Геодезик чизиқлар. Гаусс-Бонне теоремаси - Geometriya - Referatlar

Геодезик чизиқлар. Гаусс-Бонне теоремаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1131.5 KB

Ko'chirib olish

Геодезик чизиқлар. Гаусс-Бонне теоремаси Регуляр Ô сирт ва унда ётувчи икки марта дифференциалланувчи параметрланган  тэгри чизиқ      ()t тенглама билан берилган бўлсин. Таъриф . Параметр t нинг ҳар бир қийматида   ()t вектор сиртнинг ( )t нуқтасидаги уринма текисликка перпендикуляр бўлса, бундай чизиқ геодезик чизиқ деб аталади. Бу ерда ( )t радиус вектори ()t бўлган нуқта. Теорема-18 . Геодезик чизиқ      ()t тенглама билан берилган бўлса, унинг тезлик вектори  ()t ўзгармас узунликка эга. Исбот. Скаляр кўпайтма ( , )       узунлик квадрати бўлганлиги учун уни дифференциаллаб унинг ҳосиласи нолга тенг эканлигини кўрсатамиз. Ҳақиқатан, ( , ) ( , )             2 0 . Демак, | ()| ( , )           t ўзгармасдир.  Теорема-19 . Геодезик чизиқ      ()t тенглама билан берилган бўлиб, s st  () дифференциалланувчи функция ёрдамида      ()s параметрланган чизиқ ҳосил бўлсин. Параметр алмаштирилгандан кейин чизиқ геодезик бўлиши учун     t s бўлиши зарур ва етарлидир. Исбот. s st  () формула параметрни алмаштириш формуласи бўлгани учун 0 )(  t s (ёки 0 )(  t s ) деб фараз қилишимиз мумкин. Агар ) (1 1 s      тенглама геодезик чизиқни аниқласа, )( ))( ( )( ),( )( )),( ( )( 1 2 1 1 1 t s t s t t s t ts t                        ва ) , ( ) , ( ) , () ( ) , ( 0 1 1 1 1 1 1 3                              ss ss s ни ҳосил қиламиз. 0 )(  t s бўлгани учун 0 s ҳосил бўлади. Демак,     t ts )( .

Энди     t ts )( деб фараз қилсак, 2 1 )( s t        тенглик ) (1 t   ва 1  векторларнинг коллинеар эканлигини кўрсатади.  Натижа. Ҳар қандай геодезик чизиқ табиий параметрга нисбатан ҳам геодезик чизиқ бўлади, чунки s(t) ёй узунлиги учун ) ( |)( | )( 0 0 t t dt t ts t t        тенглик ўринлидир. Энди геодезик чизиқлар учун дифференциал тенгламалар системасини келтириб чиқарамиз. Регуляр Ô сиртнинг ( , ) f G параметрлаш усули ) , ( v u r r   тенглама билан берилган бўлсин. Агар геодезик чизиқнинг ички координаталардаги тенгламалари )( ),( t v v t u u   кўринишда бўлса, 9-параграфдагидек v u u u   2 1 , белгилаш киритиб u r u r u r u r t u r u r t t u t u r t u uu u uu u u              2 2 2 1 21 2 1 2 1 ) ( ) ( )( , )( )),( ),( ( )( 22 1 21 2 1              тенгликларни ҳосил қиламиз. Энди 22 21 11 , , uu uu uu r r r    ифодалар учун деривацион формулаларни ишлатиб n uu q r uu u t j i k ji ij u ji j i kij k k                 2 1 2 1 , 2 1 , ) ( )(  ифодани ҳосил қиламиз. Энди   ()t векторнинг n векторга коллинеар эканлиги ва n r r u u    , , 2 1 векторларнинг чизиқли эркли эканлигидан 2,1 ,0 2 1 ,        k u u u ji j i kij k келиб чиқади. Демак, )( ),( 2 1 t u u t u u   тенгламалар геодезик чизиқни аниқлаш учун )( ),( 2 1 t u t u функциялар

              ji j i ij ji j i ij dt du dt du dt u d dt du dt du dt u d , 22 2 , 21 2 0 0(1) системанинг ечими бўлиши зарур ва етарлидир. Теорема-20. Регуляр сиртнинг ҳар бир нуқтасидан ҳар бир йўналиш бўйича ягона геодезик чизиқ чиқади. Исбот. Берилган Ф v u p ) , ( 0 0 нуқта ва a T Фp  уринма вектор учун (1) системанинг u u u v u a u a 1 0 2 0 1 1 2 2 0 0 0 0 ( ) , ( ) , ( ) , ( )       бошланғич шартларни қаноатлантирувчи ечими a йўналиш бўйича геодезик чизиқни аниқлайди.  Геодезик чизиқларни характерловчи катталик, геодезик эгрилик тушунчасини киритамиз. Регуляр Ô сиртнинг p нуқтасидан ўтувчи γ эгри чизиқ берилган бўлсин. Чизиқнинг p нуқта атрофидаги қисмининг p нуқтадан ўтувчи уринма текисликка проекциясини γ 0 билан белгилаймиз. Табиийки, γ 0 ҳам силлиқ эгри чизиқ бўлади. Проекциялаш натижасида ҳосил бўлган γ 0 эгри чизиқнинг p нуқтадаги эгрилигини γ чизиқнинг геодезик эгрилиги деб атаймиз. Бизнинг мақсадимиз, γ геодезик чизиқ бўлиши учун унинг геодезик эгрилиги нолга тенг бўлиши зарур ва етарли эканлигини кўрсатишдир. Бунинг учун γ 0 ва γ чизиқлар эгриликлари орасидаги боғланишларни топамиз. Аввало, γ чизиқ нуқталаридан ( p нуқтадан ўтувчи) уринма текисликка перпендикуляр тўғри чизиқлар ўтказиб, цилиндрик сирт ҳосил қилиб, уни F билан белгилаймиз. Бу цилиндрик сиртни  текислик билан кесганимизда γ 0 ҳосил бўлади (  - F сиртнинг p нуқтадаги уринма текислиги). Демак, F цилиндр учун γ 0 нормал кесим ва унинг бош нормали F нинг нормалига коллинеардир. γ ва γ 0 чизиқлар умумий уринмаларга эга.

Шунинг учун, цилиндрик сиртга нисбатан Менье теоремасидан фойдаланиб| cos | 0  k k  тенгликни ҳосил қиламиз. Бу ерда φ – γ 0 ва γ чизиқлар бош нормаллари орасидаги бурчакдир,  k k ,0 мос равишда 0 ва  чизиқларнинг p нуқтадаги эгриликларидир. Энди γ чизиқни ёй узунлиги ёрдамида параметрлаб, унинг тенгламасини ) (s     кўринишда ёзамиз ва p нуқтага мос кесувчи параметрнинг қийматини s 0 билан белгилаймиз. Шунда ) (s     - уринма вектор, ) ( 0s v -бош нормал вектори бўлса,  -вектор γ 0 учун ҳам р нуқтадаги уринма вектор бўлиб, ] , [ n  вектор γ 0 нинг бош нормали бўйлаб йўналган бўлади. Шунинг учун | || ]) , [, (|| cos || | 0 n n k k            формулани ҳосил қиламиз. Бу тенгликдан кўриниб турибдики, k o =0 бўлиши учун бош нормал вектор сиртнинг нормал вектори n га коллинеар бўлиши зарур ва етарлидир. Шундай қилиб, биз қуйидаги теоремани исботладик. Теорема-21. Сиртда ётувчи чизиқ геодезик чизиқ бўлиши учун унинг геодезик эгрилиги ҳар бир нуқтада нолга тенг бўлиши зарур ва етарлидир. Регуляр Ô сирт параметрланганда координата чизиқларининг бир оиласи геодезик чизиқлардан иборат бўлиб, ҳар бир нуқтада шу нуқтадан ўтувчи координата чизиқлари ўзаро ортогонал бўлса, бундай параметрлаш усули ярим геодезик параметрлаш усули деб аталади. Теорема-22. Регуляр Ô сиртга тегишли ҳар бир нуқта атрофида унинг учун ярим геодезик параметрлаш усули мавжуддир. Исбот. Сиртнинг p нуқта атрофидаги регуляр параметрлаш усули G v u v u r r   ) , (), , (  тенглама ёрдамида берилган, ) , ( 0 0 v u p нуқтадан ўтувчи ва икки марта дифференциалланувчи  чизиқ ички координаталарда

b t a tv v tu u      )( )( тенгламалар ёрдамида аниқланган ва ), (0 0 t u u  ) (0 0 t    бўлсин. Шунда  нинг фазодаги вектор тенгламаси b t a tv t ur    ))( ),( (  кўринишда бўлади. Ҳар бир t учун )(t � векторга перпендикуляр бирлик уринма векторни ) (t a билан белгилаймиз. Бундан ташқари ) (t a векторни шундай танлаймизки, )}( ),( { t a t   векторлар уринма фазода } , { v u r r   векторлар билан бир хил ориентацияни аниқласин. Уринма фазода ) (t a вектор, )( ),( 2 1 t a t a коррдинаталарга эга бўлса, )( ),( 2 1 t a t a , функциялар дифференциалланувчи функциялар бўлади. Ҳар бир t учун  )( ),( t v t u Q нуқтадан ) (t a йўналиш бўйича чиқувчи геодезик чизиқни t билан, унинг уринма векторини t билан белгилаймиз. Ҳар бир t учун t геодезик чизиқда табиий параметр киритсак, унинг ички координаталарда тенгламалари )( )( )( )( t s t s v v s u u t t        кўринишда бўлади. Бу ерда ), (s ut функциялар (1) дифференциал тенгламалар системасининг )( )0( ),( )0( ),( )0( ),( )0( 2 1 t a v t a u t v v t u u t t t t       бошланғич шартларни қаноатлантирувчи ечимидир. Энди шундай     0 0 , сонларни топамизки,   | |0 t t бўлганда, ) ( ), ( s v s u t t функциялар ( , )   оралиқда аниқлангандир. Бу ерда 0t параметр t нинг p нуқтага мос келувчи қийматидир. Бунинг учун (1) дифференциал тенгламалар системасини ҳар бир фиксирланган t учун               2 ,, 1 ,21 2 1 kji qqqq dsdq q dsdv q dsdu ji kij k t t (2)

кўринишда ёзамиз. Бу ерда ) , , , ( 2 1 q q v u t t ларни 4 R фазонинг нуқтаси сифатида қараймиз. Бошланғич шартлар, яъни    , 0 , 0 t t v u      t q t q t q t q 2 2 1 1 0, , 0,   функциялар t параметр ) , ( b a оралиқда ўзгарганда 4 R да силлиқ чизиқни аниқлайди. Дифференциал тенгламалар системасининг ечими мавжудлиги ва ечимнинг бошланғич шартларига узлуксиз боғлиқлиги ҳақидаги теоремага асосан [4].    0 0 2 0 2 0 1 0 1 )0, ( ) ( ),0, ( ) ( , )0( ,0 )0( 0 0 0 t t a t q t a t q v u t t t     нуқтанинг шундай V атрофи ва шундай 0 сони мавжудки, V атрофга тегишли ҳар бир нуқтадан чиқувчи ечим      s оралиқда аниқланган. Агар биз 0  сонини шундай танласакки,   0t t бўлганида   ,)( , ),( ),( 2 1 t a t a t v t u нуқта V атрофга тегишли бўлсин. Демак,   0t t бўлганда )( ),( s v s u t t функциялар ) , (   атрофда аниқланган. Энди сиртнинг р нуқта атрофидаги )) ( ), ( ( ) ,( s v s u r st r t t               s t t s t G s t 0 :) ,( ,  параметрлаш усулини қарайлик. Дифференциал тенгламалар системаси ечими бошланғич қийматларнинг дифференциалланувчи функцияси бўлганлиги учун ) , ( s t r дифференциалланувчи функциядир. Бундан ташқари 0 ] , [  s t r r   бўлганлиги учун ) ,( st r r   тенглама регуляр сиртининг параметрлаш усулини аниқлайди. Энди унинг ярим геодезик параметрлаш усули эканлигини кўрсатайлик. Ҳар бир t учун t геодезик чизиқ бўлганлиги учун   0 ), ,( t ss r st r   ва   1 ,  s s r r   тенгликлар ўринли. Лекин

        0 , 2 1 ) ,( , , , ,         F ds d r r dt d st F ds d r r r r ds d r r s s ts s t s s ss        муносабатлардан ва 0 )0,(  t F тенгликдан 0 ) ,(  st F эканлиги келиб чиқади.  Энди геодезик чизиқларнинг яна бир муҳим хоссасини исботлайлик. Регуляр Ô сирт нуқта атрофидаги ) , ( G f параметрлаш усули ) , ( v u r r   тенглама ёрдамида берилган бўлсин. Агар Ô сиртда  геодезик чизиқ берилган бўлса, у ўзига тегишли етарли яқин ихтиёрий иккита нуқтани туташтирувчи энг қисқа чизиқ эканлигини исботлаймиз. Умумийликни чегараламасдан  геодезик чизиқ ) , ( 0 0 0 v u p нуқтадан ўтсин деб фараз қиламиз. ) , ( 0 0 0 v u p нуқтадан  га перпендикуляр бирорта  0 чизиқ чиқарамиз ва  o ёрдамида 0p нуқта атрофида ярим геодезик координаталар системасини киритамиз. Демак, const v чизиқлар геодезик чизиқлар бўлиб, улар  o чизиққа перпендикуляр бўлади. Бу координаталар системасида  чизиқ 0v v тенглама ёрдамида аниқланади. Фараз қилайлик  чизиқда ётувчи p ва q нуқталар 0p нуқтанинг геодезик координаталар системаси киритилган атрофида ётсин. Ярим геодезик координаталар системаси киритилган 0p нуқтанинг атрофини V( 0p ) билан белгилаб, 0 ни шундай танлаймизки, ) ( 0p V - доира V(р) нинг қисми бўлсин. Шунда p ва q нуқталар ) ( 2 0p V га тегишли бўлса,  чизиқнинг pq ёй узунлигидан кичик узунликка эга бўлган ~ чизиқ албатта ) (p V да ётади. Ҳақиқатан ~ чизиқ ) (p V да ётмаса, унинг ) ( 2 0p V доира чегарасини биринчи ва охирги марта кесишиш нуқталарини r ва s билан белгилаймиз. Шунда           | | | |, | | | | 0 0 qs qp pr p p

муносабатлардан 2 | | | | | | | 0 0         qs rp pr p p тенгсизлик келиб чиқади. Лекин иккинчи томондан         | | | || | | | 0 0 qp p p qs pr қарама-қаршилик мавжуд. Демак ~ чизиқ ) (p V да ётади. Унинг узунлигини ҳисобласак,   | | | | | | ~ 2 2            pq u u dt u dt vG u q p M N q p  ни ҳосил қиламиз. Демак, бу қарама-қаршиликдан  нинг pq ёйи энг қисқа ёй эканлиги келиб чиқади. Мисоллар. 1. Ҳар қандай сиртда чизиқли параметрлаш усули билан берилган тўғри чизиқ геодезик чизиқдир. Бу ҳолда s ta t     )( бўлиб, бу ерда s a  , ўзгармас векторлардир. Шунинг учун 0 )(  t  тенглик ўринли бўлади. 2. Регуляр Ô сирт сифатида ошкормас кўринишда берилган доиравий цилиндрни олайлик. Координаталар системаси қулай танланганда тенглама 2 2 2 R y x   кўринишда бўлади. Бу цилиндрда             at z t R y t R x ) sin( ) cos( тенглама билан берилган чизиқ геодезик чизиқ бўлади. Бу ерда    0), sin( , cos )( 2 2              t R t R t бўлиб,  0, 2, 2 ) , , ( y x z y x gradF  векторга коллинеардир. 2 2 ) , , ( R y x z y x F    функциянинг градиенти 0 ) , , (  z y x F сиртга ортогонал бўлганлиги учун ) (t   вектор ҳам уринма текисликка перпендикуляр бўлади. Агар 0  бўлса бу чизиқ цилиндрнинг ясовчиси

бўлади, 0a бўлса айлана ҳосил бўлади. Умумий ҳолда эса винт чизиғига айланади. 3. Икки ўлчамли 2S сфера 2 2 2 2 R z y x    тенглама билан берилган бўлса, иккита ўзаро ортогонал 2 1,e e   бирлик векторлар учун 2 1 sin cos )( et R et R t       тенглама геодезик чизиқни аниқлайди. Ҳақиқатан  R t | | бўлиб,  t et R et R t           2 1 sin cos бўлиб, ) (t  радиус вектор, демак t  вектор ҳам сфера уринма текислигига перпендикуляр бўлади. Бу чизиқни ҳосил қилиш учун 2 1,e e   векторларга параллел ва координата бошидан ўтувчи текислик билан сферани кесамиз. Демак, бу чизиқ сферадаги катта айланалардан бири дир. Ҳар бир нуқтада ихтиёрий йўналиш бўйича битта катта айлана ўтганлиги учун сферада ҳар қандай геодезик чизиқ катта айлана ёки катта айлана ёйидан иборатдир. 4. Евклид фазоларида тўғри чизиқлар ва фақат тўғри чизиқлар геодезик чизиқлар бўлади. 5. Гаусс- Б онне теоремаси 6. Бу параграфда сиртда берилган ёпиқ чизиқ бўйлаб бирорта уринма векторни параллел кўчириб бошланғич нуқтага қайтганимизда, вектор нинг бошланғич ва охирги ҳолатлари орасидаги бурчак билан сиртнинг тўлиқ эгрилиги орасидаги муносабатни топмоқчимиз. 7. Фараз қилайлик, регуляр Ô сирт 8. G v u v ur r   ), ( ),, (  9. тенглама ёрдамида параметрланган бўлсин. Фазода 10. |] , [| ] , [ , , v u v u v u r r r r n r r         11. векторлар ёрдамида ориентацияни аниқлаб, сиртда ur вектордан vr векторга бурилишни мусбат бурилиш деб ҳисоблаймиз.

12. 13. 14. Чизма -15 15. 16. Сирт да чегараси бир нечта m   . ,......... , 2 1 силлиқ чизиқлардан иборат бўлган бир бо ғ ланишли A со ҳ а қараб, унинг чегарасини Ã билан белгилайлик. Бу соҳанинг чегарасида бирорта ) , ( 0 0 v u p нуқта ва битта сиртга уринма a0 вектор берилган бўлсин. Мусбат йўналиш бўйича a0 векторни Ã чизиқ бўйлаб параллел кўчириб яна ) , ( 0 0 v u p га қайтсак. a0 ни параллел кўчириш натижасида 0b  векторни ҳосил қиламиз. Бу векторлар орасидаги бурчак  билан белгилаб уни ҳисоблашга киришамиз. Бунинг учун Ô сиртда бирлик c уринма вектор майдонни қараймиз ва ) , ( 0 0 0 v u c c    белгилаш киритиб, 0 билан 0a ва 0c векторлар орасидаги бурчакни белгилаймиз. Соҳанинг чегараси Ã чизиқнинг ҳар бир нуқтасида a ва c векторлар орасидаги бурчакни  билан белгиласак, 0 0 0 ) , (    v u бўлади. Энди параллел кўчириш натижасида ҳосил бўлган b0 вектор билан c0 орасидаги бурчакни 1 деб белгиласак,      0 1 тенгликни ҳосил қиламиз. ×унки, биз мусбат йўналиш бўйича ҳаракат қилганимиз учун бурчак ортиб боради.

17. Шунинг учун     1 0 бўлиб, у соҳанинг чегарасини бир марта айланиб чиқишда ҳосил бўлган бурчак орттирмасига тенг бўлиб, уни 18.      d (1) 19. кўринишда ёза оламиз. Ҳисоб китоб қулайлиги учун | | 0a =1 деб ҳисобласак, Ã нинг ҳамма нуқталарида | |a =1 бўлади. Энди  бурчакнинг дифференциали d ни ҳисоблаш учун  cos ) , (  c a   тенгликдан фойдаланамиз. Бу тенгликни дифференциаллаб 20.  d cd a c ad sin ) , ( ) , (        21. тенгликни ҳосил қиламиз. Уринма a вектор Ã чизиқ бўйлаб, a0 векторни параллел кўчириш натижасида ҳосил бўлганлиги учун ad  векторнинг уринма текисликка проекцияси ноль векторга тенг бўлади, демак, 0 ) , (  c ad   ва ) , ( sin cd a d       тенглик ҳосил бўлади. 22. Бурчак дифференциали d ни ҳисоблашда яна бир нарсани ҳисобга олишимиз зарур. Агар 0a векторни бошқа бирлик 0g вектор билан алмаштириб, 0  билан 0 0,g a   векторлар орасидаги бурчакни белгиласак, унда уларни Ã чизиқ бўйлаб параллел кўчириш натижасида ҳосил бўлган g a  , векторлар орасидаги бурчак ҳам 0  га тенг бўлади. Шунинг учун, агар  билан g c  , векторлар орасидаги бурчакни белгиласак, 0     бўлади ва демак d   d тенглик ўринлидир. 23. Энди сиртнинг ҳар бир нуқтасида c га перпендикуляр бўлган p векторни шундай танлаймизки, ҳар бир нуқтада } , , { n p c    векторлар оиласи ўнг системани ҳосил қилсин. 24. Мисол учун, бундай векторни ҳамма нуқталарда c векторни уринма текисликда 0 90 га буриб ҳосил қилиш мумкин. Соҳа чегарасига тегишли q нуқтани олиб, бу нуқтадаги p векторни M 0 нуқтага параллел кўчириб qp билан белгилаймиз. Энди параллел кўчирилиши лозим бўлган

a 0, вектор ўрнига qp векторни Ã чизиқ бўйлаб параллел кўчирамиз ва натижада Ã нинг ҳамма нуқталарида берилган векторни p билан белгилаймиз. Агар  бурчак c ва p орасидаги бурчак бўлса, q нуқтада p вектор p вектор билан устма-уст тушганлиги учун бу нуқтада 2   q бўлади ва демак 25. ) , ( )( cd p d qq     (2) 26. тенглик ўринли бўлади. 27. Биз q нуқтани ихтиёрий танлаганимиз учун бу ишни ҳамма q лар учун такрорлаб, (2) тенгликни ҳосил қиламиз. Энди d нинг ихтиёрий q нуқтадаги қийматини ҳисоблаш учун q d d    тенгликдан фойдала намиз ва натижада 28. ) , ( ) ( ) ( cd p q d q d q       (3) 29. формулани ҳосил қиламиз. Бу формула биз учун муҳим аҳамиятга эга, чунки ) , ( cd p   скаляр кўпайтмани ҳисоблай оламиз. 30. Энди биз ) , ( cd p   скаляр кўпайтмани ҳисоблашга киришамиз. Бунинг учун dv c du c cd v u      тенгликни ва (3) ни ҳисобга олиб (1) ни        dv c p du c p v u ) , ( ) , (     кўринишда ёзамиз. 31. Биз 32. dxdy y P x Q Qdy Pdx A                 ) ( 33. формуладан фойдаланиб 34.        A u v dudv c P v c p u ) , ( ) , (         dudv p c p c A v u u v    ) , ( ) , (    

35. тенгликни ҳосил қиламиз. Энди |] , [| ] , [ v u v u r r n r r       ва ] , [ ] , [ v u v u r r K n n      тенгликлардан n r r K n n v u v u      |] , [| ] , [  тенгликни ҳосил қиламиз. Бу ерда K сиртнинг Гаусс эгрилигидир. Бу тенгликдан ) , ( ) , ( v u u v p c p c      ифодани ҳисоблашда фойдаланамиз. Бунинг учун 36. n p p p c p p n p p p c p p n c p c c c c n c p c c c c v u v u                32 22 12 31 21 11 32 22 12 31 21 11 , ,             37. ифодалардан фойдаланамиз. Лекин c ва p бирлик векторлар бўлгани учун 38. 0 ) , ( ) , (,0 ) , ( ) , (     v u v u p p p p c c c c         39. тенгликлар ўринли. Демак, 0 22 11 12 11     p p c c бўлади. Хуллас 40. n p c p p n p c p p n c p c c n c p c c v u v u            32 12 32 11 32 22 31 21 ,         41. тенгликларни ҳисобга олиб 42. 32 31 32 32 ) , ( ) . ( p c p c p c p c v u u v        43. тенгликни ҳосил қиламиз. Энди 44. p N c N n p N c N n v u      22 12 21 11 ,     45. ёйилмалардан 46. 47. n N N N N n N N n N N c p N N p c N N n n v u          ) ( ] , [ ] , [ ] , [ 12 21 22 11 12 21 22 11 12 21 22 11        48. 49. тенгликни ёзиш мумкин. Лекин ] , [ p c n    ва 50. ] , [ ] , [ u u u p c p c n        ] , [ ] , [ v v v p c p c n       

51. тенгликни ҳисобга олиб n p c p c n n v u    ) ( ] , [ 32 32 32 31   муносабатни ҳосил қиламиз. Демак, 52. n r r K n p c p c v u     |] , [| ) ( 32 31 32 21   53. тенглик ва натижада эса 54. 2 32 31 32 21 F EG K p c p c    55. тенглик ўринли бўлади. Шунда 56. )4( 2dudv F EG K      57. формулани ҳосил қиламиз. 58. Энди юқоридаги (4) формуладан фойдаланиб Гаусс-Бонне теоре - масини исботлайлик. Бунинг учун A соҳани чегараловчи Ã чизиқ бир нечта силлиқ чизиқлардан иборат эканлигини эслатиб ўтамиз. Демак, бу чизиқнинг уринма вектори  аниқланган бўлиб, Ã ни айланиб чиқиш давомида у силлиқ чизиқларнинг туташ нуқталарида функция сифатида узилишга эга бўлади, яъни унинг йўналиши сакраб ўзгаради. Соҳанинг чегараси Ã чизиқ бўйлаб параллел кўчирилаётган a вектор билан  вектор орасидаги бурчакни  билан, c вектор ва a вектор орасидаги бурчакни юқоридагидек  билан белгиласак, c ва  векторлар орасидаги бурчак  учун      тенглик ўринли бўлади. Биз Ã чизиқни бир марта айланиб чиқсак, 59. ) , ( ), , ( 0 0 0 0 0 0 v u c c v u        60. векторлар яна ўз вазиятига қайтади. Демак,  бурчакнинг орттирмаси 2  k га тенг бўлиши керак. Аслида эса бу орттирма 2 га тенгдир. ×унки A соҳа доирага ва чегараси эса айланага гомеоморфдир. 61. Демак,   2   ёки    2   . Параллел кўчирилаётган a вектор ва чизиқнинг уринма вектори  орасидаги бурчак орттирмаси учун

62.        n i i d 1    63. ўринли бўлади. 64. Бу ерда i  i чи туташиш нуқтасидаги бурчак орттирма c идир. Энди d ни ҳисоблаш учун ) , (     d b d   тенгликдан фойдаланамиз. Бу ерда b  вектор сифатида  ни сиртнинг уринма текислигида 0 90  га буриб ҳосил қилинган векторни қабул қиламиз. Энди mk ds d     тенгликни ҳисобга олиб ) , ( m b k ds d     формулани ҳосил қиламиз. Бу ерда m чизиқнинг бош нормалидир. Шунда ( , )   b m скаляр кўпайтма ds d m    векторнинг уринма текисликдаги проекцияси эканлигидан ва чизиқнинг эгрилиги d ds  га тенглигидан gk ds d   тенгликни ҳосил қиламиз. 65. Бу ерда gk -чизиқнинг геодезик эгрилигидир. Энди буларни ҳисобга олиб    2   тенгликни 66.    2 1 1 2            n i n i i g A i ds K dudv F EG K 67. кўринишда ёзамиз. Ҳосил бўлган формула Гаусс-Бонне теоремаси деб аталади. Энди 68. dudv F EG A  2 69. интеграл А соҳанинг юзасига тенг эканлигини кўрсатамиз. 70. Бунинг учун аввало соҳа юзаси тушунчасини киритамиз. Сиртдаги А соҳани кичкина соҳачаларга ажратиб, ҳар бир кичкина соҳачанинг чегараси ёпиқ чизиқ бўлиб, бу ёпиқ чизиқ чекли сондаги силлиқ чизиқлардан иборат бўлишини талаб қиламиз. Бу кичкина (5)

соҳачаларни a билан белгилайлик. Энди ҳар бир a соҳадан биттадан a P нуқта олиб, шу нуқтадан сиртга уринма текислик ўтказамиз. Кичкина a соҳачалар шунчалик кичик бўлиши керакки, a соҳани a P нуқтадан ўтадиган уринма текисликка проекциялаш ўзаро бир қийматли мослик бўлиши керак. Уринма текисликдаги a соҳанинг проекциясини na билан унинг юзасини ) ( na S билан белгилаймиз. 71. a na S ) ( ифоданинг соҳалар сони чексизликка интилгандаги лимитини A соҳанинг юзаси деб атаймиз ва ) (A S билан белгилаймиз. Энди ) (A S ни ҳисоблашга киришамиз. Бунинг учун ҳар бир a учун ) ( na S ни ҳисоблаймиз. Агар a P нуқтани координата боши сифатида қабул қилиб, Z ўқини шу нуқтадаги нормал бўйича йўналтирсак, XY текислиги a P нуқтадаги уринма текислик билан устма-уст тушади. Бу координаталар системасида    ) , ( ) , ( v u y y v u x x тенгликлар na соҳача билан G соҳадаги бирорта ~an соҳача ўртасида ўзаро бир қийматли мослик ўрнатади. Агар 72.  ) , ( ), , ( ), , ( ) , ( v u z v u y v u x v u r   73. бўлса, 74. 0 ) , ( ,0 ) , ( 0 0 0 0   v u z v u z v u 75. тенгликлар ўринли бўлади. Бу ерда 0 0,v u сиртда a P нуқтанинг ички координаталаридир. Бундан ташқари, 0 ] , [  v u r r  ва 76.        v u v u v u y y x x v u r v u r ,0,0 )] , ( ), , ( [ 0 0 0 0  77. тенгликлардан 78. 0 ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( 0 0 0 0 0 0 0 0  v u y v u y v u x v u x v u v u

79. муносабат келиб чиқади. Биринчи тартибли хусусий ҳосилалар узлуксиз бўлгани учун 80. ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( 0 0 0 0 0 0 0 0 v u y v u y v u x v u x v u v u 81. детерминант ) , ( 0 0 v u pa нуқтага етарли яқин нуқталарда ҳам нолдан фарқли бўлади. Фараз қилайлик 0a сон учун a a v v u u       | |, | | 0 0 тенгсизликлар бажарилганда юқоридаги детерминант нолдан фарқли бўлиб, сиртнинг 82.               | |, | :|) , ( ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( 0 0 v v u u v u v u v uz z v u y y v u x x 83. тенгламалар билан аниқланган қисми a соҳани ўз ичига олсин. Шунда 84.        0 ) , ( ,) , ( 0 ) , ( ,) , ( 0 0 0 0 v u x v u y y v u x v u x x 85. тенгламалар системасидан ошкормас функция ҳақидаги теоремага асосан дифференциалланувчи u u x y v v x y   ( , ), ( , ) функциялар мавжуд бўлади. Шунда a соҳани уринма текисликка проекциялаш ( , , ) ( , ) x y z x y  формула орқали ифодалангани учун u u x y v v x y   ( , ), ( , ) функциялар na соҳачани G соҳадаги na~ соҳачага гомеоморф акслантиради. Демак, na соҳача юзасини ҳисоблаш учун каррали интегралдан фойдаланиб   na n dxdy a S ) ( кўринишда ёзсак, уни ) , ( ), , ( v u y y v u x x   алмаштиришдан кейин 86. dudv y x y x abs a S na v v u u п   ~ ) ( 87. кўринишда ёза оламиз.

88. Бу ерда 89. v v u u y x y x abs 90. билан v v u u y x y x детерминантнинг абсолют қиймати белгиланган. Энди a P нуқтада 91. v v u u v u y x y x abs r r |] , [|   92. тенглик ўринли бўлгани ва |] , [| v u r r   функциянинг узлуксизлигидан ҳар бир na v u ) , ( нуқта учун 93. ) , ( |] , [| v u r r y x y x abs a v u v v u u     94. тенгликни ёза оламиз. Бу ерда ) , ( v u a етарли кичик миқдор бўлиб, a кичиклашганда у нолга интилади. 95. Юқоридагиларни ҳисобга олиб 96.             a a a a a A v u a v u n a n n dudv v u dudv r r dudv v u r r a S ~ ~ ~ ) , ( |] , [| ) , ( |] , [| ) (   r r r r 97. тенгликни ҳосил қиламиз. Бу ерда ~A билан G соҳадаги A соҳага мос келувчи соҳа белгиланган. 98. Шундай қилиб, 99.       a a a A v u n a n dudv v u dudv r r a S ~ ) , ( |] , [| ) (     (6) 100. тенгликни ҳосил қилдик. Бу тенгликда a соҳачаларни етарли кичик қилиш ҳисобига бирорта  >0 учун   ) , ( v u a 101. тенгсизликнинг бажарилишини таъминлаймиз. Натижада 102. )~( ) ~( ) , ( ~ A S a S dudv v u n a a a a n        

103. тенгсизликни ҳосил қиламиз. Энди () тенгликда A соҳачалар сонини чексизликка интилтириб лимитга ўтсак 104.    A v u n a dudv r r a S ~ |] , [| ) ~( lim   105. тенгликни ҳосил қиламиз. Демак, 106.   A v u dudv r r A S ~ |] , [| ) (   107. формулани ҳосил қилдик. Бу ерда 108. 2 |] , [| F EG r r v u     109. тенгликдан фойдалансак 110. dudv F EG A S A   ~ 2 ) ( 111. формулани ҳосил қиламиз. Энди 112. dudv F EG ds 2   113. белгилаш киритсак Гаусс-Бонне теоремасини 114.           n i i A n i g i ds K Kds 1 ~ 1 2   115. кўринишда ёзиб олиш мумкин. Энди Гаусс-Бонне теоремасини A соҳа учта 3 ,2 ,1    геодезик чизиқлар билан чегараланган ҳолни кўрайлик. Геодезик чизиқлар учун 0gK бўлганлигидан Гаусс-Бонне теоремасига кўра 116.       3 1 ~ 2 i i A Kds  

117. кўринишга келади. Бу ҳолда A соҳа геодезик учбурчак бўлиб, унинг ички бурчаклари  i лар учун    i i   ўринли бўлади. Шунинг учун юқоридаги формула 118.     1 2 3     Kds A ~ 119. кўринишга келади. Бу ерда 0 K бўлса (мисол учун Ô сирт текислик бўлса)     1 2 3    тенгликни ҳосил қиламиз. 120. 121. А В С   

O'xshashlar

Бонне теоремаси

Дифференциал геометрия ва тензор асослари фани предмети

Иккинчи тартибли эгри чизиқлар

Регуляр чизиқлар. Уринма ва нормал текислик

Нормал эгрилик ва Менье теоремаси