To’g’ri chiziqning ortogonal proyeksiyalari - Geometriya - Referatlar

To’g’ri chiziqning ortogonal proyeksiyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90.5 KB

Ko'chirib olish

To’g’ri chiziqning ortogonal proyeksiyalari Reja: 1. To’g’ri chiziq va uning berilishi. 2. To’g’ri chiziqning proyeksiyalar tekisligiga nisbatan har xil vaziyatda berilishi. 3. To’g’ri chiziq izlari va ularni epyurda aniqlash. 4. To’g’ri chiziq kesmasining haqiqiy kattaligini va proyeksiyalar tekisligi bilan hosil qilgan burchaklarini aniqlash.

1. To’g’ri chiziq va uning berilishi. To’g’ri chiziqning tekislikdagi proyeksiyasini hosil qilish uchun uning ikki nuqtasini proyeksiyalash kifoyadir, chunki umumiy holda to’g’ri chiziqning tekislikdagi proyeksiyasi ham to’g’ri chiziqdir. Buni isbotlash uchun fazoda biror «a» to’g’ri chiziq olib, uning ikki A va B nuqtalarini biror (  ) tekislikka proyeksiyalaymiz. Hosil bo’lgan A 1 va B 1 nuqtalarni birlashtirsak, to’g’ri chiziqning  tekislikdagi proyeksiyasiga ega bo’lamiz, buni  tekislik bilan «a» to’g’ri chiziq va AA 1 nur chiziqlardan tashkil topgan  tekisliklarning kesishish chizig’i deb qarash mumkin. Yoki boshqa har qanday proyeksiyalovchi, masalan, MM 1 to’g’ri chiziq shu tekislikda yotib,  tekislikdagi a 1 to’g’ri chiziq ustida kesishadi. shunday qilib, a 1 to’g’ri chiziq «a» to’g’ri chiziqning  tekislikdagi proyeksiyasidir (1-shakl). To’g’ri chiziq kesmasining  tekislikdagi proyeksiyasi o’zidan kichik bo’lib, xususiy holda A 1 B 1 =ABcos  ga tengdir. Agar to’g’ri chiziq tekislikka paralel bo’lsa, cos=1 ga teng bo’lib, tekislikka o’zining haqiqiy kattaligida proyeksiyalanadi va nihoyat, agar perpendikulyar bo’lsa, uning tekislikdagi proyeksiyasi nuqta bo’ladi. Endi fazodagi to’g’ri chiziqni o’zaro perpendikulyar bo’lgan uch tekislikka proyeksiyalashni ko’rib chiqamiz. Fazodagi to’g’ri chiziqning ikki nuqtasi A va B berilgan bo’lsa, ulardan proyeksiyalar tekisliklari  1 ,  2 va  3 larga perpendikulyar nur chiziqlar tushurilsa, nuqtalarning gorizontal proyeksiyalari A 1 , B 1 , frontal proyeksiyalari A 2 , B 2 va profil proyeksiyalari A 3 , B 3 hosil bo’ladi. Nuqtalarning bir nomli proyeksiyalarini birlashtirilsa to’g’ri chiziqning gorizontal - A 1 B 1 , frontal - A 2 B 2 va profil - A 3 B 3 proyeksiyalari hosil bo’ladi (2- shakl). 2-shaklda AB kesma uchlari proyeksiyalar tekisliklari (  1 ,  2 ) dan uzoqligi, ya’ni: Z A – AB kesmaning A uchidan  1 tekislikkacha; Z B - AB kesmaning B uchidan  1 tekislikkacha; Y A - AB kesmaning A uchidan  2 tekislikkacha;

Y B - AB kesmaning B uchidan  2 tekislikkacha bo’lgan masofalari ko’rsatiladi. Shuning uchun umumiy vaziyatdagi AB kesma (2-shakl) uchlarining koordinatalariga nisbatan quyidagi tenglikni yozish mumkin: Z B -Z A  0; Y A -Y B  0; X A -X B  0 Agar, AB kesmada (2-shakl) yana C nuqta olib undan  1 ga perpendikulyar chiziq tushursak, C nuqtadan o’tuvchi nur chiziq AA 1 va BB 1 chiziqlarga parallel bo’lib, AB kesma orqali o’tadi, ya’ni ikkisi ham ber tekislikda yotadi. Shuning uchun A 1 B 1 va C 1 nuqtalarning geometrik o’rni AB kesmani  1 tekislikka maxsus joylashgan A 1 ABB 1 tekislik bilan gorizontal proyeksiyalar tekisliklarini kesishgan chizig’ida bo’ladi. Shuningdek, bu nuqtalarning frontal va profil proyeksiyalarining geometrik o’rni ham shunga o’xshash bo’ladi. 3-shaklda 2-shakldagi kesmaning fazodagi vaziyatiga ko’ra, uning epyuri berilgan. 2. To’g’ri chiziqning proyeksiyalar tekisligiga nisbatan har xil vaziyatda berilishi. To’g’ri chiziq proyeksiyalar tekisliklariga nisbatan ikki xil vaziyatda, ya’ni umumiy va xususiy vaziyatlarda bo’lishi mumkin. agar to’g’ri chiziq proyeksiyalar tekisliklaridan birortasiga ham parallel bo’lmasa, bunday to’g’ri chiziq umumiy vaziyatdagi yoki ixtiyoriy vaziyatdagi to’g’ri chiziq deyiladi (2-3- shakllar). Bu holda to’g’ri chiziq proyeksiyalar tekisliklariga o’z haqiqiy kattaligidan o’zgarib (qisqarib) proyeksiyalanadi. Agar to’g’ri chiziq proyeksiyalar tekisliklaridan birortasiga yoki bir vaqtning o’zida ikkitasiga parallel bo’lsa, to’g’ri chiziq xususiy vaziyatdagi yoki maxsus chiziq deyiladi. Maxsus vaziyatdagi to’g’ri chiziqlar  1 ,  2 ,  3 – tekisliklarga nisbatan quyidagi olti xil vaziyatda bo’ladi: 1. To’g’ri chiziq gorizontal proyeksiyalar tekisligiga parallel. (4-shakl). Bunda to’g’ri chiziqning frontal proyeksiyasi (h 2 ) proyeksiyalash o’qi OX ga parallel bo’ladi. Bu yerda,  burchak – h to’g’ri chiziq bilan frontal proyeksiyalar tekisligi orasidagi burchak. Bunday to’g’ri chiziqning gorizontal proyeksiyasi h(A 1 B 1 ) gorizontal proyeksiyalar tekisligi  ga nisbatan haqiqiy kattaligida (A 1 B 1 =AB) proyeksiyalanadi. Bunday chiziq gorizontal chiziq deb ataladi. Bunda

Z A -Z B =0; Y A -Y B  0; X A -X B  0 2. To’g’ri chiziq frontal proyeksiyalar tekisligiga parallel joylashgan. Bunday to’g’ri chiziq frontal to’g’ri chiziq deyiladi va u f(f 1 f 2 ) bilan belgilanadi. Frontal chiziqning hamma nuqtalari frontal proyeksiyalar tekisligi (  1 ) dan bir xil masofada bo’ladi. Shuning uchun uning gorizontal proyeksiyasi (f 1 ) OX o’qqa parallel bo’ladi. Frontal chiziqning frontal proyeksiyasi (f 2 ) o’zining haqiqiy kattaligi (f 2 =CD) bo’yicha proyeksiyalanadi, ya’ni C 2 D 2 =CD bo’ladi (5-shakl).  burchak – f to’g’ri chiziq bilan gorizontal proyeksiyalar tekisligi orasidagi burchak. Bunda: Z D -Z C  0; Y D -Y C =0; X C -X D  0 bo’ladi. 3. To’g’ri chiziq (p) profil proyeksiyalar tekisligiga parallel joylashgan. Bu to’g’ri chiziq profil proyeksiyalar tekisligiga o’zining haqiqiy kattaligida proyeksiyalanadi, ya’ni P 3 =K 3 E 3 . Bunday chiziq profil chiziq deyiladi. Gorizontal va frontal proyeksiyalari OX o’qiga perpendikulyar bo’lib, bir bog’lovchi chiziqda bo’ladi. Bunda, X K -X E =0 bo’ladi.  va  burchaklar – P to’g’ri chiziq bilan gorizontal va frontal proyeksiyalar tekisliklari orasidagi burchakka tengdir (6- shakl). 4. To’g’ri chiziq gorizontal proyeksiyalar tekisligiga perpendikulyar joylashgan. Bu to’g’ri chiziqning gorizontal proyeksiyasi (a 1 ) nuqta ko’rinishida bo’ladi, frontal (a 2 ) proyeksiyasi OX o’qiga perpendikulyar vaziyatda bo’ladi. Bu vaziyatda kesma  2 va  3 ga parallel bo’ladi. Shuning uchun M 2 N 2 =M 3 N 3 =MN bo’ladi (7-shakl, bu yerda to’g’ri chiziqning profil proyeksiyasi ko’rsatilmagan). Bunda: Z M -Z N  0 Y M -Y N =0 X M -X N =0 bo’ladi. 5. To’g’ri chiziq frontal proyeksiyalar tekisligi  2 ga perpendikulyar joylashgan (b  2 ). Bu chiziqni gorizontal proyeksiyasi o’z haqiqiy kattaligiga

teng bo’lib (b 1 =KE), u OX o’qiga perpendikulyar joylashadi. To’g’ri chiziqning frontal proyeksiyasi (b 2 ) nuqta ko’rinishida bo’ladi, frontal proyeksiyasi (b 3 ) esa, OZ ga perpendikulyar bo’ladi (8-shakl, chizmada ko’rsatilmagan). Bunda: Z K -Z F =0 Y F -Y K  0 X K -X F =0 6. To’g’ri chiziq profil proyeksiyalar tekisligiga perpendikulyar joylashgan (S   3 ) (9-shakl). Bu chiziqning gorizontal C 1 (P 1 Q 1 ) va frontal C 2 (P 2 Q 2 ) proyeksiyalari OX ga parallel bo’ladi. Profil proyeksiyasi C 1 C 2 C 3 (P 3 Q 3 ) nuqta ko’rinishida bo’ladi. Bunda: P 1 Q 1 =P 2 Q 2 =PQ bo’lib, Z P -Z Q =0 Y P -Y Q =0 X P -X Q  0 Proyeksiyalar tekisligiga perpendikulyar joylashgan to’g’ri chiziqlar proyeksiyalovchi to’g’ri chiziqlar deyiladi. Bunday to’g’ri chiziqlarda yotuvchi (M, N; K, F; P, Q) ikki va undan ortiq nuqtalar konkurent nuqtalardir. Konkurent nuqtalar buyumlarning ba’zi bir elementlarini berilgan proyeksiyalar tekisligiga nisbatan yaqin yoki uzoq joylashganligini aniqlashga yordam beradi. Masalan, a to’g’ri chiziqdagi N va M ikki nuqtasini  1 tekislikka nisbatan yuqoridan qaralganda, bizga yaqin M nuqta ko’rinar va undan pastda joylashgan N nuqta ko’rinmas deb hisoblanadi (7-shakl). 8-shakldagi b to’g’ri chiziqni  2 tekislikka nisbatan tik qaralganda, unda yotuvchi F nuqta ko’rinar, K nuqta ko’rinmasdir va hokazo. 3. To’g’ri chiziq izlari va ularni epyurda aniqlash. To’g’ri chiziqning proyeksiyalar tekisliklari (  1 ,  2 ...) bilan kesishgan nuqtalari to’g’ri chiziqning izlari deyiladi. To’g’ri chiziqning gorizontal proyeksiyalar tekisligi  1 bilan kesishgan nuqtasi uning gorizontal izi, frontal proyeksiyalar tekisligi bilan kesishgan nuqtasi esa uning frontal izi deyiladi (10-shakl). 10 shaklda AB to’g’ri

chiziqning  1 ,  2 proyeksiyalar tekisliklari bilan kesishgan nuqtalari ko’rsatilgan. Bu yerda, M(M 1 M 2 ) – gorizontal, N(N 1 N 2 ) esa – frontal izi deb ataladi. 11-shaklda AB to’g’ri chiziq izlarini epyurada topilishi ko’rsatilgan. To’g’ri chiziqning gorizontal izini topish uchun, uning frontal proyeksiyasi A 2 B 2 ni OX o’qi bilan kesishguncha davom ettiriladi, keyin ularning kesishgan M 2 nuqtasidan  1 tekislik bo’ylab OX o’qiga perpendikulyar chiziq o’tkaziladi va shu chiziq bilan to’g’ri chiziqning gorizontal proyeksiyasi kesishgan nuqta AB to’g’ri chiziqning gorizontal izini ifodalaydi, gorizontal izining gorizontal proyeksiyasi shu yerda bo’ladi. To’g’ri chiziqning frontal izini topish uchun uning gorizontal proyeksiyasi A 1 B 1 ni OX o’qi bilan kesishguncha davom ettiriladi va shu nuqtadan (N 1 ),  2 tekislik bo’ylab OX o’qiga perpendikulyar chiqariladi, shu perpendikulyar bilan to’g’ri chiziqning frontal proyeksiyasini kesishgan (N 2 ) nuqtasi aniqlanadi. Agar to’g’ri chiziq biror proyeksiyalar tekisligiga parallel bo’lsa, uning o’sha tekislikdagi izi bo’lmaydi. 4. To’g’ri chiziq kesmasining haqiqiy kattaligini va proyeksiyalar tekisligi bilan hosil qilgan burchaklarini aniqlash. Biz yuqorida to’g’ri chiziq kesmasini proyeksiyalar tekisliklariga nisbatan ixtiyoriy vaziyatda, ya’ni to’g’ri chiziq proyeksiyalar tekisliklariga nisbatan o’tkir burchak ostida joylashgan bo’lishi mumkin degan edik. Bunday vaziyatda kesma proyeksiyalar tekisliklariga, o’zining fazoviy vaziyatiga nisbatan o’zgarib (qisqarib) proyeksiyalanadi. Geometrik masalalarni yechishda to’g’ri chiziq kesmasining haqiqiy kattaligi va uning proyeksiyalar tekisliklariga nisbatan og’gan burchaklarini aniqlashga to’g’ri keladi. Biror AB to’g’ri chiziq bilan tekislk orasidagi burchak, uning shu tekislikdagi proyeksiyasi, ya’ni A 1 B 1 orasidagi  burchak bilan o’lchanadi. Bu burchak to’g’ri chiziq va burchak oraisdagi o’tkir burchakni 90 o ga to’ldiruvchi burchak bilan ham aniqlanadi. To’g’ri chiziq kesmasining biror tekislikdagi proyeksiyasi va bu kesma oxirgi nuqtalarining shu tekislikdan uzoqliklari ma’lum bo’lsa, bu to’g’ri chiziq kesmasining haqiqiy uzunligi va o’sha proyeksiyasi yotgan

tekislik bilan tashkil qilgan burchagini aniqlash mumkin. Buni 12-shakldan tushunib olish qiyin emas. Bu yerda AB to’g’ri chiziq kesmasi va uning  tekislikdagi proyeksiyasi berilgan. AB kesmaning haqiqiy uzunligini topish uchun AB kesmaning A uchidan A 1 B 1 ga parallel to’g’ri chiziq o’tkaziladi, natijada ABN to’g’ri burchakli uchburchak hosil bo’ladi. Bu uchburchakning AN kateti A 1 B 1 ga teng, BN kateti esa BB 1 kesmadan AA 1 kesmaning ayirmasiga teng (ya’ni DD 1 - AA 1 =BN), gipotenuza esa, to’g’ri chiziq kesmasining haqiqiy uzunligidir. ABN to’g’ri burchakli uchburchakning A uchidan burchagi, AB to’g’ri chiziq bilan  tekislik orasidagi burchakni ifodalaydi. Bu burchak AB bilan uning  tekislikdagi A 1 B 1 proyeksiyasidagi burchak bilan o’lchanadi (<B 1 MB=<BAN). Endi to’g’ri chiziqni o’zaro perpendikulyar bulgan  1 ,  2 ,  3 proyeksiyalar tekisliklari bilan hosil qilgan  ,  ,  burchaklarni aniqlashga o’tamiz. Buni to’g’ri chiziqni analiz qilish ham deyiladi (13-shakl). Agar yuqoridagi  tekislik o’rnida gorizontal proyeksiyalar tekisligi bilan  1 olinsa, to’g’ri burchakli uchburchakning bitta kateti uchun esa, kesma uchlaridan gorizontal proyeksiyalar tekisliklarigacha bo’lgan masofalar ayirmasiga, ya’ni Z B -Z A =  Z ga teng bo’lgan masofa olinadi. Epyurada kesmaning gorizontal proyeksiyasi A 1 B 1 biror, masalan, A 1 nuqtasidan perpendikulyar chiqarib, A  Z masofa o’lchab qo’yiladi va A 0 nuqta belgilanadi, so’ngra A 0 ni B 1 nuqta bilan o’zaro birlashtirib A 1 B 1 A 0 to’g’ri burchakli uchburchak hosil qilinadi. Uning A 0 B 1 gipotenuzasi AB kesmaning haqiqiy kattaligiga teng bo’ladi, ya’ni A 0 B 1 =AB. A 0 B 1 va A 1 B 1 chiziqlar orasidagi  burchak kesma bilan gorizontal proyeksiyalar tekisligi (  1 ) orasidagi burchakka teng bo’ladi. Agar uchburchakning bitta kateti qilib, kesmaning frontal proyeksiyasi A 2 B 2 olinsa, ikkinchi kateti, kesma uchlaridan frontal proyeksiyalar tekisligi (  2 ) gacha bo’lgan masofalar ayirmasi (Y B -Y A =  Y) olinadi. Kesmaning frontal proyeksiyasi A 2 B 2 chiziqning B 2 uchidan perpendikulyar chiziq chiqarib,  Y masofani o’lchab qo’yiladi, hosil bo’lan B 0 A 2 chiziq AB kesmaning haqiqiy kattaligi bo’ladi. A 2 B 2 B 0 uchburchakning A 2 B 0 gipotenuzasi va A 2 B 2 kateti orasidagi  burchak, to’g’ri chiziq bilan  2 tekislik oraisdagi burchakdir.

Agar uchburchakning bitta kateti qilib, kesmaning profil proyeksiyasi A 3 B 3 olinsa, ikkinchi kateti qilib, AB chiziqning A va B nuqtalaridan  3 tekislikkacha bo’lgan masofalar ayirmasi olinadi, ya’ni  X masofa bo’ladi. To’g’ri chiziqning profil proyeksiyasi A 3 B 3 ning A 3 uchidan perpendikulyar chiziq chiqarib,  X masofa o’lchab qo’yiladi va A 0 nuqta aniqlanadi. A 0 B 3 va A 3 B 3 chiziqlar orasidagi  burchak AB kesma bilan  3 tekislik orasidagi burchak bo’ladi.

O'xshashlar

Nuqtaning ortogonal proyeksiyalari

To’g’ri chiziqning umumiy tenglamasi. Ikki to’g’ri chiziqning kesishuvi

To’g’ri chiziqning normal tenglamasi. Nuqtadan to’g’ri chiziqqacha bo’lgan masofa

To’g’ri chiziqning оrtоgоnаl prоyеksiyalаri to’g’ri chiziq kesmasini nisbatda bo’lish Fales teoremasi

Proyeksiyalash metodlari