу кўринишдаги ишларни(кенг кўламдаги қурилиш ва суғориш учун сувни тарқатиш устидан назорат қилишни, жамоадаги диний урф- одатларни бажаришни, баҳсли масалаларни ҳал қилишни ва бошқаларни) ташкил этиш учун жамият жамоадаги ҳурматга эга бўлган кишиларни - йўлбошчиларни юзага чиқарди. Шу тариқа, ижтимоий-иқтисодий муносабатлар тараққиёти жамиятда алоҳида ҳурмат-эътиборга лойиқ бўлган кишиларнинг ажралиб чиқишига олиб келди. Улар ижтимоий ишлаб чиқаришда доимий банд бўлмасдан, фақатгина ижтимоий ва хўжалик ҳаёти устидан назорат ва раҳбарликни амалга оширдилар. Лекин улар на бой-бадавлат кишилар, на эксплуататорлар ва на қулдор эдилар. Жамиятда бундай кишиларнинг ажралиб чиқишига уларнинг ахлоқий хислатлари ва обрў-эътибори сабаб бўлган, холос. Аммо бу муҳит кейинчалик алоҳида тўқ оилаларнинг пайдо бўлишига олиб келди ва аста-секинлик билан жамоадаги юксак ҳурматга асосланган ҳокимият мерос тариқасида отадан ўғилга ўта бошлади. Ўзбекистондаги дастлабки давлат уюшмалари ҳам деҳқончилик воҳалари аҳолисини четдан бўладиган босқинчилардан ҳимоя қилиш ва жамоадаги муносабатларни ҳуқуқий бошқариб туриш учун ташкил топди». 20 Биз юқорида баён қилинганларга таянган ҳолда, Марказий Осиёда, шу жумладан, Ўзбекистон ҳудудида давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлишига ушбу минтақанинг жўғрофий шарт-шароити, иқлими, ишлаб чиқариш усули, биринчи навбатда, суғориладиган деҳқончилик, айрим ҳудудларда чорвачилик, қадимда кишиларни ягона мақсад йўлида бирлаштиришнинг муҳим воситаси ролини ўйнаган дин, ишлаб чиқариш қурол–воситаларининг такомиллашуви маҳсули сифатида айрим кишилар қўлида қўшимча маҳсулотнинг - мулкнинг тўпланиши, уруғчилик бошқарув органлари ва одат қоидаларининг такомиллашуви, ер-сувга нисбатан жамоа мулкчилиги анъаналари каби омиллар таъсир кўрсатган, деган фикрдамиз. Шуни алоҳида 20 Сагдуллаев А, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. - Т.: «Академия». 2000. Б–17-18.

таъкидлаш жоизки, заминимизда давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиш жараёнини уруғлар, қабилалар ва қабилалар иттифоқлари ўртасидаги ўзаро урушлар ва ташқи хавф - хорижий давлатларнинг босқинчилик урушлари тезлаштирган. 2.Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги илк давлатлар Марказий Осиё, шу жумладан, Ўзбекистон ҳудудида давлатнинг ташкил топиш жараёни қандай кечгани, ушбу жараён қандай босқичларни ўз бошидан кечиргани, давлатнинг бошқариш шакли ҳақида ҳар томонлама, чуқур тадқиқотларга асосланган хулосалар ўзбек тарихи, давлат ва ҳуқуқ тарихи фанларида йўқ. Ушбу масала бўйича айрим тадқиқотчиларнинг фаразлари бор, холос. Жумладан, С.Қудратов В.В.Струве, И.М.Дьяконовларнииг тадқиқотларига таянган ҳолда ёзишича, «ишлаб чиқаришнинг ривожланиши янгидан-янги суғориш иншоотлари қуришни тақозо этди. Уруғ жамоаларининг бундай сув иншоотларини қуриш ва улар фаолиятини таъминлашга имкониятлари етмаган. Зеро, ўша даврда бундай кенг миқёсдаги суғориш иншоотлари қурилишини фақатгина куч ишлатиш йўли билангина ҳал этиш мумкин бўлган. Бу вазиятда амалдор шахс, аниқроғи, жамоада ҳукмрон шахс ҳисобланган коҳин муҳим рол ўйнай бошлаган. Илк давлатлар шаклланиши даврида жамоаларда коҳинларнинг - диний етакчиларнинг мавқеи устун бўлган. Аксарият ҳолларда улар жамоанинг сиёсий ва ҳарбий етакчилари ҳам ҳисобланишган. Улар ўз мавқеларини мустаҳкамлаб борганлар. Масалан, дастлаб коҳинлар жамоа аъзолари орасидан сайланган, кейинчалик бу лавозим отадан болага мерос бўлиб ўта бошлаган. Аста-секин улар бош бўлган улкан ибодатхона хўжаликлари тузила бошланади. Дастлаб бундай хўжаликлар жамоага қарашли бўлиб, жамоа аъзолари меҳнат қилишган бўлса, аста-секин бундай хўжаликлар оқсоқоллар кенгаши назоратидан чиқиб, шоҳ-коҳинга тегишли бўлиб қолган.

$Кучайиб кетган шоҳ-коҳинлар ён-атрофдаги ерларни босиб олиб, ўз ҳокимиятларини бутун дарё ҳавзасига ёйганлар. Шундай қилиб, кичик воҳаларда дастлабки давлат бирлашмалари пайдо бўлган. Бундай бирлашмалар подшоҳнинг кучли лашкари ёрдамида бошқарилган. Подшо ҳокимияти жамоа оқсоқоллар кенгаши устидан ҳам хўжайинлик қила бошлаган. Оксоқоллар кенгаши бундан кейин жамоага тегишли ички ишларнигина ҳал қила олган, холос. Демак, бундай илк давлатларда жамоа бошқаруви (оқсоқоллар кенгаши) давлат маъмурияти шакли ҳисобланган». 21 Ҳозирги тарих фанида Ўзбекистон ҳудудида милоддан аввалги бир мингинчи йилликда давлат бирлашмалари бўлганлиги, улар ташқи душманларга қарши урушлар олиб борганлиги, қўшни мамлакатлар билан борди-келди қилганлиги, иқтисодий, маданий ва савдо алоқалари ўрнатилганлиги маълум. Лекин бу давлат бирлашмаларининг давлат тузуми, бошқариш шакли, давлат органлари, мансабдор шахслари, уларнинг ваколатлари, қонунлари, уларни бузганлик учун жавобгарлик турлари ҳақида аниқ ва тўла маълумот йўқ. Фақат ҳозирги кунда бизнинг қўлимизда бўлган «Авесто»дагина бизни қизиқтираётган саволларга қисман жавоб топиш мумкин. Бу ерда шуни адоҳида қайд қилиш жоиздирки, «Авесто» милоддан аввалги VII асрдан кейинги даврга тааллуқли манбадир. Ҳозирча биз ушбу давргача мавжуд бўлган сиёсий-ҳуқуқий ҳаёт ҳақида ҳеч қандай ёзма манбага эга эмасмиз. Ўзбек давлатчилиги тадқиқотчиларидан бири Азамат Зиё милоддан аввалги I минг йилликнинг биринчи ярми сиёсий тизими масаласига алоҳида эътибор қаратиб, шундай деб ёзади: «...ўз замонаси учун шундайин жадал ва сермазмун сиёсий, ижтимоий, иқтисодий халқаро муносабатлар боши-охири йўқ, тизгинсиз бир чексизликда кечганми, ё бўлмаса, уларни жиловлаб турадиган, манфаатли равишда тартиб доирасига солувчи тизим мавжуд бўлганми? Албатта, шундай тизим бўлган ва бу давлат- давлатчилик тизимидир. Ўз даври учун «баҳайбат» каналлар қуриш, яратилган суғориш 21 Кудратов С. Марказий Осиё ҳудудидаги илк давлатларда бошқарув тизими ва ижтимоий муносабатлар.\\Ўзбекистон тарихи. 4-сон. 1999. Б–3.$

тизимини идора қилиш, давлатчилик тартиблари йўлга қўйилган қудратли, шундоққина ёнгинасида жойлашган салтанат(Мидия) билан тенгма-тенг муносабатда бўлиш маълум бир сиёсий, ижтимоий, иқтисодий, ҳуқуқий, маданий асосларда уюшмаган маконда юз бериши мумкинми? Хуллас, милоддан аввалги VII асрлардаёқ мамлакатимизда давлатчилик асослари узил-кесил таркиб топган, дейишга ҳақлимиз». 22 Тадқиқотчиларнинг фикрича, бу даврда ҳозирги Марказий Осиё ҳудудида учта йирик давлат бирлашмалари мавжуд бўлган. «Булар: Катта Хоразм -Амударёнинг қуйи оқимидаги шимолий ерлар, Мурғоб воҳаси ва Парфия ҳудудлари, Бақтрия - ҳозирги Сурхондарё ва Тожикистоннинг Амударёга яқин ерлари ва Шимолий Афғонистон ҳудудлари, Сўғдиёна - Зарафшон дарёсидан сув ичган ерлар ва Қашқа воҳаси ҳудудларидир». 23 С.П.Толстов ва Я.Ғуломовлар узоқ йиллик тадқиқотлар натижасида Хоразм давлати қуйи Амударёда қадимги замонлардаёқ вужудга келган, деб хулоса қилганлар. «Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти» китоби муаллифларининг ёзишларича, «Милоддан аввалги 700-540 йиллар қадимги Бақтрия давлатининг(айнан Бақтрия, Марғиёна ва Сўғдиёна вилоятларининг маълум қисмлари сифатида тахмин қилинади) ривожланган даври бўлиб, бу йирик давлатнинг ҳудудий чегаралари: Мурғоб воҳаси, Ҳиндиқуш тизмаси, Бадахшон, Нурота тизмаси ва Бухоро ҳудудларига бориб тақалган бўлиши мумкин. Бу даврда Бақтрия вилоятларига қадимги Хоразм давлати ва сак-массагетларнинг ҳарбий-сиёсий уюшмасига тегишли ўлкалар чегарадош бўлган». 24 З.Маткаримованинг фикрича, «Аҳамонийлар ҳукмронлигига қадар Марказий Осиёда қудратли «Катта Хоразм» давлати мавжуд эди. Унинг таркибига Сўғдиёна(Зарафшон ҳавзаси) ва 22 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи(Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар). - Т.: «Шарқ», 2000. Б–27. 23 Қаранг: Ш.Каримов, Р.Шамсутдинов. Ватан тарихи(биринчи китоб). - Т.: «Ўқитувчи». Б– 34. 24 Сагдуллаев А, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. - Т.: «Академия», 2000. Б–23.

$Хуросон(Жанубий Туркманистон, Шимоли-шарқий Эрон ва Ғарбий Афғонистон) ҳудудлари кирган». 25 Шунингдек, «Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти» китоби муаллифлари Қадимги Хоразм ва Қадимги Бақтрия давлатлари аҳолисининг турмуш тарзи, ижтимоий ва иқтисодий ҳаёти, тили, анъаналари, маданияти бир- бирига яқин халқлардан ташкил топганлигини алоҳида таъкидлашади: «Милоддан аввалги VII-VI асрларда шаклланган ва анча йирик бўлган Қадимги Хоразм ва Қадимги Бақтрия давлатларининг аҳолиси қон- қариндош элатлар бўлиб, бир-бирига ўхшаш тилда гаплашганлар, яқин маданий анъаналарга эга эдилар. Бу даврда жамиятнинг ҳудудий бўлиниши шаклланиб, ўтроқлашув тартиби кучайди. Шаҳарлар қишлоқ хўжалик экинзорлари билан ўралиб, қалъалар пайдо бўлди, муҳим савдо йўллари бўйида таянч истеҳкомлар қурилди, турли маконлар қурилишида мудофаа иншоотларининг аҳамияти биринчи ўринга чиқди, мустаҳкам қалъа- паноҳгоҳлар қурилди, маконларнинг ҳарбий-маъмурий, ҳунармандчилик, қишлоқ хўжалик фаолиятлари янада ривожланди». 26 «Қадимги Ўзбекистон цивилизацияси: давлатчилик ва ҳуқуқ тарихидан лавҳалар» китоби муаллифлари ушбу фикрга қарши ғояни илгари сурадилар: «Ўрта Осиёдаги икки дарё оралиғи ҳудуди доирасининг ўзида шимолий вилоятлар(Хоразм) ва жанубий вилоятлар(Бақтрия), айниқса, қадимги даврларда этник ва маданий, тил ва ёзув, давлат қурилиши тизими жиҳатдан бир-биридан фарқ қилган. Бу ҳар бир вилоятга хос бўлган маданий- генетик типлар, даражаси ҳар бир вилоятда турлича бўлган ўтроқ ва кўчманчи халқларнинг рақобатлашуви билан белгиланган». 27 Б.Эшовнинг ёзишича, милоддан аввалга «VII-VI асрларда анча йирик бўлган Қадимги Бақтрия, Хоразм ва Сўғдиёна давлатларининг аҳолиси қон- 25 Маткаримова 3. Қадимги Хоразм давлатида ижтимоий-сиёсий тузум ва ҳуқуқ\\Қонун ҳимоясида, 2000, 11-12 сон. Б–36. 26 Сагдуллаев А, Аминов Б, Мавлонов Ў, Норкулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. - Т.: «Академия» , 2000. Б – 26-27. 27 Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х., Абдуллаев Е.В. Қадимги Ўзбекистон цивилизацияси:: давлатчилик ва ҳуқуқ тарихидан лавҳалар. - Т.: «Адолат», 2001. Б–47.$

қариндош бўлиб, бир-бирига ўхшаш тилда гаплашганлар ва жуда яқин маданий анъаналарга эга эдилар. Бу даврда жамиятнинг ҳудудий бўлиниши кўзга ташланиб, ўтроқлашув жараёни кучайди. Муҳим савдо йўллари бўйида таянч истеҳкомлар қурилди. Турли қурилишлар бунёд этишда мудофаа иншоотларининг аҳамияти биринчи ўринга чиқди». 28 Шу ерда табиий бир савол туғилади. Шундай катта ҳудудларда ўз ҳукмронлигини ўрнатган давлат бирлашмалари бирданига вужудга келиши мумкинми? Албатта, йўқ. Бундай давлат бирлашмаларининг шаклланиш, ташкил топиш жараёни сўзсиз бир неча асрларни ўз ичига олган. Аввал бир неча кичик-кичик давлатлар пайдо бўлиб, уларнинг бирлашиши ёки улардан кучлироқлари бошқаларни ўзига бўйсундириши натижасида нисбатан йирик ва қудратлироқ бўлган давлат бирлашмалари вужудга келган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Юқорида номлари зикр этилган давлат бирлашмаларининг давлат органлари ва мансабдор шахслари, уларнинг ҳуқуқ ва бурчлари ҳақида аниқ ва тўла маълумот берувчи ёзма манбаларнинг бизгача етиб келмаганлиги туфайли улар ҳақида атрофлича фикр-мулоҳаза билдириш бир оз қийин. Манбаларда ушбу давлат бирлашмалари ҳақида айрим умумий тарздаги маълумотлар учрайди, холос. Азамат Зиёнинг ёзишича, «милоддан аввалги I мингйиллик бошларидаёқ ўлкада Хоразм, Бақтрия, Ария(Ариана), Парфия, Гиркания, Марғиёна ҳамда Фарғона каби вилоятлар мавжуд бўлган. То аҳамонийлар босқинига қадар(милоддан аввалги VII аср) ўлка асосий қисмини бирлаштириб турувчи сиёсий омил, марказ Хоразм ҳисобланган. Афсуски, бу даврда Хоразмда ҳукмронлик қилган сулолалар тўғрисида биз бир нима дея олмаймиз. Аммо ривоят ва афсоналарга кўра, Хоразмнинг энг қадимги сиёсий сулолалари сифатида сиёвушлар тилга олинади”. 29 «Авесто»да қайд қилинишича, Сиёваршон Кайковуснинг ўғли бўлган. Сиёваршон ўлдирилгандан сўнг, унинг набираси Кова Хисров 28 Ўзбекистон тарихи. - Т.: «Янги аср авлоди», 2003. Б–7б. 29 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи(Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар). -Т.: «Шарқ», 2000. Б–28.

$бобоси қотилидан ўч олиб, Хоразмда сиёвушлар сулоласига асос солади. Абу Райҳон Берунийнинг ёзишича, «Хоразмга аҳоли 1292 йилдан эътиборан кела бошлаган, Сиёвуш эса Турон ўлкасига милоддан аввалги 1200 йилда келган». 30 Тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, «Катта Хоразм»да давлат бошлиғи подшоҳ бўлиб, у ҳокими мутлақ бўлмаган. Давлатни бошқариш ишларида подшоҳнинг ёрдамчиси ва маслаҳатчиси Бош вазир муҳим рол ўйнаган. Давлат аҳамиятига молик масалаларни ҳал қилишда оқсоқоллар кенгашининг роли катта бўлган. Кенгаш давлат бошлиғини сайлаш ва уни вазифасидан четлатиш, унинг фаолияти устидан назоратни амалга ошириш, сулҳ тузиш, хорижий мамлакатлар билан дипломатик алоқаларни йўлга қўйиш, элчилар тайинлаш, хорижий элчиларни қабул қилиш, ҳарбий ҳаракатлар вақтида сотқинлик қилганларни жавобгарликка тортиш, жамоат тинчлигини бузувчилар, босқинчилар ва ўғриларни жазолаш, низолар ва арз- шикоятларни кўриб ҳал қилиш, ҳукмлар ижросини таъминлаш каби ваколатларга эга бўлган. Шунингдек, манбаларда «Катта Хоразм» давлатининг ўз даври учун бирмунча мукаммал ишлаб чиқилган, мудофаа ва жанг қилиш тактикасига эга бўлган ва яхши қуролланган 120.000 жангчидан ташкил топган қўшини бўлганлиги, маҳаллий ҳокимиятни амалга оширишда қабила бошлиқлари муҳим рол ўйнагани ҳақидаги маълумотлар учрайди. 31 Сўғдиёна давлат тузуми ҳақида маълумотлар деярли йўқ. Б.Эшовнинг таъкидлашича, асослари неолит ва энеолит даврларига бориб тақаладиган Сўғдиёна шаҳарсозлиги милоддан аввалги биринчи мингйилликнинг биринчи чорагидаёқ шакллана бошлайди. Афросиёб, Бухоро, Кўктепа, Ерқўрғон, Узунқир каби кўҳна шаҳарлар милоддан аввалги I мингйиллик ўрталарида мустаҳкам мудофаа иншоотларига эга эди. Ушбу кўҳна шаҳарлар юқори даражада ривожланиб, кўп ҳолларда деҳқончиликка асосланган воҳаларда шаклланди ва тараққиёт босқичларини босиб ўтди. Шунингдек, 30 Қаранг: Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 1-жилд. - Т.: 1968. Б–18-20 . 31 Қаранг. Маткаримова 3. Қадимги Хоразм давлатида ижтимоий-сиёсий тузум ва ҳуқуқ\\Қонун ҳимоясида. 2000, №.1. Б–11-12, 37.$

«бу кўҳна шаҳарларда ҳунармандчилик, ўзаро алмашинув ва савдо-сотиқ гуркираб ривожланди». 32 О.Н.Иневаткинанинг маълумот беришича, «Афросиёбнинг шимолий қисмида шаҳар ҳокимининг қасри, саройи ҳамда ибодатхона бўлиб, улар шаҳарнинг бошқа қисмларидан ажратиб ўраб олинган». 33 «Шажараи турк» асарининг муаллифи Абулғози қадимги халқларда давлатни бошқариш, судлов ишларини амалга ошириш, халқ ва давлат бошлиғи ўртасидаги муносабатлар ҳақида қуйидаги фикрни билдиради: «Қадимги халқ бу замоннинг халқиндан яхши эди. Агар эл ва халқ йиғилиб киши ултура билур бўлса ва ё гуноҳкор сўрай билар бўлса ва ё бир иш бошқармоқ қўлиндан келур бўлса, не учун бир мардга подшоҳ от қўюб эвининг(уйининг) тўринда ўлтуриб, барча халқ ихтиёрларини анинг қўлина бера турурлар». 34 Ўрганилаётган даврлардаги Марказий Осиёдаги давлат бирлашмаларининг учинчиси Бақтрия ҳақидаги маълумотлар ҳам бизгача жуда кам етиб келган. Азамат Зиёнинг ёзишича, «Қадимги Бақтрияни бошқарган сиёсий сулолалар тўғрисида ҳозирча бирор-бир илмий хулоса қилиш қийин. Шунинг билан бирга, бу борадаги мавжуд афсоналардан бақтриялик ҳукмдорлар, уларнинг куч-қудрати ўз замонасида машҳур ва маъруф бўлганлигини билиб олиш мумкин. Чунончи, юнонлик Ктесий оссуриялик подшоҳ Нин Белиднинг Бақтрияга ҳарбий юриши ҳақида сўзлаб, Нин бақтриялик аёл Семирамидага уйланганини айтади. Семирамида(Саммурамат) милоддан аввалги IX-VIII аср бошларида Оссурия маликаси бўлган. Ниннинг Бақтрияга қарши юришида Семирамида ҳам қатнашган ва улар Бақтрия подшоси Аксиарт билан обдон урушганлар. Бақтриянинг ўша замондаги мавқеини шундан ҳам билиш мумкинки, гўё Нин ва Семирамида Бақтрияга 1 миллион 700 минг пиёда, 210 минг отлиқ, 32 Эшов Б. Милоддан аввалги VII - IV асрларда Сўғдиёна тарихи ва маданияти. Тарих фанлари номзодини олиш учун тайёрланган диссертация. - Т.: 1999. Б– 95. 33 Иневаткина О.Н. Цитадель Афрасиаба(работ ы 1977-1979 г.г.).История материальной култур ы Узбекистана. -1983.-вьш.18. - С.78. 34 Абулғози. Шажараи турк. - Т.: 1992, Б– 160.

10 мингдан ортиқ жанг аравасидан иборат лашкар билан келган эканлар. Бақтр шаҳри забт этилгандан кейин эса у ердаги хазинадан кўплаб олтин ва кумуш оссурияликлар қўлига ўтган». 35 3. Ўзбекистон ҳудуди Аҳамонийлар давлати таркибида. Бошқарувнинг марказий ва маҳаллий органлари. Марказий Осиё халқларининг милоддан аввалги VI аср ўрталаридан IV асрнинг иккинчи чорагигача бўлган даврдаги ҳаёти, сиёсий-ҳуқуқий тузуми ушбу маконда ҳукмронлик қилган аҳамонийлар сулоласи томонидан ташкил этилган давлат ва қонунчилик билан чамбарчас боғлиқ. «Ривоятларга кўра, шу юртга(жанубий Эрон ҳудудларига - Ж.Т.) қачонлардир кўчиб келиб, ҳукмронликни қўлга киритган форсларнинг нуфузли оилаларидан бири Аҳамон милоддан аввалги VIII асрнинг охири ва VII асрнинг бошларида ўз сулоласига асос солган. Аҳамоннинг ўғли Чишпиш милоддан аввалги VII асрда форс қабилалари иттифоқини тузади ва шу тариқа Эронда аҳамонийлар сулоласи(милоддан аввалги 558-329 йиллар) ташкил топади. Хусусан, аҳамонийлар давлатининг шуҳрати Кир II(Куруш) даврида кучаяди. У Мидия, Элам, Вавилония, Лидия подшоликларини бўйсундириб, дунёда биринчи салтанатга асос солди». 36 Аҳамонийлар «аввало, Парфия, Марғиёна, Бақтрия ва сакларни бўйсундиришни режалаштирганлар. Геродотнинг маълумотларига кўра, Кир II нинг ҳарбий юришларига «Бобил, Бақтрия халқи, саклар ва мисрликлар тўсиқ бўлиб турганлар». Милоддан аввалги 545-540 йилларда Кир II Парфия, Марғиёна ва Бақтрияни ўзига бўйсундиради. Кир II нинг Ўрта Осиёга иккинчи юриши массагетларга қарши бўлиб, милоддан аввалги 530 йилнинг июл-август ойларида бошланган. Бу воқеалар Геродотнинг «Тарих» китобида форсларнинг Аракс(Амударё) дарёсидан кечиб ўтиши ва массагетлар ерларининг ичкарисига кириб бориши, Тўмариснинг ўғли 35 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи (Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар). -Т.: «Шарк», 2000. Б– 34-35 36 Каримов Ш., Шамсутдинов Р. Ватан тарихи(биринчи китоб). - Т.: «Ўқитувчи», 1997. Б– 44.

Спарганис бошчилигидаги массагетларнинг бир қисми тасодифан форслардан мағлубиятга учраши (массагетларнинг баъзилари жойида ўлдирилади, бошқа бирлари асирликка олинади), Тўмарис бошчилигидаги массагетларнинг ҳаракатлари натижасида форсларнинг бутунлай қириб ташланиши, подшо Кир жасадининг жанг майдонидан топилиши ва унинг кесилган бошининг қон билан тўлғазилган мешга солиниши тасвирланган». 37 Аҳамонийлар подшолари томонидан Марказий Осиё ерларига уюштирилган кетма-кет ҳужумлар туфайли Доро I подшолиги даврида минтақанинг асосий қисмида аҳамонийлар ҳукмронлиги ўрнатилади. Ўзининг ғалабаларидан ғурурланиб, Доро I шундай деган: «Форс вилоятидан ташқари қуйидаги мамлакатларни мен бўйсундирганман. Улар менга хирож тўловчи бўлган, менинг сўзимни ижро этган, менинг қонунимга асосланиб ривожланаётган: Мидия, Элам, Парфия, Арьё, Бақтрия, Сўғдиёна, Хоразм, Сака Хаумоварка, Сака Тиграхауда, денгиздан нариги ердаги саклардир». 38 Тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, ўлкани босиб олиш жараёнида аҳамонийлар маҳаллий халқларнинг қаттиқ қаршилигига учраган. Улар ўз ерларининг ҳар бир қаричи, ўз эркинликлари ва мустақилликларини сақлаб қолиш учун мардонавор курашганлар. Жумладан, қадимги даврнинг машҳур тарихчиси Геродот массагетларнинг Кир II қўшинларига қарши қаҳрамонларча жанги ҳақида қуйидагича ёзади: «Менинг билишимча, бу жанг барча жанглардан ҳам даҳшатлироқ эди. Аввал ҳар иккала қўшин бир- бирларини узоқ масофадан туриб камондан ўққа тутадилар. Камон ўқлари тугагач, икки душман кучлар найза ва қилич билан курашдилар. Жанг узоқ вақт давом этди. Кўп қон тўкилди. Ниҳоят, массагетлар ғалаба қозондилар. Форс қўшинларининг катта қисми, жумладан, Кир ҳам жанг майдонида ҳалок бўлди». 39 37 Сагдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. - Т.: «Академия», 2000. Б–38. 38 Ўша жойда. Б– 39-41. 39 Ўша жойда. Б–38.

Марказий Осиёнинг эрксевар қабилалари ва халқлари чет эллик ҳукмдорларга қарши тўхтовсиз курашганлар. Аҳамонийлар ҳукмронлиги остида бўлган мамлакатлар халқларининг мустақиллик учун олиб борган тинимсиз кураши эронликлар давлатининг мустаҳкам эмаслигини кўрсатди. Шу муносабат билан Доро I(милоддан аввалги 522-486 йиллар) бошқариш, молия-солиқ ва пул тизими соҳасида муҳим ислоҳотларни амалга оширади. Мазкур ислоҳотлар натижасида мамлакатда давлат бошқарув органлари ва босиб олинган ҳудудларни назорат қилишнинг марказлашган барқарор тизими, ягона солиқ ва пул, жойлардаги ҳарбий-бошқарув тизими яратилади, давлат почтаси ташкил этилади, эски карвон йўллари такомиллаштирилади ва янгилари қурилади. Бундан ташқари, шу даврда, умумдавлат қонунлари ишлаб чиқилади, шу билан бир қаторда, аҳамонийларга бўйсунувчи халқларнинг ҳаракатдаги айрим қонунлари ҳам сақланиб қолинади. Аҳамонийлар давлати давлат тузилиши жиҳатидан ҳарбий-ўлпон тўлайдиган маъмурий окрутъу-сатрапликлар (форсча «хшатрапа»)га бўлинган. Сатрапликлар сони турли даврларда турлича бўлган. Геродотнинг ёзишича: «Ўрта Осиё тўрт сатрапликка бўлинганди. Каспий қирғоғи бўйлаб яшовчи қабилалар XI сатраплик таркибига кириб 300 талант(талант - 30 кг. атрофида кумуш - Б.Г.) тўлашган. Хоразм, Сўғдиёна ва Парфия XVI сатрапликни ташкил этиб, 300 талант тўлаган. Бақтрия XII сатрапликни ташкил қилган ва 360 талант тўлаган. Ниҳоят, саклар ХV сатрапликка кириб, 250 талант тўлашган. 40 Аҳамонийлар давлати бошқариш шаклига кўра, зўрликка асосланган мустабид давлат эди. Унда бутун ҳокимият подшоҳ қўлида тўпланган бўлиб, у давлатни кучли марказлашган маҳкамага таянган ҳолда бошқарган. Давлат маҳкамасида подшоҳдан кейин иккинчи ўринда ҳазрапат («минг бошлиқ») турган. У барча давлат идоралари, мансабдор шахслар фаолиятини назорат қилган, подшоҳнинг шахсий қўриқчиларига, марказий девонга бошчилик қилган, подшоҳга келган шикоят ва аризалар ҳақида маълумот берган. 40 Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. Книга первая. - Душанбе. 1989. С. 39-40.

Марказий девонга котиблар, тафтишчилар, подшоҳга маълумот йиғиб келувчилар, алоқа хизмати ходимлари ва бошқалар бўйсунганлар. Сатрапликларда бутун ҳокимият подшоҳ томонидан тайинланадиган ва вазифасидан озод этиладиган сатраплар қўлида тўпланган эди. Маъмурий ислоҳотлар ўтказилгунга қадар сатраплик лавозимига ҳарбий бўлмаган кишилардан тайинланган. Кейинчалик ушбу лавозимга ҳарбийлар тайинланадиган бўлган. Сатрап маъмурий бошқарув ва суд ҳокимиятига бошчилик қилган, хўжалик ишларини амалга оширган, солиқ ва йиғинларнинг ўз вақтида ундирилиши, мансабдор шахслар фаолияти, ўз сатраплиги ҳудудидаги йўлларда хавфсизликни таъминлаш устидан назоратни амалга оширган. Сатраплар кумуш ва мис тангалар чиқариш ҳуқуқига эга бўлганлар. Сатрап қошида бошқарув идораси ташкил этилган бўлиб, унда идора бошлиғи, хазиначи, солиқ йиғувчилар, жарчилар, суд терговчилари, котиблар хизмат қилган. Сатрапликларда бутун бошли ҳарбий гарнизонлар бўлган. Ҳарбий қўшинга бевосита подшоҳга бўйсунувчи лашкарбошилар қўмондонлик қилган. Лекин Доро I вафотидан сўнг фуқаролик ва ҳарбий ҳокимиятни икки қўлда тўплаш тартибига барҳам берилган. Аҳамонийлар давлатида жойлардаги аҳвол, бўйсундирилган халқларнинг ўрнатилган тартибларга сўзсиз риоя қилиши, уларнинг салтанат ички ва ташқи сиёсатига муносабати, давлатнинг хавфсизлигини таъминлаш масалаларига алоҳида эътибор берилган. Юқорида қайд қилинган ислоҳотлардан кўзда тутилган мақсад, энг аввало, давлат хавфсизлигини ички ва ташқи таҳдиддан муҳофаза қилиш эди. Шу мақсадда сатраплар ва лашкарбошилар фаолиятини назорат қилиш ва жойлардаги аҳвол ҳақида аниқ, тўла ҳамда ўз вақтида маълумотга эга бўлишнинг ўз даври учун мукаммал тизими ва тартиби ўрнатилган эди. Марказ ва жойлардаги аҳвол, барча воқеа ва ҳодисалар устидан доимий кузатувни амалга ошириш учун сатраплар ва лашкарбошиларга бўйсунмайдиган, бевосита подшоҳдан топшириқ оладиган ва унга тўғридан-

тўғри ахборот етказиб турадиган кишилар « подшоҳнинг кулоқлари ва кўзлари» бўлган. Улкан ҳудудларни бирлаштирган салтанатнинг ҳар қандай бурчагида содир бўлган воқеа ва ҳодиса тўғрисидаги маълумотни бевосита подшоҳга етказиш механизми яратилган. Танланган ва ишончли кишилардан алоқачилар тайинланиб, улар моддий маблағ, кийим-бош, озиқ-овқат, от- улов билан таъминланган. Уларнинг ҳеч қандай тўсиқсиз мамлакат бўйлаб ҳаракат қилиши, дам олиши, отларни овқатлантириши, зарур бўлса алмаштириши учун шароит яратилган, хавфсизлиги таъминланган. Жойлардаги «подшоҳнинг қулоқлари ва кўзлари»га ахборот олиш, тўплаш ва алоқачиларга етказишнинг қатъий тартиби ўрнатилган. Шунингдек, подшоҳнинг ҳар бир фармойиш ва кўрсатмаларини жойларга етказиш ва уларнинг ижроси ҳақида аниқ маълумотлар олиш воситалари ва йўллари ҳам яхши ташкил этилган. Умуман, Аҳамонийлар давлатида бошқариш, кузатиш ва назоратнинг ўз даври учун мукаммал марказлашган тизими ташкил этилган эди. Марказда ҳам, жойларда ҳам ҳарбий-маъмурий тартиб ўрнатилган бўлиб, қоида бузувчилар ўта қаттиққўллик билан жазоланган. Кўрилган чора-тадбирларга қарамай, Аҳамонийлар томонидан босиб олинган мамлакатларнинг халқлари хорижий ҳукмдорларга қарши тинмай кураш олиб борганлар. Бу кураш йилдан йилга авж олган. Милоддан аввалги V асрда Миср, Бобил, Мидия, Кичик Осиё халқларининг эронликлар ҳукмронлигига қарши ғалаёнларининг янги босқичи бошланди. Бу ҳаракатлар милоддан аввалги V аср охири IV аср бошларида ҳам давом этди. Қадимги муаллифларнинг маълумотларига кўра, Аҳамонийлар ҳукмронлигига қарши курашда Марказий Осиё халқларининг аждодлари ажралиб турганлар. Ушбу кураш жараёнида улар қаҳрамонлик ва жасорат, Ватанга, ота-боболари ерига садоқатни намоён қилганлар, ўз мамлакатларини ўзгалар ҳукмронлигидан озод қилишнинг мумкин бўлган барча чораларини кўришган. Бундай тўхтовсиз курашлар натижасида

милоддан аввалги IV асрнинг иккинчи ярмида Хоразм ўз мустақиллигини қўлга киритди. Кейинчалик сак қабилалари мустақилликка эришганлар. Милоддан аввалги 358 йилда Аҳамонийлар давлати бошлиғи лавозимини эгаллаган Артаксеркс III томонидан ушбу давлатнинг эски ҳудудларини тиклашга қаратилган ҳаракатлар зое кетади. Милоддан аввалги 337 йилда у заҳарлаб ўлдирилади. Унинг ўрнини ўз фитнасининг қурбони бўлган ўғли Арсес эгаллади. Сарой зодагонлари тахтга Доро III ни ўтқазишди. Тож-тахт учун талашишлар ва саройдаги фитна-найранглар Аҳамонийлар ҳокимияти асосларига путур етказди. Бунинг устига аҳамонийлар томонидан босиб олинган мамлакатлар халқлари томонидан тинимсиз олиб борилган мустақиллик учун кураш марказий ҳокимиятнинг заифлашувига сезиларли таъсир кўрсатди. 4. Македониялик Искандар томонидан Ўзбекистон ҳудудининг босиб олиниши ва унинг сиёсий-ҳуқуқий оқибатлари Аҳамонийлар ҳокимияти таназзули авжига чиққан пайтга келиб, уфқда улар учун энг хавфли рақиб Искандар(Александр Македонский, Искандар Зулқарнайн) пайдо бўлди. Милоддан аввалги 334 йилнинг баҳорида Искандар лашкарлари Аҳамонийларга қарши жангга отланди. Биринчи тўқнашув Геллеспонт қирғоғида юз берди. Ушбу жанг Искандар қўшинлари фойдасига ҳал бўлди. Милоддан аввалги 333-330 йилларда македонияликлар Аҳамонийлар давлати таркибида бўлган Киликия, Сурия, Миср, Бобил, Персополь, Пасаргад ва бошқа мамлакат ҳамда шаҳарларни бирин-кетин ишғол қилдилар. Натижада Эроннинг ўзи ҳам Искандар империясининг бир қисмига айланди.

Айнан шу даврга келиб Бақтрия ҳокими Бесс ўзини «Осиё подшоси» деб эълон қилди. У Бақтрия, Марғиёна, Сўғдиёна ва Парфияни ўз ичига олган ягона давлатни ташкил қилишга ҳаракат қилди. Аммо унинг бу йўналишдага саъй-ҳаракатлари ижобий натижа бермади. Бунга милоддан аввалги 329 йилда Бақтрия сарҳадларида пайдо бўлган юнон- македонияликлар қўшини халақит берди. Искандар қўшинлари аввал Наватакни ишғол қилдилар, сўнгра Мароқанда томон йўл олиб, уни ҳам босиб олдилар. Македонияликлар Марказий Осиёда босқинчилик юришларини уч йил давом эттирдилар. Натижада унинг кўп қисми Искандар империяси таркибига қўшиб олинди. Фақат Хоразм ўз мустақиллигини сақлаб қолишга муваффақ бўлди. «Бунга Хоразм ҳукмдори Фаразман(Хворазман)нинг донишмандлиги ва тадбиркорлиги туфайли эришилади. Замонасининг энг қудратли салтанати соҳиби аҳамонийларни ер тишлатган, Европа чеккасидан Осиё марказига лашкар тортиб келган ва омади чопиб турган босқинчи Александр билан очиқчасига беллашиш мамлакатни хавф остида қолдиришини тасаввур этган Фаразман сиёсат йўлини тутади. 1500 отлиқ аскар қўриқчилигида у шахсан Александр ҳузурига келади. Аррианнинг(милоддан аввалги асрнинг охири-I аср) гувоҳлик беришича, милоддан аввалги 329 йили Александр Самарқандда турганида, айтилганидек, Фаразман ташриф буюради. Хоразм ҳукмдори мазкур учрашув чоғида Александрга ҳарбий иттифоқ тузиб, Қора денгиз томон юришни таклиф этади. Сўғдлик Спитамен қўзғолонини бостириш билан банд бўлган Александр Фаразманга ташаккур айтиб, у билан дўстлик иттифоқини тузади. Шу билан бирга Понтига(яъни Қора денгизга) юриш вақти эмас, деб айтади. Александр ишончини оқлаган Фаразман юнонликларнинг кейинги ҳарбий режаси Ҳинд заминига юриш қилиш эканлигини ҳам билиб олади. Узоқни кўра билган Фаразман шу тариқа минтақадаги ягона барқарор макон - Хоразм дахлсизлигини сақлаб қолади ҳамда Александрнинг келгуси режаларидан воқиф бўлиб олади». 41 41 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи (Энг қадимги даврдан Россия боскинига қадар). - Т.: «Шарқ», 2000. Б– 30-31.

Манбаларнинг гувоҳлик беришича, Марказий Осиё халқлари Искандар қўшинларига кучли қаршилик кўрсатишган. Ҳар бир шаҳар, қалъа учун босқинчилар ва маҳаллий аҳоли ўртасида шиддатли жанглар бўлган. Бу курашда сўғдиёналиклар алоҳида ўрнак кўрсатишган. Улар юнон- македонияликларга қарши бир тан, бир жон бўлиб курашганлар. Искандар қўшинларига қарши курашда маҳаллий лашкарбоши Спитамен бошчилигида олиб борилган жанглар алоҳида ўрин тугади. Тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, Спитамен «ўзигача ҳеч ким эриша олмаган нарсага эришишга муваффақ бўлди: у жангда македонияликлар қўшинининг бир қисмини қириб ташлади». 42 Лекин Спитамен кўчманчи қабила бошлиқлари сотқинлиги оқибатида ўлдирилди. Аммо Марказий Осиё халқларининг босқинчиларга қарши курашлари бу билан тўхтаб қолмади. Маҳаллий халқларнинг қўзғолонлари гоҳ у, гоҳ бу шаҳарда кўтарилиб турди. Маҳаллий аҳолининг хорижий ҳукмронликка қарши норозилигини сусайтириш мақсадида Искандар турли йўлларни излай бошлади. Туб аҳоли мулкдорларини ўзига таянч қилиш мақсадида Искандар уларнинг тортиб олинган мол-мулкларини қайтариб берди, уларни пул ва бошқа совғалар билан мукофотлади, жамиятнинг юқори қатламлари вакиллари билан қариндош-уруғчилик алоқаларини ўрнатди ва бошқалар. Оқибат натижада «Искандар Бақтрия, Сўғдиёна ва Уструшонанинг бир қисмини истило қилиб, милоддан аввалги 327 йилда Ҳиндистонга ҳужум бошлади. Хоразм, Чоч, Фарғона ва саклар юрти мустақил бўлиб қолади. Сўғдиёна, Бақтрия, Марғиёна ва Парфия янги давлатга қўшилиб, кейинчалик уларнинг тупроғида юнон-македон давлатлари вужудга келди». 43 Искандар ҳукмронлиги даврида Марказий Осиёдаги бошқарув тизимида туб ўзгаришлар юз бермади. Бу ерда сатрапликлар тизими сақланиб қолди. Дастлаб эронликлар сатрап лавозимига тайинланган бўлса, кейинчалик бу 42 Зелин К.К., Трофимова М.К. Форм ы зависимости в Восточном Средиземноморье эллинистического периода. - М.: 1969. - С. 66 . 43 Сагдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов У., Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. - Т.: «Шарқ», 2000. Б– 48.

лавозимга македонияликлар тайинланадиган бўлди. Айрим ҳолларда ушбу лавозимга маҳаллий аҳоли вакиллари ҳам тайинланган. Жумладан, «Искандар даврида маҳаллий аҳоли вакилларидан Артабоз - Бақтрияда, Оксиарт ва Хориен - Суғдиёна вилоятларида ҳокимлик қилар эдилар». 44 Ҳокимлар ҳузурида ҳарбий ва молия ишлари бўйича бошлиқ лавозимлари таъсис этилди. Аҳамонийлар сатрапларидан фарқли ўлароқ македониялик сатраплар танга зарб қилиш ва ёлланма аскар сақлаш ҳуқуқларига эга эмас эдилар. Искандар вафотидан сўнг(милоддан аввалги 323 йил) ҳокимият унинг лашкарбошилари қўлига ўтди. Лашкарбошилар ўртасида ҳокимият учун кураш йирик империянинг Макдуния, Миср, Сурия(Салавкия) давлатларига бўлиниб кетишига олиб келди. «Аввал Бобил(милоддан аввалги 312 йил), сўнг Бақтрия ва Сўғдиёнани ҳам кўлга киритган Александр лашкарбошиларидан ҳисобланмиш Салавка салавкийлар сулоласига асос солди. Салавкийлар ўзларига тобе ўлкаларда ғоят қаттиққўллик сиёсатини олиб борганлар. Агар Александр қарам ерлардаги аҳолига нисбатан муросасизлик йўли билан ҳам сиёсат юргизган бўлса, Салавкийлар аксинча, маҳаллий аҳолини, унинг маданиятини умуман инкор этиш, ноибларини фақат юнонликлар орасидан тайинлаш, маҳаллий бошқарувда кўплаб ҳарбий истеҳкомлар, иншоотлар қуриб, куч орқали аҳолини бўйсундириб туриш тадбирларига зўр берганлар». 45 Тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, «забт этилган ҳудудларга юнонлар ва мақидонияликлар бўйсундирилган халқлар билан муомала қилишнинг қулчилик қонун-қоидаларидан келиб чиқувчи усуллари: зўравонлик, аҳолини чексиз куч ишлатиб мажбурлаш, асир олинганларни бойлик орттириш мақсадида бошқа ўлкаларга қул қилиб сотиш» кабиларни олиб келишган”. 46 44 Ўша жойда. 45 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи (Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар). - Т.: 2000. Б– 38-39 . 46 Зелин К.К.,Трофимова М.К. Форм ы зависимости в Восточном Средиземноморье эллинистического периода. - М.: 1969. - С. 66.

Кундан кунга кучайиб борган зўравонлик, жабр-зулм маҳаллий халқларнинг хорижликлар ҳукмронлигига қарши норозилигининг кучайишига, мустақиллик учун курашнинг авж олишига олиб келди. Хорижий зулмга қарши кураш жараёнида таркибида Бақтрия, Сўғдиёна, Марғиёна ва Парканани бирлаштирган Юнон-Бақтрия подшолиги вужудга келди. «Юнон-Бақтрия давлатининг гуллаб-яшнаган даври милоддан аввалги III асрнинг иккинчи ярми ва II асрнинг биринчи ярмига тўғри келади. Юнон-Бақтриянинг маркази Бақтра шаҳри эди. Давлат бир неча деҳқончилик вилоят ва туманларини ўз ичига олган. Юнон-Бақтрия давлати марказлашган бўлиб, вилоят ва туман ҳокимлари подшога бўйсунар эдилар. Подшо юнон-македон авлодларидан (Диодот, Евтидем, Деметрий, Евкрадит) бўлган. Юнон-Бақтрия давлат тизими Искандар даврида жорий этилган сиёсий анъаналарга асосланган. Подшо фаолияти ҳарбий кучларга ва вилоятлар ҳокимларига таянган эди. Муҳим савдо йўллари бўйича ҳарбий- стратегик ва иқтисодий аҳамиятга эга бўлган жойларда таянч истеҳкомлар ва қалъа-паногоҳлар қурилган». 47 Кейинчалик унинг таркибидан парфияликлар ажралиб чиқиб, ҳозирги Туркманистон Республикаси ҳудудида Парфянлар подшолигини ташкил қилди. Парфянлар подшолигининг мустақил давлат сифатида ташкил топиши ва ривожланишида аршакийлар сулоласи вакиллари ҳал қилувчи рол ўйнаган. Ушбу подшоликда ўрнатилган тартибга кўра, давлат бошлиғи «албатта, аршакийлар хонадонидан бўлиши шарт» ҳисобланган. Шу билан бирга, давлат бошқарувида икки кенгаш: қабила зодагонлари ва коҳинлар кенгашларининг роли ҳам катта бўлган. Чунончи, янги ҳукмдор худди шу икки кенгаш иштирокида сайланган. Албатта, бунда марҳум ҳукмдорнинг васияти эътиборга олинган. Бошқача айтганда, тахтга ворислик бир сулола ичида кечса-да, аммо муайян тартиб бўлмаган, яъни ўтган ҳукмдор ўрнини унинг ўғли ё укаси, ё бўлмаса, аршакийлар сулоласининг бирор-бир намояндаси эгаллаши мумкин бўлган. Афтидан, бу масалада кенгашларнинг 47 Сагдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. - Т.: «Академия» , 2000. Б–52.

мавқеи кучли бўлиб келган. Буни шундан ҳам билиб олиш мумкинки, ҳужжатларга кўра, мазкур икки кенгаш олий ҳукмдорни тахтдан четлатишга қодир ҳисобланган. Аршакийлар салтанатни мулкларга(сатрапияларга) бўлиб идора этганлар. Шу билан бирга, барча мулклар мавқеи бир хилда бўлмаганини таъкидлаш лозим. Чунончи, Гиркания, Сейистон(Сакистон) ярим мустақил мулк сифатида ўз пулларини зарб этиб келганлар». 48 Милоддан аввалги II асрга келиб, Марказий Осиё халқлари тарихида сиёсий беқарорлик даври бошланади. Бу даврга келиб Бақтриядан Сўғдиёна ажралиб чиқади. Бақтриянинг бир қисми - Марғиёнани парфияликлар босиб олади. Бақтрияга шимолдан кўчманчи массагетлар қабилалари ҳужум қилади. Кейинчалик Хоразм давлати билан чегарадош бўлган Тохаристон давлати ташкил топади. Ўша вақтларда Хоразм давлати таркибига Хоразм, Сўғдиёна ва Чоч(Тошкент) кирарди. Хитой манбаларида Даван(Паркана-Фарғона) ҳақида бир қатор қизиқ маълумотлар учрайди. Милоддан аввалги II асрнинг 20-йилларида Фарғона, Сўғдиёна, Бақтрияда сафарда бўлган хитойлик элчи Чжан Цяннинг гувоҳлик беришича, Фарғонанинг аҳолиси бир неча юз минг кишидан иборат бўлиб, ҳарбий қўшини сони 60000дан иборат бўлган. «Фарғона бу вақтда маҳаллий зодагонларнинг мустақил сиёсий бирлашмасидан иборат эди. Милоддан аввалги 104 ва 102-101 йилларда хитойликлар Фарғонани ўзиники қилиб олиш, бўйсундириш учун юриш қилган бўлсалар-да, мақсадларига эриша олмаганлар». 49 «Фарғона бошқарув тизимида ҳукмдор, унинг икки ёрдамчиси(вазири) ва оқсоқоллар кенгаши фаолият кўрсатганлиги хитой манбаларидан маълум. Ёрдамчилар,асосан, олий ҳукмдорнинг қариндошлари орасидан тайинланган бўлиши керак. Аммо оқсоқоллар кенгаши мамлакат ижтимоий, сиёсий ва ташқи муносабатларида фаол иштирок этиш билан бир қаторда олий ҳукмдор фаолияти билан боғлиқ тадбирларда қатнашиш қудратига ҳам эга бўлган. Уруш очиш, сулҳ тузиш, 48 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи (Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар). - Т.: «Шарқ», 2000. Б–46. 49 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи: (Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар). - Т.: «Шарқ», 2000. Б– 50.

янги ҳукмдорларни тайинлаш, уни тахтдан маҳрум этиш каби тадбирларда оқсоқоллар кенгаши етакчи ўрин тутганлигини кўрсатувчи гувоҳликлар бир талай. Масалан, хитойликларнинг Фарғонага тажовузлари чоғида оқсоқоллар кенгаши ўзаро сулҳ тарафдори бўлиб чиқади ва бунга эришади ҳам. Ё бўлмаса, хитойликлар босқини билан боғлиқ воқеалар сабабчиси деб топилган Муғуй оқсоқоллар кенгаши ҳукми билан қатл қилинган». 50 Тарихий манбаларда қайд қилинишича, Фарғонада 70 га яқин катта- кичик шаҳарлар бўлиб, улар «ҳокимлар томонидан бошқарилган». 51 Тохаристон давлати тузилиши ва уни бошқариш шакли, ушбу давлатнинг марказий ва маҳаллий органлари ҳақидаги маълумотлар бизгача тўлиғича етиб келмаганлиги сабабли Азамат Зиёнинг бу ҳақидаги фикр-мулоҳазалари билан чекланишга тўғри келади. У шундай деб ёзади: «Тохаристон бошқаруви масаласига келсак, шимолдан кириб келган тохарлар(юечжилар) ҳамда маҳаллий мавқедор доиралар фаолияти бешта сиёсий хонадон номи билан боғлиқ эканлигини таъкидлаб ўтмоқ керак. Хитойлик муаллифларга кўра, улар қуйидагилардан иборат бўлган: «Хюми, Шуанми, Гуйшуан(Кушон), Хэйтун, Гаофу. Уларнинг ҳар бири устидан турувчи сардор йабғу(жабғу) унвонига эга бўлиб, ҳар бир йабғу ўз қароргоҳида ўтирган. Масалан, Ҳюми сардори(ҳокими) Ҳомо шаҳрида, Шуанми ҳокими Шуанмида, Гуйшуан ҳокими Хотзода, Хэйтун ҳокими Гаофуда турган. Афтидан, бирор-бир хонадон иккинчисининг устидан ҳукмронлик қилиш имконига эга бўлмаган. Чжан Цяннинг «Дахя(Бақтрия) аслида олий ҳукмдорга эга эмас, ҳар бир шаҳарнинг ўз ҳокими бор» қабилидаги гувоҳликлари шу хулосага олиб келади. Фикримизча, Хитой манбаларида тилга олинган «ҳар бир шаҳар» мавжуд беш сиёсий сулола бошлиқларининг қароргоҳларини англатиши керак. Шу билан бирга, бу беш мулк(сулола) юечжиларга қарам, юечжиларнинг пойтахти эса Амударёнинг ўнг қирғоғида жойлашгани каби таъкидларни ҳам эътиборсиз қолдириб бўлмайди. 50 Муқимов 3. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. - Т.: «Адолат», 2003. Б– 41. 51 Муқимов 3. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. - Т.: «Адолат», 2003. Б–42.

Фикримизча, юечжилар(тохарлар) кейинги даврдаги эфталийлар, чингизийларга ўхшаб ўлкани «четдан туриб» бошқарганлар. Буни тасдиқловчи маълумотларни биз яна хитой манбаларидан топишимиз мумкин. «Катта юечжи аслида кўчманчи давлат. Аҳоли мол-ҳоли билан бир жойдан иккинчи жойга кўчиб юради, урф-одатлари хунларникига ўхшаш». 52 Марказий Осиё халқлари тарихида маълум бир из қолдирган давлатлардан бири Қанғ давлатидир. Ушбу давлат, сўнгги маълумотларнинг гувоҳлик беришича, милоддан аввалги III асрнинг бошларида пайдо бўлган. Бу жараёнда юнон-македонияликлар ҳукмронлигига қарши олиб борилган курашлар ва ички низолар алоҳида роль ўйнаган. Қанғ давлатининг «ҳудуди дастлаб Сирдарёнинг ўрта оқимидаги ерлардан(Тошкент воҳаси ҳамда унга туташ тоғ ва чўл зоналари) иборат эди. Милоддан аввалги II асрнинг бошларига келиб, Қанғ давлатининг ерлари бирмунча кенгайиб, шарқда Фарғона водийси(Даван), шимоли-шарқда Усун дарёси, ғарбда Сирдарёнинг қуйи оқимигача борган. Бу катта ҳудуд Тошкент воҳаси, Талас водийсини ва қисман Чу дарёсининг қуйи оқимидаги ерларни ўз ичига олиб, Қанғ давлатининг асосий ерлари ҳисобланган. Милоддан аввалги II-I асрларда қанғликлар Амударё ва Сирдарё оралиғидаги ерларни ва Хоразмни ўзларига бўйсундирадилар». 53 Қанғ давлати тепасида ҳоқон бўлиб, бутун ҳокимият унинг қўлида тўпланган эди. Ҳоқон ҳузурида оқсоқоллар кенгаши бўлиб, у маслаҳат органи ролини ўйнаган. Қанғ давлатининг бутун ҳудуди 5 та мулкка - Сусей, Фуму, Юнис, Гие, Юегянга бўлинган бўлиб, мулк ноиб томонидан бошқарилган. Мулклар ўз навбатида вилоятларга бўлинган. Улар жабғу(жобу, ёбу)лар томонидан бошқарилган. Қанғ давлатида кўчманчи зодагонларнинг мавқеи кучли бўлган. 5. Хуннулар, Кушонлар ва Эфталийлар давлат тузуми 52 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи(Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар). - Т.: «Шарқ», 2000. Б–60-61. 53 Ўзбекистон тарихи. 1-қисм. - Т.: «Университет», 1999. Б– 80-81.

$Милоддан аввалги бир мингинчи йилларнинг охири ва милоднинг бир мингинчи йиллари бошларида Осиёда катта мавқега эга бўлган давлатлардан бири Хуннулар давлатидир. Ушбу давлат дастлаб 24 уруғнинг қабилавий иттифоқи шаклида бўлган. Уйғурлар ва бошқа туркий халқларнинг аждодлари бўлмиш хуннулар «милоддан бурунги 209 йилгача 500 йил ҳукм сурган қудратли Хунну Тангрикутлиги(империяси)ни вужудга келтирдилар». 54 Мазкур империянинг «ҳудуди кунчиқарда улуғ океан қирғоқларигача бориб туташган, шимолда Лена дарёси, Бойкўл(Байкал кўли), Янси дарёсининг ўрта иқлимларигача, жанубда Хитой деворигача, ғарби-жанубда Ҳиндистон (Синд)нинг шимолигача, ғарбда Каспий денгизининг соҳилларигача чўзилган эди». 55 Қ.Маҳмудовнинг ёзишича, хуннулар давлати «милоддан аввалги бешинчи асрдан милоднинг тўртинчи асрига қадар мавжуд бўлди. Оврўпода эса тўртинчи аср ярмидан бешинчи аср охирларигача давом этди. Хунну империяси майдони улуғ Хитой девори чегарасидан тортиб, Сибирь, Тибет, Марказий Осиё, Дашти Қипчоқ, Ўрта Осиё ўлкаларини ўз ичига олган. Ғарбий чегараси Эрон, Кавказ, Рим империясига қадар чўзилган. Жанубий сарҳади Ҳиндистон ва Эроннинг Сейистон вилоятигача, шимоли эса С и бирнинг тундра минтақасигача давом этган». 56 Тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, хуннулар қўшни давлатларга тез-тез ҳужумлар уюштириб турганлар. Бу ҳужумлар кўпчилик ҳолларда уларга муваффақият келтирган. Лекин «кўп ўтмай хуннулар ўртасида низо вужудга келиб, Жанубий хуннулар(Оқ хуннулар) ва Шимолий хуннулар(Кўк хуннулар)га бўлиниш юз берган. Ана шундай урушлардан бирида Кушонлар -Оқ хуннулар Кўк хуннулардан енгилиб, Кошғардан сиқиб чиқарилади ва Фарғона орқали Бақтрияга ўтиб, уни босиб оладилар. Хунну қабилаларининг 54 Олмос Турғун. Қудратли Хун тангриқутлари\\Ўғизхондан қолган мулк. Ватан серияси. - Т.: 1995. Б– 75. 55 Ўша асар. Б–76. 56 Махмудов К. Аркони давлатимиз тарихи\\Фан ва турмуш. 8-сон 1991. Б– 14.$

бир қисми милоддан аввалги III-II асрларда Сибирда қўним топган. Эрамиздан аввалги II асрда Хуннулар Марказий Осиёдан Урал олди районларига кўчиб ўтган. Уларнинг маҳаллий Сарматлар билан қўшилиб- чатишиб кетишлари натижасида Хунну қабилалари(Гунлар) пайдо бўлган. Хунну қабила иттифоқининг бир қисми Еттисув ва Сирдарё бўйларидаги поёнсиз чўлларга кўчиб кетадилар ва бу ерлик Сак, Массагет қабилалари билан аралашиб кетадилар». 57 Хуннулар давлатининг кучли давлатга айланишига Маодун катта ҳисса қўшган. У милоддан аввалги 209 йилда ҳокимиятни қўлга олгандан сўнг, маъмурий ва ҳарбий ислоҳотлар ўтказади. Натижада давлатни бошқариш ва ҳарбий қўшин тузилиши соҳасида ягона тартибнинг ўрнатилиши ва давлат органларининг изчил яхлит тизими шаклланишига эришилади. Хуннулар давлати бошлиғи Шанъюй(улуғвор маъносини англатади) бўлиб, у ўз қўлида қонунчилик, ижро, ҳарбий, суд, диний ҳокимиятни бирлаштирган эди. Лекин Шанъюй ҳокими мутлақ эмас эди. Шанъюй ҳокимияти ҳар бири 2 мингдан 10 мингтагача отлиқ қўшинга эга бўлган уруғ бошлиқлари томонидан чекланганлиги ҳақида тарихий манбаларда маълумотлар учрайди. Дастлабки даврларда Шаньюй уруғ бошлиқлари томонидан сайланган, кейинчалик эса сайлов ўрнини тахтга ўтқазиш маросими эгаллаган. Хуннулар давлатининг сўнгти даврига келиб, давлат бошлиғининг ҳокимияти васият асосида мерос тариқасида отадан ўғилга ўтадиган бўлган. Айрим тадқиқотчиларнинг қайд қилишларича, Хуннулар давлатида оқсоқоллар кенгаши ва халқ мажлислари давлат ҳаётида муҳим рол ўйнаган. Халқ мажлислари биринчи, бешинчи ва тўққизинчи ойларда чақирилган. Мажлисда давлат аҳамиятига молик масалалар муҳокама қилиниб, тегишли қарорлар қабул қилинган, от ва туя пойгалари ўтказилган. 58 57 Муқимов 3. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи (Энг кадимги даврдан XX асргача). I кисм. Тарихий-ҳуқуқий тадқиқот. Самарқанд.1998. Б–29. 58 Қаранг: История Казахстана с древнейших времен до наших дней(Очерк). Алмата Оеу1р, 1993. - С. 52.

$Хуннулар давлатининг марказий бошқарув аппаратида асосий вазифалар шаҳзодалар, хизматчи аслзодалар ва уруғ зодагонлари ўртасида тақсимланган. Марказий давлат аппаратида олий мартабали лавозимлар «чжуки» - бек(князь; тўра), шаҳзода - тахт вориси, «лули» - бек(князь; тўра) тахт ворисидан бошқа шаҳзодалар, буюк йўлбошчи, буюк дуюй, буюк данху бўлиб, давлат бошлиғининг энг яқин ёрдамчилари ҳисобланган. Мазкур олий мартаба ва лавозимларни Шанъюйнинг ўғиллари ва яқин қариндошлари эгаллаши мумкин эди. Уларнинг умумий сони 24 та бўлган бўлиши мумкин. Айрим тадқиқотчиларнинг фикрича, «хуннулар давлатида ижро этувчи ҳокимият ҳам мавжуд бўлган». 59 Хуннулар тарихи бўйича йирик олим Л.Н.Гумилевнинг «Хунну Средней Азии в древние времена» асарида келтирилган «гудухэу» олий мартабали мансабдорларнинг «ёрдамчилари» - бевосита бошқарув функциясини амалга оширувчилар ижро этувчи ҳокимият вакиллари бўлганлиги эҳтимолдан холи эмас. Айнан мана шу «ёрдамчилар» хизматчи аслзодаларни ташкил этган. Хуннулар давлати маъмурий-ҳудудий жиҳатдан 24 туманга бўлинган эди. Уларни бошқариш туманбеги томонидан амалга оширилган. Туманбеги унвони ушбу мансабга тайинланиш билан бирга берилган. У ўз туманининг тўла хўжайини, соҳиби бўлган. Туман унинг мулки сифатида қаралган бўлиб, ўз ҳудудини бошқаришда мустақил бўлган. Туманбеги лавозимига Шанъюйнинг ўғиллари ва яқин қариндошлари тайинланган. Уруғ зодагонлари - бу дастлабки даврдаги Хуннулар иттифоқининг аъзолари бўлган уруғ бошлиқлари бўлиб, улар уруғни бошқариш, уруғ анъаналари ва урф-одатларига амал қилинишини назорат қилиш, суд ҳокимиятини амалга ошириш, зарурат туғилганда, қўшин тўплаб уруш ҳаракатларида қатнашиш каби вазифаларни адо этишган. Уларнинг ваколатлари уруғ доираси билан чекланган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. 59 Малик А. Хунну давлати.\\Мулоқот,1Ч: 1-2, 1994. Б– 56.$ $Шуни қайд қилиш жоизки, тарихчи олим Б.Матбобоевнинг фикрича, «манбаларда 24 уруғ ҳақида маълумот йўқ, фақат 24 туман(ўн минглар) бошлиғи бўлганлиги тўғрисида сўз кетади...». Олимнинг ёзишича, «Н.Я.Бичурин «чжан» сўзини оқсоқоллар деб таржима қилиб юборган. Албатта, ўз-ўзидан оқсоқол бўлганидан удумларга кўра, у уруғ бошлиғи бўлиши керак. Демак, бир сўз иероглифнинг нотўғри таржимаси натижасида хуннуларда аслида бўлмаган 24 уруғ пайдо бўлган». 60 Бизнингча, Хуннуларнинг 24 уруғи давлат ташкил топишида ҳал қилувчи рол ўйнаган уруғлар бўлиб, кейинчалик босиб олинган ҳудудлар ва бўйсундирилган бошқа қабилалар ва уруғлар билан аралашиб кетган ҳудудларда уларнинг мавқеи бирмунча пасайган. Лекин уларнинг мамлакат сиёсий ҳаётида тутган мавқеи сақланиб қолган. Ушбу уруғ аъзолари жипс яшаган ҳудудларда уруғнинг турмуш тарзи, урф-одати, анъаналари, бошқариш тизими жиддий ўзгаришларсиз сақлаб қолинган. Туман масаласида шуни эътиборга олмоқ жоиздирки, туман уруғ эгаллаган ҳудудга нисбатан кенг ҳудудни қамраб олган, битта туманда хуннуларнинг битта ёки бир неча уруғи ва улардан бошқа уруғ, қабилалар, уларнинг ҳеч бирига алоқадор бўлмаган ўтроқ аҳоли истиқомат қилган бўлиши мумкин. Шу муносабат билан биз туманбеги мартабаси ва лавозими уруғ бошлиғи мартабаси ва лавозимидан юқори бўлган, биринчиси иккинчисига нисбатан кенгроқ ваколатларга эга бўлган деган фикрдамиз. Хуннулар қабиласидаги уруғлардан Хуянь, Лан ва Сюйбу уруғлари аслзода уруғлар ҳисобланиб, давлат идораларидаги юқори мансабларга уларнинг вакиллари тайинланган. Масалан, судья лавозимига Сюйбу уруғи вакили тайинланган. Бошқа уруғлар аслзода уруғлар фойдаланган имтиёзлардан маҳрум этилган бўлсалар-да, бироқ улар ўзларининг ички ишлари борасида мустақил бўлганлар. Уларнинг ўз ҳукмдорлари бўлиб, уларнинг ҳокимияти мерос тариқасида ўғилларига ўтган. 60 Матбобоев Б. «Хунну давлати» мақоласи хусусида.\\Мулоқот. №: 7-8, 1994. Б–49.$

Тарихда Кушон подшолиги номи билан ўчмас из қолдирган йирик давлатнинг пайдо бўлиши Хитой манбаларида юэчжилар номи билан юритилган массагет қабилалари билан боғлиқ. Милоддан аввалги иккинчи аср ўрталарида инқирозга юз тутган Юнон-Бақтрия давлатининг кучсизлигидан фойдаланган юэчжилар милоддан аввалги 140 йилда Сўғд ерлари орқали Бақтрияга ҳужум қиладилар ва Шимолий Бақтрияни ишғол қиладилар. Улар ушбу ҳудудда бир аср мобайнида яшаганлар. Юэчжилар бешта қабиладан иборат бўлиб, улар орасида Гуйшуан(Кушон) қабиласи ўз мавқеи билан бошқалардан ажралиб турган. Милоднинг биринчи асри бошларида Кушон қабиласи мавқеи янада кучайиб, бошқа қабилалар устидан ўз ҳукмронлигини ўрнатган. Шу вақтдан эътиборан Кушон подшолиги ташкил топган. Кейинчалик мазкур подшолик қарийб бутун Осиёни ўз ичига олган йирик империяга айланган. Унинг таркибига Бақтрия, Сўғдиёна, Марғиёна, Ҳиндистоннинг шимолий қисми кирган. Шунингдек, Сўғдиёна орқали Фарғона, Шарқий Туркистон ҳам Кушонлар салтанатига бўйсунган. Кушонлар «шимолда Шош, шарқда Шарқий Туркистон, ғарбда Эрон, жанубда Шимолий Ҳиндистонгача бўлган улкан ҳудудни бирлаштиришга эришганлар». 61 Подшолик пойтахти дастлаб Сўғдиёна бўлган, кейинчалик пойтахт Ҳиндистонга кўчирилган. «...Ўзбекистон ҳудудининг асосий қисми(Хоразм, Зарафшон, Қашқадарё, Тошкент ва Фарғона воҳалари) Кушон давлати таркибига кирмаган. Ушбу ҳудудларда бошқа маҳаллий давлатлар ривожланиб, Кушон маданиятига хос анъаналар деярли тарқалмаган. Бундан ташқари, Кушон давлатининг шимолий чегаралари Кўҳитоғ, Бойсун ва Ҳисор тоғлари орқали ўтгани ҳақида Бойсун туманидаги Дарбанд атрофида топиб текширилган йирик, мустаҳкам мудофаа деворлари далолат беради. Улар ҳарбий таянч нуқта сифатида давлат чегараларида барпо этилган». 62 Кушон подшолигида суғориладиган деҳқончилик, ҳунармандчилик, ички ва ташқи савдо, фан ва маданият, Ҳиндистон, Хитой ва Рим каби давлатлар 61 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи (Энг қадимги даврдан Россия боскинига қадар). - Т.: «Шарқ». 2000. Б–64. 62 Сагдуллаев А. ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. - Т.: «Академия», 2000. Б–53.

билан савдо ва элчилик алоқалари ривожланганлиги ҳақида кўпгина маълумотлар бизгача етиб келган. Кушон подшолигининг энг ривожланган ва куч-қудратга эришган даври Канишка ҳукмдорлиги даврига тўғри келади. Ушбу даврда Шимолий Ҳиндистон, Афғонистон, Ўрта Осиёнинг Жануби, Шарқий Туркистон подшолик таркибига кирган. Хитойлик элчи, сайёҳ Сюань Цзяннинг таъкидлашича, «Канишка подшолик қилган даврда унинг шон-шуҳрати қўшни мамлакатларга ёйилди. Мамлакатнинг ҳарбий қудрати кўпчилик томонидан тан олинди. Хитойнинг ғарб томонидагилар ҳам Канишканинг ҳокимиятини тан олиб, унга ўз гаровга қўйилган одамларини юборар эдилар». 63 Афсуски, бизгача Кушон подшолигининг бошқарув тизими, ички маъмурий тузилиши, ҳуқуқ манбалари ҳақидаги маълумотлар тўлиқ етиб келмаган. Баъзи бир манбаларда Кушон подшолигида кучли марказий давлат аппарати ташкил этилганлиги, унинг тепасида подшо тургани, маъмурий- ҳудудий жиҳатдан вилоятларга бўлингани, пул ва дин соҳаларида ислоҳотлар ўтказилганлиги ҳақидаги маълумотлар учрайди. Азамат Зиёнинг ёзишича, «Салтанатга асос солингандан сўнг минтақа учун анъанавий сатрапиялар тизимидан кенг фойдалана бошланган. Сатраплар олий ҳукмдор томонидан унинг ишончини қозонган, чамаси ўз доираси намояндалари орасидан танланган. Шу билан бирга, сатраплик лавозимига ҳарбий юришларда жонбозлик кўрсатган лашкарбошилар ҳам лозим топилган вақтлар бўлган. Умуман олганда эса, сатраплар бақтрияликлар орасидан бўлиши шарт эди». 64 Шунингдек, адабиётларда Кушон подшолигининг асосий таянчи ҳарбий қўшин бўлиб, лашкарларнинг умумий сони 150-200 минг атрофида бўлгани, қўшин отлиқ ва пиёда аскарлардан ташкил топгани ҳақида ҳам айрим маълумотлар учрайди. 63 Кўчирма олинди: Ўзбекистон тарихи. - Т.: «Янги аср авлояи», 2003. Б– 107. 64 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи(Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар). - Т.: «Шарқ», 2000. Б–67.

Айрим манбаларда қайд қилинишича, давлат бошлиғи мамлакатни бошқаришда кўп тармоқли давлат аппаратига таянган. Давлат органларида турли унвонлар ва даражаларга эга мансабдорлар хизмат қилган, «буюк сатрап», «оддий сатрап», «чегара бошлиқлари» каби унвонлар бўлган, шаҳарлар подшоҳнинг ноиблари томонидан бошқарилган. 65 Кушон подшолиги, Рим империяси ва Сосонийлар давлати ўртасидаги муносабатларнинг беқарорлиги кучлар нисбатининг Сосонийлар фойдасига ҳал бўлишига олиб келди. IV асрнинг 70- 80 йилларида Кушон подшолигининг ғарбий қисми Сосонийлар томонидан босиб олинди. Шимолий Ҳиндистондаги Кушон подшолигига қарашли ерлар Гупта давлати таркибига қўшиб олинди. Кейинчалик Ўрта Осиё ҳудудида кичик-кичик давлатлар ташкил топган. Булар Панжакентдан Карманагача бўлган ҳудуддаги Сўғд давлати, Зарафшон водийсининг ғарбидаги Бухоро бошчилигидаги шаҳар-давлатлар иттифоқи, Самарқанд яқинидаги Маймурғ, Иштихон ва Кушония давлатлари, Фарғонадаги шаҳар- давлатлар иттифоқи эди. Бу давлатларга бутун ҳокимиятни ўз қўлида тўплаган подшо бошчилик қилган. Подшоҳнинг шахси илоҳийлаштирилган бўлиб, ҳокимият унга худо томонидан ато этилган деган тасаввур кенг тарқалган. Подшоҳ ҳузурида оқсоқоллар кенгаши бўлиб, кенгаш маслаҳат органи вазифасини бажарган. Шаҳар-давлатлар бошлиқлари ўз танга пулларини зарб этиш ҳуқуқига эга бўлган. Шаҳар-давлатларда отлиқ қўшини ва қуллардан ташкил топган қуролли отрядлар ҳам мавжуд бўлган. Умуман олганда, Кушон подшолиги Ўрта Осиё халқлари тарихида ўчмас из қолдирган давлатлардан бири бўлиб, унинг тарихининг очилмаган қирралари ўз тадқиқотчиларини кутмоқда. Гап шундаки, қарийб 400 йил умр кўрган, улкан ҳудудда ўз ҳукмронлигини ўрнатган Кушон подшолиги ўз даври учун мукаммал, кучли марказлашган давлат органлари тизими, ҳуқуқ манбаларига эга бўлган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Чунки улкан ҳудудни 65 Қаранг: История Древнего Востока. Под.ред.В.И.Кузмина. - М.: В ы сшая школа. 1988. - С . 29 6 .

бошқариш, ўша даврдаги мураккаб жараёнлардаги ижтимоий муносабатларни тартибга солиш тегишли сиёсий-ҳуқуқий институтларсиз амри маҳол эди. IV асрнинг охири ва V аср бошларида орол бўйида истиқомат қилувчи массагетлар ўзларининг эфталийлар номи билан тарихга кирган давлатини ташкил қилади. V асрнинг ўрталарига келиб бутун Ўрта Осиёда эфталийлар ҳукмронлиги ўрнатилади. Кейинчалик эфталийлар Шарқий Эрон вилоятларини, Ҳиндистоннинг шимолий қисмини ва Шарқий Туркистонни бўйсундириб, улкан ҳудудни бирлаштирувчи йирик давлат ташкил қилишга муваффақ бўлганлар. Эфталийлар давлат тузилиши, марказий ва маҳаллий давлат органлари, суди ва ҳарбий қўшини ҳақидаги маълумотлар бизгача етиб келмаган. Бизнинг ихтиёримизда бўлган манбалардаги айрим маълумотларга таянган ҳолда, Эфталийлар давлат тузуми ва ҳуқуқи ҳақида умумий тасаввурга эга бўлишимиз мумкин. Византиялик тарихчи Прокопийнинг(VI аср) ёзишича, «Эфталийларни бир шоҳ бошқарган, улар қонуний давлатга эга бўлганлар ва ўзлари билан қўшнилари ўртасида ромейлар(византияликлар) ва Форсларда мавжуд бўлган адолатдан заррача кам бўлмаган адолатга амал қилганлар». 66 Хитой манбаларида қайд килинишича, Эфталийлар давлатида тахт отадан болага ўтмаган, шу сулоладан ким давлат бошлиғи лавозимини эгаллашга лойиқ деб топилса, ўша киши тахтни эгаллаган. Айнан кимнинг ушбу лавозимга лойиқлигини аниқлаш ваколатига, Азамат Зиёнинг фикрича, махсус кенгаш эга бўлган. Прокопийнинг гувоҳлик беришича, «Эфталийлар давлатни қонунлар асосида бошқарган». 67 Баъзи манбаларда қайд қилинишича, эфталийлар давлатида подшоҳ ҳокимияти унчалик кучли бўлмаган. Давлатни бошқаришда маҳаллий ҳокимларнинг мавқеи юқори бўлган. Жойларда ҳокимият йирик ер эгалари қўлида бўлиб, улар катта мулкка, қалъага, ҳарбий қўшинга эга бўлган. 66 Ўзбекистон ССР тарихи. 4 жилдлик. 1-жилд. - Т.: «Фан», 1958. Б– 160. 67 Пигулевская Н. Сирийские источники по истории народов СССР. - М.:1941. - С. 50.

Прокопий Кесарскийнинг қайд қилишича, йирик ер эгалари «орасидан энг бой кишилар тахминан йигирма ва ундан ортиқ кишини ўзларига шерик қилиб оладилар; дўстлари ҳар доим у билан бирга тушлик қиладилар, унга тегишли неъматлардан умумий ҳуқуқлари борлиги сабабли баб-баравар фойдаланадилар. Дўст ва шерик орттирган шахс ўлимидан кейин, қонунга кўра, тобутга унинг дўстлари тириклайин бирга қўйилиши шарт бўлган». 68 Мамлакатнинг иқтисодий ва сиёсий ҳаётида шаҳарларнинг роли катта бўлган. Византия ҳукмдори Юстин II нинг «Эфталийлар шаҳарда яшайдиларми ё қишлоқдами» деган саволига ашиналийларнинг элчиси «Аъло ҳазрат, улар шаҳарлик сулолалардан» деб берган жавоби фикримиз далилидир. Эфталийлар давлатида йирик шаҳарлар ҳокимлар томонидан бошқарилган. Ушбу ҳокимлар ҳам ўз ҳарбий кучларига, ўз тангаларини зарб қилиш ҳуқуқига эга бўлганлар. Ушбу тангалар ички савдо муносабатларида айирбошлаш воситаси ролини ўйнаган. Эфталийлар кучли ҳарбий қўшинга эга бўлишган, қўшиннинг асосий қисмини отлиқ лашкар ташкил қилган. Айрим манбаларда ёзилишича, эфталийлар давлатида жиноят содир қилинганлиги учун қаттиқ жазо чоралари қўлланилган. Масалан, ўғирлик учун бўйнини кесиб қатл этиш ёки ўғирлаб кетган мулкни ўн баробар миқдорида ундириб бериш жазоси қўлланилган. 69 Адабиётларда Ўрта Осиёда эфталийлар ҳукмронлиги даврида суғориладиган деҳқончилик, йилқичилик, ҳунармандчиликнинг айрим турлари, хорижий мамлакатлар билан савдо-сотиқ, шаҳарсозлик, йирик суғориш иншоотларини қуриш, бўз ерларни ўзлаштириш каби соҳаларда ўсиш юз берганлиги ҳақидаги маълумотлар бизгача етиб келган. Аста-секинлик билан марказий ҳокимиятнинг кучсизланиши, маҳаллий ҳокимларнинг мустақилликка интилишининг кучайиши ва улар ўртасидаги 68 Кўчирма олинди: Сагдуллаев А . ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи: давлат ва ж амият тарақ қ иёти. - Т.: «Академия» , 2000. Б– 62. 69 Му қ имов 3. Ўзбекистон давлати ва ҳу қ у қ и тарихи(Энг қадимги даврдан XX асргача). I қисм . Т арихий-ҳу қ у қ ий тадқи қ от. Самар қ анд. : «Зарафшон» , 1998. Б– 45.

рақобат VI асрнинг ўрталарига келиб Эфталийлар давлатининг емирила бошлашига олиб келди. 6. Қадимги даврда Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ҳуқуқ Ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлганидан то бу ерда араблар ҳукмронлиги ўрнатилгунга қадар бўлган давр қарийб икки минг йилни ташкил қилади. Лекин, афсуски, бу даврда ҳаракатда бўлган ҳуқуқий нормалар, уларни ҳаётга татбиқ қилишда иштирок этувчи муассасалар, фуқаролик ва жиноят ишларини кўрувчи суд органлари ҳақида биз етарлича маълумотга эга эмасмиз. Бунинг асосий сабаби, ушбу даврга оид ҳуқуқий манбаларнинг бизгача тўлалигича етиб келмаганлиги ва етиб келганларининг ҳам атрофлича ўрганилмаганлигидир. Бизгача милоддан аввалги биринчи минг йилликка ва милоднинг V-VI асрларига оид ҳуқуқий манбалардан айрим парчаларгина етиб келган, холос. Биз мана шу манбаларга таяниб ўрганилаётган даврнинг ҳуқуқи ҳақида фикр юритишимиз мумкин. Бизгача етиб келган манбаларнинг гувоҳлик беришича, Аҳамонийлар давлатининг дастлабки даврларида ягона ҳуқуқ тизими бўлмаган. Мамлакатнинг турли минтақаларида ҳар хил маҳаллий ҳуқуқ манбалари, соҳалари ва институтлари ҳаракатда бўлган. Масалан, Бобил, Миср ва Яҳудияда аҳамонийлар ҳукмронлиги ўрнатилгунга қадар ҳаракатда бўлган маҳаллий ҳуқуқ, оғирлик ва узунлик ўлчовлари, ибодатхона ва коҳинларни солиқлардан озод қилиш ва бошқа имтиёзларни белгиловчи қоидалар сақланиб қолган. Доро I ҳукмронлик қилган даврда(милоддан аввалга IV аср) пул, ҳарбий, алоқа соҳаларида ислоҳотлар ўтказилган. Бу ислоҳотлар подшоҳнинг алоҳида фармонлари асосида амалга оширилган. Аҳамонийлар давлатида подшоҳнинг ҳар бир чиқарган фармони қонун кучига эга бўлиб, у сўзсиз бажарилиши шарт эди. Бундан ташқари, подшоҳ алоҳида масалалар бўйича чиқарган, унинг алоҳида мансабдорларга берган кўрсатмалари, буйруқлари

махсус нома шаклида расмийлаштирилган. Унинг барча фармонлари, фармойишлари ва махсус номалари алоҳида қайднома ва кундалик дафтарларга оромий ёзувида ёзиб борилган. Буйруқ ва кўрсатмаларнинг ижроси устидан қаттиқ назорат ўрнатилган. Доро I ягона ҳуқуқ тизимини ташкил қилиш мақсадида қонунлар қабул қилганлиги ҳақидаги маълумотлар бизгача етиб келган. Жумладан, Доро I бундай ёзган: «Ахурамазда(яхшилик илоҳи)нинг иродасига кўра, бу вилоятлар (босиб олинган мамлакатлар - Ж.Т.) менинг қонунларимга итоат қила бошлади, мен ниманики буюрсам, шуларни(ҳаммасини) бажармоқдалар». Лекин бу қонунлар бизгача етиб келмаган. Бизгача етиб келган маълумотларга кўра, Аҳамонийлар давлатида подшоҳнинг берган кўрсатмаси, муайян бир масала бўйича чиқарган хулосаси, қарори қатъий бўлиб, уни бекор қилишга ҳеч кимнинг ҳаққи бўлмаган. Лекин давлат бошлиғи мамлакатни бошқаришда, қонунчилик фаолиятини амалга оширишда эронликларнинг урф-одатларига, анъаналарига риоя қилиши ва етти аслзода уруғларнинг бошлиқлари билан маслаҳатлашиши лозим бўлган. Аҳамонийлар давлатида подшоҳ ҳокимиятини турли хил тажовузлардан муҳофаза қилиш масаласига алоҳида эътибор қаратилган. Подшоҳ ва унинг оила аъзолари ҳаётига, соғлиғига ва шахсига қарши қаратилган хатти- ҳаракатлар энг оғир жиноятлар ҳисобланиб, бундай жиноятлар подшоҳ томонидан кўрилиб, ҳукм чиқарилган. Мазкур жиноятларни содир қилган кишилар ўлим жазосига ҳукм этилган. Аксарият ҳолларда жиноят содир қилган кишининг оила аъзолари ҳам ўлимга ҳукм этилган. Бундан ташқари, қадимги даврларда ҳозирги Ўзбекистон ҳудудидаги давлатларда порахўрлик, адолатсиз ҳукм чиқариш, Худони ва коҳинларни ҳақоратлаш, одам ўлдириш, тан жароҳати етказиш, уриш, заҳар ва наша тайёрлаш, ўғирлик, давлатга ёки алоҳида шахсларга тегишли мулкларни ёқиб юбориш, чегара белгиларини бузиб ташлаш каби хатти-ҳаракатлар оғир

$жиноят саналган. Жиноятчиларга ўлим, тан, мол-мулкини мусодара қилиш, пул жаримаси, қамоқ жазоси кабилар қўлланилган. Жиноий ишлар подшоҳ тайинлайдиган қозилар томонидан кўрилиб, ҳукм чиқарилган. Судда айбдорнинг ўз айбини бўйнига олиши, гувоҳларнинг кўрсатмалари, қасам ичиши далил сифатида тан олинган. Суд жараёнида қиздирилган темирни айбланувчининг танасига босиш, эритилган қўрғошинни оғзига қуйиш, оловда синаб кўриш каби қийноқ усулларидан фойдаланилган. Қадимги давр ҳуқуқ манбаларидан бири «Авесто»дир. Кўпчилик тадқиқотчиларнинг фикрича, «Авесто» тахминан милоддан аввалги IX асрдан IV асргача бўлган даврда тузилган. Манбаларда кўрсатилишича, «Авесто» 21 китобдан иборат бўлиб, унинг матни ўн икки минг ошланган мол терисига олтин ҳарфлар билан ёзилган. Исфаҳон шаҳрида сақланган «Авесто»нинг бу нусхаси шаҳар Искандар Зулқарнайн қўшинлари томонидан ишғол қилинганда йўқ қилиб ташланган. Бу ҳақда Абу Райҳон Беруний шундай ёзади: «Подшоҳ Доро ибн Доро хазинасида (Абистонинг) ўн икки минг қорамол терисига тилло билан битилган бир нусхаси бор эди. Искандар оташхоналарни вайрон қилиб, уларда хизмат этувчиларни ўлдирган вақтда уни куйдириб юборди. Шунинг учун ўша вақтдан бери Абистонинг бешдан учи йўқолиб кетди. Абисто ўттиз «насх» эди, мажусийлар қўлида ўн икки насх чамаси қолди. Биз Қуръон бўлакларини ҳафтияк деганимиздек, насх Абисто бўлакларидан ҳар бир бўлакнинг номидир». 70 Тарихчи Масъудийнинг «Маружаз-зиҳоб»(«Олти водий») китобида қайд этилишича, македониялик Искандар Истақр шаҳрини босиб олиб, олимларга «Авесто»даги тиббиёт, фалсафа ва илми нужумга доир ўринларни таржима қилиб, қолган қисмини ёқиб юборишни буюрган. Масъудий «Авесто» матни 12 минг ошланган мол терисига битилган ҳикматлар китоби эканлигини қайд этади. Абу Али Муҳаммад бин Муҳаммад Балъамийнинг «Тарихи Балъамий» китобида ҳам «Авесто» шоҳ 70 Беруний А.Р. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар.\\Танланган асарлар.1-том. - Т.: «Фан»,19б8. Б–238.$ $Гуштасп фармони билан 12 минг мол терисига подшоҳ мирзолари томонидан тилло сувида ёзилгани ҳақида ривоятлар бор». 71 «Авесто»нинг 21 китоби(айрим маълумотларга кўра 30 китоб) 348 бобга бўлинган бўлиб, уларда жами 345700 сўз бўлган. Қадимги юнон тарихчиси Плинийнинг ёзишича, «Авесто» икки миллион шеърий мисрадан иборат бўлган. 72 Ўтган давр мобайнида «Авесто»ни тўплам ҳолатига келтиришга бир неча марта ҳаракат қилинган. Айрим тадқиқотчиларнинг фикрича, Аршакий Вологес ҳукмдорлиги даврида милоддан аввалги I асрда «Авесто» илк бор тўплам ҳолатига келтирилган. Милоднинг III асрида Сосонийлар даврида, IV асрида Шапур II даврида, VI асрида Хусрав I даврида «Авесто» қайта тўплам ҳолатига келтирилган. Сўнгги даврларгача «Авесто»нинг 1\4 қисми 83000 сўздан иборат) алоҳида-алоҳида боблари, парчалари сақланиб қолинган. «Авесто»нинг бизгача етиб келган энг қадимги 1324 йили кўчирилган нусхаси Копенгаген шаҳрида сақланмоқ д а. «Авесто» инглиз, немис, француз, форс, рус, ўзбек тилларига таржима қилиниб нашр этилган. IX асрда ёзилган илоҳиёт қомуси – “Денкард”да келтирилган маълумотларга таянган ҳолда, Э.А.Охунжоновнинг ёзишича, «Авесто»нинг ёзма матнини тайёрлашга илк бор ҳаракат қилган шахс - Зардуштнинг куёви ва издоши Жамаспомдир. «Авесто»нинг тўплам ҳолдаги ёзма матни биринчи марта(ҳозирги тилда - биринчи нашри) милоддан аввалги V асрда оромий ёзувида махсус ишлов берилган 12 минг қорамол терисида 2 нусхада тайёрланган. Македониялик Искандар қўшинларининг Эрон ва Ўрта Осиёга ҳужуми даврида «Авесто»нинг бир нусхаси ёқиб юборилган. Бошқа нусхаси эса сақлаш учун Мисрдаги Александрия кутубхонасига юборилган. «Авесто»нинг тўплам ҳолатидаги иккинчи ёзма матни милоддан аввалги II асрда Аршакийлар ҳукмронлиги, учинчиси милоднинг I асрида Волгез I 71 Махмудов Т. «Авесто» ҳақида\\Гулистон. №4, 1999. Б–25. 72 Бобоев Ҳ., Ҳасанов С. «Авесто»нинг сиёсий-ҳуқуқий таълимоти\\Қонун ҳимоясида. №4,1999 . Б- 43.$ $ҳукмронлиги даврида Шарқий Парфияда тайёрланган. Тўртинчи марта «Авесто»нинг матни Сосонийлар давлатининг асосчиси Папакан ўғли Ардашир I(226-242) ҳукмронлиги даврида ёзилган. IV асрнинг ўрталарида Шапура II(309-379) ҳукмронлиги даврида бешинчи марта ва олтинчи марта Хусрав I Ануширвон(531-579) ҳукмронлиги даврида «Авесто»нинг ёзма тўплами тайёрланган. Охирги тўпламдан Х III -Х IV асрларда нусхалар кўчирилган. Бизгача «Авесто» тўлиқ матнининг тўртдан бир қисми етиб келган. Шунингдек, «Авесто» илк бор ва кейинчалик бир неча бор ёзма тўплам ҳолатига келтирилганда, македониялик Искандар Эрон ва Ўрта Осиёни истило қилган даврда неча нусхада мавжуд бўлганлиги, ундаги китоблар сони, уларнинг ҳажми, мазмуни ҳақида тадқиқотчилар ўртасида турли фикрлар мавжуд. Келажак тадқиқотлар бу баҳслар ва фикрларга аниқлик киритади, деган умиддамиз. 73 «Авесто» тарихий, диний, ижтимоий, сиёсий-ҳуқуқий, ахлоқий, маънавий-маърифий масалаларни ўзида акс эттирувчи улкан қадимий манбадир. Тадқиқотчиларнинг фикрича, «Авесто» - маздапарастлар динига мансуб барча адабиётларнинг умумий номи бўлиб, у Ясна, Яшт, Виспарад, Вандидод, Кичик Авесто каби қисмлардан иборат. Ясна - ҳамду сано, муножот ва қурбонлик дуоларидан ташкил топган 72 бобли тўплам. Унинг 17 боби гоҳлар - гимнлар деб аталади. Улар «Авесто»нинг энг қадимги боблари ҳисобланади. Гоҳларнинг асосий ғояси «эзгу ният, эзгу калом, эзгу амал»ларнинг бирлигини мадҳ этишдан иборат. Яштлар - зардуштийларнинг алоҳида худоларини мадҳ этувчи қўшиқ - оятлардир. Виспарад - Ясналарга қўшимча тарзда ёзилган, 24 бобдан ибо рат ибодатга доир қўшиқлардир. 73 Ахунджанов Э.А. Принцип ы и хронология кодификации Авесто.\\Об щ ественн ы е науки в Узбекистане. К: 1, 2002. - С. 42-48.$ $“Вандидод” - “вийдаивадот” сўзининг ўзгарган шакли бўлиб, девларга қарши қонун маъносини англатади. У ёмонлик, жаҳолат ва разолат тимсоллари - девларга қарши қонуннома ҳисобланган. Унда ибодат қилиш тартиби, буни бузганларни жазолаш қонун-қоидалари ҳам акс этган. «Вандидод» 22 бобдан иборат. «Кичик Авесто» - Қуёш, Ой, Ардвисура, Баҳром сингари «худо» ва маъбудалар шарафига айтилган дуо матнларини ўз ичига олади. 74 «Авесто»да ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш, жамиятда ҳуқуқий тартибни ўрнатиш, ҳуқуқ нормаларига оғишмай амал қилишни таъминлаш масалаларига алоҳида ўрин ажратилгаи. Сафа Исфаҳонийнинг таъкидлашича, «қонун тушунчаси зардуштийликнинг илк босқичларида унинг муҳим қисми бўлган... Зардуштийлик муқаддас адабиётининг учдан бир қисми қонуннинг турли босқичлари ва соҳаларида унга тегишли бўлган», «Авесто» «амалий қонунлари»нинг мақсади эса «барча жиҳатлардан уйғун бўлган, уюшган, гуллаб-яшнаган жамиятни яратиш» бўлган. 75 Ҳеч муболағасиз «Авесто»ни ўз даврининг Асосий қонуни дейиш тўғри бўлади. «Авесто»нинг 21 китобидан иккитаси(«Қадимги Ўзбекистон цивилизацияси...» китоби муаллифлари фикрича, «Авесто»да ҳуқуқий мазмундаги китоблар сони бешта) «Ганаба-сар-нигад» ва Ви-дэво-датем» сиёсий-ҳуқуқий масалаларга бағишланган. «Ганаба-сар-нигад», «Денкард»да номлари кўрсатилган «Авесто»нинг ўн олтинчи китоби бўлиб, жиноят, фуқаролик ва ҳарбий ҳуқуқ нормаларини қамраб олган. «Авесто»нинг ушбу китоби ҳозирча топилган эмас. «Видэво-датем»(Вендидод ёки Нидевдат) 76 –“девларга қарши қонун” ўн тўққизинчи китоб 22 та боб - фаргардан ташкил топиб, асосан Зардушт саволларига эзгулик худоси Ахура Мазда 74 Махмудов Т. «Авесто» ҳақида\\Гулистон. 1999, 4-сон. Б–32. 75 Қаранг: Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х., Абдуллаев Е.В. Қадимги Ўзбекистон цивилизацияси: давлатчилик ва ҳуқуқ тарихидан лавҳалар. – Т.: «Адолат», 2001. Б– 171. 76 Қаранг: Ахунджанов Э.А. Принцип ы и хронология кодификации Авесто\\Об щ ественн ы е науки в Узбекистане. №1, 2002. - С. 48.$