Proyeksiyalash metodlari - Geometriya - Referatlar

Proyeksiyalash metodlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

Proyeksiyalash metodlari Reja: 1. Chizma geometriya va muxandislik grafikasi fanining rivojlanish tarixi. 2. Chizmalarda qabul qilingan shartli belgilar. 3. Markaziy proyeksiyalash. 4. Parallel proyeksiyalash. Ortogonal proyeksiyalash (Gospar Monj proyeksiyalash metodi).

Dars maqsadi: Talabalarning fikrlash doirasini kengaytirish, fozoviy tassovvurlash qobilyatlarini o’stirish, chizmani o’qiy olish darajasini shakllantirish, chizma chizishga o’rgatish. O’rgatuvchi: Chizma geometriya va muxandislik grafikasi fanining rivojlanish tarixini, chizmalarda qabul qilingan shartli belgilarni, markaziy proyeksiyalash, parallel proyeksiyalash, ortogonal proyeksiyalash (Gospar Monj proyeksiyalash metodi) larini o’rgatish. Rivojlantiruvchi: talabalarning izlanuvchanlik qobilyatini, talabalarning fikrlash doirasini kengaytirish, fozoviy tassovvurlash qobilyatlarini o’stirish, olgan bilimlarini o’zlashtirish va umumlashtirish qobilyatini rivojlantirish. Tarbiyalovchi: faol mustaqil ishlash faoliyatiga jalb etish, fanga bo’lgan qiziqishini o’stirish. Tayanch so’zlar, iboralar va tushinchalar: Shartli belgilar – ma’ruzada ishlatiladigan belgilar. Proyeksiyalash markazi. Proyeksiyalovchi nur. Fazodagi geometrik shakl. Parallel proyeksiyalash. Dars o’tish vositalari: Sinf doskasi, plakatlar, fundamental fan darsliklari, o’quv va uslubiy qo’llanmalar, tarixiy ma’lumotlar va boshqalar. Dars o’tish usuli: Fan haqida tushincha berish, yangi mavzuni tushintirish va savol-javob tariqasida uni mustaxkamlash, iborali izohlar berish. Darsning xrona kartasi-80 minut 1. Tashkiliy qism: xonaning tayyorligi, jihozlanish sanitariya holati. Talabalrning davomatini tekshirish-2 minut. 2. Yangi fan haqida tushincha berish-15 minut 3. Mavzuni bayon etish-50 minut 4. Mavzuni o’zlashtirish darajasini tekshirish va mustaxkamlash-10 minut 5. Uyga vazifa berish-3 minut 1. Kirish. Chizma geometriya va muxandislik grafikasi fanining rivojlanish tarixi. Chizma geometriya fanidan birinchi o’qish kitobi 1798 yilda Fransiyada chop etilgan. Uning muallifi davlat arbobi, matematik, injener olim Gospar Monj (1748-1818) edi. Monjning bu kitobida faqat ortogonal proyeksiyalar

jami 49 ta shaklda bayon qilingan bo’lib, koordinatalar va uchinchi profil tekisligi haqida fikr yuritilmagan edi. Shuning uchun to’g’ri burchakli proyeksiyalash metodi Gospar Monj metodi deb yuritiladi. XIX asrning boshlaridan boshlab bu fan dunyodagi barcha texnika va rassomlik maktablarida o’qitiladi boshlandi. O’zbekistonda chizma geometriya fani taxminan 1930 yillardan boshlab o’qitila boshlandi. 1953 yilgacha respublikamizda chizma geometriya sohasida birorta ham mutaxassis bo’lmagan. 1953 yilda hamyurtimiz Raxim Xorunov shu sohada dissertasiya yoqlab, fan nomzodi unvoniga sazovor bo’ldi. Hozirgi zamon chizma geometriya kursi Monj chizma geometriyasidan juda katta farq qiladi. To’liq kurs to’rtta asosiy bo’lim: ortogonal proyeksiyalar, aksonometriya, perspektiva, sonlar bilan belgilangan proyeksiyalar va qo’shimcha soyalar nazariyasidan iborat. O’zbek tilida birinchi chizma geometriya kitobi Yu.Qirg’izboyev tomonidan yozilib, 1959 yili «O’zbekiston» nashriyotida chiqarildi. Kitob 24 bosma taboqdan iborat bo’lib, mashinasozlik oliy o’quv yurtlari uchun tavsiya qilingan. 1961 yilda barcha oliy texnika o’quv yurtlari uchun Raxim Xorunovning chizma geometriya kursi darsligi 16 bosma taboq hajmida chop etildi. Shundan keyin, chizma geometriya va muxandislik grafikasi fanidan ko’plab darsliklar O’zbekistonlik olimlar tomonidan yozilib nashr etildi. Chizma geometriya va muxandislik grafikasi fanining rivojlanishida quyidagi olimlar o’zlarining hissalarini qo’shishgan: E.Sobitov, Sh.Murodov, P.Odilov, A.Shomurodov, S.Narzullayev, R.Ismatullayev, D.Quchqorova va boshqalar. Samarqandda ham shu soha bo’yicha dissertasiya yoqlab o’z hissalarini qo’shgan olimlar bor. Ular Ye.Gurevich, X.Uzoqov, M.Amirov, M.Umarov, M.Sodiqov, I.Suvonqulov va boshqalar. 2. Chizmada qabul qilingan shartli belgilar. 1. Fazodagi nuqtalar – lotin alfavitining bosh harflari A, B, C, D, F... yoki 1, 2, 3... raqamlar bilan belgilanadi.

2. Fazodagi to’g’ri va egri chiziqlar – lotin alifbosining yozma harflari a, b, c... bilan belgilanadi. 3. Tekislik – grek alfavitining bosma harflari  ,  ,  ,  ,  ... bilan belgilanadi. 4. Proyeksiyalar tekisligi – grek alfavitining bosma harflari bilan izohlangan, chunonchi  1 – gorizontal proyeksiyalar tekisligi,  2 – frontal proyeksiyalar tekisligi,  3 – profil proyeksiyalar tekisligi. 5. Burchaklar – grek alfavitining yozma harflari  ,  va  bilan belgilanadi. 6. Maxsus chiziqlar – h – gorizontal, f – frontal chiziq. 7. Aylanish o’qlari – i, j harflari bilan belgilanadi. 8. Ustma-ust tushish -  9. O’zaro tegishlilik -  10. O’zaro kesishish – «  » 11. Parallel –  12. Perpendikulyar -  13. To’g’ri burchak -  14. «Yoki» ma’nosi -  15. «Va» ma’nosi -  3. Markaziy proyeksiyalash. Bu usulda proyeksiyalash markazi deb ataluvchi biror nuqta olinadi. Barcha proyeksiyalash nurlari shu nuqta orqali o’tadi. Masalan, fazodagi A nuqtaning markaziy proyeksiyasini hosil qilish uchun fazoda biror  tekislik, tekislikdan tashqaridagi A nuqta va proyeksiyalash S markazi tanlab olinadi. A va S nuqtalarni to’g’ri chiziq orqali birlashtirib  tekislik bilan kesishguncha davom ettiriladi. Ularning kesishgan nuqtasi A 1 izlanayotgan nuqta bo’ladi, ya’ni (S)  =A 1 (1-shakl). Bu yerda SA 1 – proyeksiyalovchi nur, S – proyeksiyalash markazi,  - proyeksiyalar tekisligi, A – fazodagi nuqta, A 1 – A nuqtaning  tekisligidagi markaziy proyeksiyasi. SA nurda yotuvchi har qanday nurlarning markaziy proyeksiyalari A 1 bilan ustma-ust tushadi. Agar biror M nuqta orqali o’tuvchi SM proyeksiyalash nur  tekislikka parallel bo’lsa, bu nur tekislik bilan cheksizlikda kesishadi. Shuning

uchun M nuqtaning  tekislikdagi proyeksiyasi M 1 ham cheksizlikda bo’ladi (2- shakl). Agar fazodagi nuqtalar bitta proyeksiyalovchi nurda yotsa, u holda bu nuqtalar bitta proyeksiyalovchi markazga va berilgan tekislikda esa bitta markaziy proyeksiyaga ega bo’ladi (2-shakl). Shuning uchun markaziy proyeksiyalarda proyeksiyalar tekisligi va markazi berilgan bo’lsa har bir nuqta o’zining shu tekislikdagi proyeksiyasini aniqlay oladi, lekin nuqtaning proyeksiyasi esa uning fazodagi vaziyatini aniqlay olmaydi. Chunki har qanday proyeksiyalovchi to’g’ri chiziqda chekiz ko’p nuqtalar yotishi mumkin. s markazdan o’tuvchi proyeksiyalovchi nurlar to’plami har xil geometrik shakllarni (sirtlarni) hosil qiladi. 3-shakl, a, b dapiramida va konus sirtlarining hosil bo’lishi keltirilgan. fazodagi geometrik shakllarning (sirtlarning) tekislikdagi proyeksiyalarini hosil qilish uchun shaklning asosiy, masalan: MKN nuqtalarini s nuqta bilan birlashtirib, nur chiziqlarini  tekislik bilan kesishguncha davom ettiriladi, natijada barcha chiziqlar s nuqta orqali o’tib, chiziqlar dastasini hosil qiladi. Bu chiziqlar dastasi  tekislik bilan kesishib M 1 , K 1 va N 1 markaziy proyeksiyalarini hosil qiladi. Hosil bo’lgan nuqtalarni o’zaro birlashtirib, sirtlarning  tekislikdagi geometrik markaziy proyeksiyalariga ega bo’linadi. 4. Parallel proyeksiyalash. Parallel proyeksiyalash markaziy proyeksiyalashning xususiy holidir. Bunda proyeksiyalash markazi s biron KT to’g’ri chiziq yo’nalishi bo’yicha harakatlanib, proyeksiyalar tekisligidan cheksiz uzoqlashganda undan o’tuvchi nurlar o’zaro parallel bo’lib qoladilar. Bu yerda TK chiziq proyeksiyalash yo’nalishi deyiladi (4-shakl, a ). Fazoda olingan A, B, C nuqtalarni  tekislikka proyeksiyalash uchun, nuqtalar orqali KT yo’nalishiga parallel ravishda proyeksiyalovchi nurlar o’tkaziladi. Bu nurlarning  tekislik bilan kesishgan A 1 , B 1 , C 1 nuqtalari, shu nuqtalarning parallel proyeksiyalari bo’ladi (4-shakl, a ). Bunday proyeksiyalash yo’li bilan olingan proyeksiyalar parallel proyeksiyalar deyiladi. Parallel proyeksiyalar o’lchamlarining va ko’rinishlarining o’zgarishi proyeksiyalar tekisligining proyeksiyalash yo’nalishiga nisbatan qanday joylashishiga bog’liq. Proyeksiyalovchi nurlarning proyeksiyalar

tekisligiga nisbatan qanday yo’nalishda bo’lishiga qarab, parallel proyeksiyalash qiyshiq burchakli va to’g’ri burchakli bo’ladi. Agar proyeksiyalash yo’nalishi proyeksiyalar tekisligi bilan o’tkir burchak tashkil qilsa, bunday parallel proyeksiyalash qiyshiq burchakli deb ataladi (4-shakl, a ). Bunday proyeksiyalash ko’pincha aksonometrik tasvirlarni yasashda ishlatiladi. Bunda proyeksiyalash yo’nalishi KT deb ko’rsatilishi kerak. Agar proyeksiyalash o’nalishi proyeksiyalar tekisligi bilan to’g’ri burchak tashkil qilsa, bunday parallel proyeksiyalash to’g’ri burchakli yoki ortogonal proyeksiyalash deyiladi. Bunday proyeksiyalashda proyeksiyalar yo’nalishi ko’rsatilmaydi, chunki bir nuqtadan tekislikka bitta perpendikulyar o’tkazish mumkin (4-shalk, b ). Geometrik shaklning bitta tekislikdagi parallel proyeksiyasini shu shaklning tuzilishi va uning fazodagi vaziyatini to’la aks ettira olmaydi. Shuning uchun qo’shimcha ravishda turli usullardan foydalaniladi. Pararllel proyeksiyalashdagi qo’shimcha usullar bilan tanishib chiqishdan avval parallel proyeksiyalashning asosiy xususiyatlari bilan tanishib chiqamiz. Parallel proyeksiyalashning xususiyatlari. Umumiy holda geometrik jismlar proyeksiyalar tekisliklariga kiritib tasvirlanadi. Bunday vaziyatda jismning tekislikdagi tasviri va fazoviy ko’rinishi o’rtasida o’zaro geometrik bog’liqlik yoki tafovutlar paydo bo’ladi. Shu bilan birga geometrik shakllarga tegishli quyidagi o’zgarmas xususiyatlar kelib chiqadi: 1. Fazodagi nuqta berilgan tekislikka nuqta bo’lib proyeksiyalanadi (5- shakl). Proyeksiyalovchi nurda yotuvchi har bir nuqta tekislikka ustma-ust tushib proyeksiyalanadi. Shuning uchun nuqtaning tekislikdagi bitta proyeksiyasi uning fazodagi holatini aniqlay olmaydi. 2. Fazodagi to’g’ri chiziqning tekislikdagi parallel proyeksiyasi umumiy holda to’g’ri chiziq bo’ladi (5-shakl). Fazoda olingan Abi chiziqda yotuvchi hamma nuqtalarning KT proyeksiyalash yo’nalishiga parallel bo’lgan proyeksiyalovchi nurlari bitta proyeksiyalovchi (AA 1 BB 1 ) tekislikda yotadi. Bu

tekislik proyeksiyalar tekisligi  ni A 1 B 1 to’g’ri chiziq bo’yicha kesib o’tadi. Demak, AB to’g’ri chiziqning proyeksiyasi ham to’g’ri chiziq (A 1 B 1 ) bo’ladi. Agar, masalan, MN to’g’ri chiziq proyeksiya yo’nalishi KT ga parallel bo’lsa, uning  tekislikdagi proyeksiyasi nuqta ko’rinishida bo’ladi (5-shakldagi M 1  N 1 nuqta). 3. Agar nuqta to’g’ri chiziqda yotgan bo’lsa, uning tekislikdagi proyeksiyasi to’g’ri chiziqning tekislikdagi proyeksiyasida yotadi, masalan, 5-shaklda C nuqta AB da yotadi, shuning uchun C 1 nuqta A 1 B 1 da yotadi. 4. Nuqta to’g’ri chiziq kesmasini qanday nisbatda bo’lsa, uning tekislikdagi proyeksiyasi ham kesmaning proyeksiyasini shunday nisbatda bo’ladi (5-shakl). Buni isbotlaymiz: AB kesmani q/p nisbatda bo’ladigan C nuqtani tanlaymiz va uning A 1 B 1 dagi proyeksiyasini C 1 ni aniqlaymiz. A va C nuqtalardan A 1 C 1 va B 1 C 1 larga parallel to’g’ri chiziqlar o’tkazib ikkita o’xshash uchburchaklar hosil qilinadi, ya’ni  BCT  CAK. Bu uchburchaklarda AK=A 1 C 1 va CT=C 1 B 1 . Shunga ko’rap q CA C B CA BC   1 1 1 1 bo’ladi. 5. Parallel to’g’ri chiziqlarning bir nomli proyeksiyalari o’zaro parallel bo’ladi (6-shakl), ya’ni: AB  SD va A 1 B 1  C 1 D 1 . Bu yerda: AA 1 B 1 B tekislik CC 1 D 1 D tekislikka parallel tekisliklarning  tekislik bilan kesishgan chiziqlari ham o’zaro parallel bo’ladi, ya’ni: A 1 B 1  C 1 D 1 . 6. O’zaro parallel bo’lgan kesmalar proyeksiyalari uzunliklarining nisbati, shu parallel kesmalar uzunliklari nisbatiga teng (6-shakl). A va C nuqtalar orqali A 1 B 1 va C 1 D 1 larga parallel chiziqlar chiziladi, natijada AKB va CND o’xshash uchburchaklar hosil qilinadi. Shuning uchun quyidagi o’xshash uchburchaklar xossasiga asosan CD AB CN AK 

bu yerda AK=A 1 B 1 va CN=C 1 D 1 bo’lganidek:CD AB D C B A  1 1 1 1 bo’ladi. 7. Kesishgan to’g’ri chiziqlar proyeksiyalarining kesishgan nuqtasi, shu to’g’ri chiziqlar kesishgan nuqtaning proyeksiyasi bo’ladi (7-shakl). Fazoda m va n to’g’ri chiziqlar o’zaro B nuqtada kesishadi. Bu to’g’ri chiziqlarning proyeksiyalovchi tekisliklari B nuqta orqali o’tuvchi va proyeksiyalash yo’nalishi KT ga parallel bo’lgan to’g’ri chiziq bo’yicha kesishadi. m va n to’g’ri chiziqlarning proyeksiyalovchi tekisliklari  tekislikni m 1 va n 1 bo’yicha kesadi, bu chiziqlar esa o’zaro B 1 nuqtada kesishadi. Demak, BB 1 to’g’ri chiziq B nuqtaning proyeksiyalovchi nuridir. Shunga ko’ra B 1 nuqta m va n to’g’ri chiziqlar o’zaro kesishgan B nuqtaning proyeksiyasidir. Ortogonal proyeksiyalash ga oid parallel proyeksiyalash xususiyatlari. Yuqorida aytib o’tilganidek, ortogonal proyeksiyalar barcha proyeksiyalovchi nurlar proyeksiyalar tekisligiga perpendikulyar bo’ladi. Bu usul parallel proyeksiyalarning xususiyatlariga ega bo’lib, faqatgina kesmaning tekisligidagi proyeksiyasi uning haqiqiy uzunligidan kichik bo’ladi, chunki kesmaning fazodagi natural uzunligi uchburchakning gipotenuzasini, uning proyeksiyasi katetini hosil qiladi. Buni 8-shakldan tushunish qiyin emas. Agar AB kesma  proyeksiyalar tekisligi bilan  burchak tashkil qilsa, AK  A 1 B 1 ni o’tkazib, hosil bo’lgan to’g’ri burchakli uchburchakning KB: AK-ABcos  yoki A 1 B 1 =ABcos  bo’ladi. Agar to’g’ri burchakning biror tomoni proyeksiyalar tekisligiga parallel bo’lsa, u holda to’g’ri burchakli proyeksiyalarda bu to’g’ri burchak shu tekislikka o’zgarmasdan, ya’ni to’g’ri burchakligicha proyeksiyalanadi (9-shakl). Fazoda AB va BC ikki kesishuvchi to’g’ri chiziqlarning B uchidagi burchagi 90 o va bu burchakning BC tomoni  tekislikka parallel joylashgan. Bu to’g’ri chiziqlarning proyeksilovchi tekisliklari  tekislikka perpendikulyardir. Ma’lumki, o’zaro perpendikulyar tekisliklarning kesishgan chiziqlari ham perpendikulyar bo’ladi. Bu yerda A 1 B 1  B 1 C 1 chunki BC  bo’lgan shartda BDB 1 A 1 tekislikda olingan har qanday

to’g’ri chiziq (masalan, DB) BC ga perpendikulyar bo’ladi. A 1 B 1 kesma esa bir tekislikda yotuvchi shunday to’g’ri chiziqlarning proyeksiyasini ifodalaydi. Shuning uchun ABC to’g’ri burchakning ortogonal proyeksiyasi A 1 B 1 C 1 ham to’g’ri burchak bo’ladi. Ortogonal proyeksiyalar usuli (Monj usuli). Narsalarni bir-biriga perpendikulyar ikkita tekislikdagi to’g’ri burchakli proyeksiyalari bilan tasvirlash usuli ortogonal proyeksiyalar usuli deyiladi. Ortogonal so’zi to’g’ri burchakli degan so’z bo’lib, ortogonal proyeksiyalar termini bir-biriga perpendikulyar ikkita tekislikdagi to’g’ri burchakli proyeksiyalarni ko’rsatish uchun ishlatiladi.

Adabiyotlar: 2. Xorunov R. Chizma geometriya kursi. – Toshkent: O’qituvchi, 1997. 3. Sobitov E. Chizma geometriya kursi. – Toshkent: O’qituvchi, 1993. 4. Murodov Sh. va boshqalar. Chizma geometriya kursi. – Toshkent: O’qituvchi, 1988. 5. Abdullayev U. Chizma geometriya va chizmachilik asoslari. – Toshkent: O’zbekiston, 1999. 6. Raxmonov I. Chizmalarni chizish va o’qish. – Toshkent: O’qituvchi, 1992. 7. Ismatullayev R. Chizma geometriya. – Toshkent: O’qituvchi, 2005. 8. J.Yodgorov va boshqalar. Chizmachilik. – Toshkent: O’qituvchi, 1991.

O'xshashlar

Qiyshiq burchakli yordamchi proyeksiyalash. To‘g‘ri burchakli yordamchi proyeksiyalash. Yordamchi proyeksiyalash usullarida masalalar echish

Sirtlarning o’zaro kеsishish chiziqini kontsentrik sharlar va yordamchi proyeksiyalash usullaridan foydalanib yasash

Muhandislik va kompyuter grafikasi fani va uning vazifalari prоyеksiyalаsh usullаri

Chizma geometriya fani va chizma tuzishning nazariy asoslari

Nuqtaning ortogonal proyeksiyalari