Эгри чизиқ ва унинг берилиш усуллари - Geometriya - Referatlar

Эгри чизиқ ва унинг берилиш усуллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

638 KB

Ko'chirib olish

Эгри чизиқ ва унинг берилиш усуллари Таъриф-1: Фазодаги (ёки текисликдаги)  тўплам бирорта очиқ интервалнинг топологик (гомеоморф) акслантиришдаги образи бўлса, у элементар эгри чизиқ деб аталади. Бу таърифга кўра, бирорта 3 ); (: R ba f  акслантириш учун, f a b (( ; ))  тенглик ўринли ва f a b :( ; )  топологик акслантириш бўлса,  элементар эгри чизиқ деб аталади. Биз f a b R :( ; ) 3 акслантириш ёрдамида берилган элементар  эгри чизиқни қарайлик. Очиқ ( ; ) a b интервалга тегишли ихтиёрий t нуқта га мос келувчи нуқтани ( )t билан белгиласак, f гомеоморфизмни t t  () кўринишда ёза оламиз.Бу ( )t нуқтанинг координаталарини )( ),( ),( t z t y t x лар билан белгиласак, f акслантириш ))( ),( ),( ( t z t y t x t кўринишда бўлади. Шунинг учун қуйидаги тенгликлар системаси  чизиқ нинг параметрик тенгламалари дейилади: x x t y y t a t b z zt         (), (), () (), 1 Табиийки, f узлуксиз акслантириш бўлганлиги учун, )( ),( ),( t z t y t x координаталар t ўзгарувчи нинг узлуксиз функцияларидир. Агар  элементар эгри чизиқ y f x  ( ) функциянинг графиги бўлса, унинг параметрик тенгламалари )( , t f y t x   кўринишда бўлади. Элементар эгри чизиқнинг параметрик тенгламалари топологик f акслантириш ёрдамида аниқланади. Шунинг учун, агар  чизиқ ни бошқа гомеоморфизм ёрдамида аниқласак, унинг параметрик тенгламалари ўзгаради. Биринчи бобда кўрдикки, ҳар қандай икки очиқ интервал ўзаро гомеоморфдир. Шунинг учун, 3 ),(: R ba f  акслантириш ёрдамида аниқланган элементар  эгри чизиқни ихтиёрий ) , ( d c интервалнинг бошқа гомеоморф акслантиришдаги образи деб қараш мумкин. Ҳақиқатдан, агар ) , ( ) ,(: b a d c g  гомеоморфизм бўлса, унда  чизиқ ни 3 ) ,(: R dc F  акслантириш ёрдамида бера оламиз. Бу ерда F f g ( ) ( ( )),    (; ). c d Гомеоморфизмларнинг композицияси сифатида F ҳам гомеоморфизмдир. Демак, ҳар бир элементар эгри чизиқни чексиз кўп усул лар билан параметрлаш мумкин.

Чизма-1 Чизма-2 Дифференциал геометрия курсида эгри чизиқ (1 ) кўринишдаги параметрик тенгламалар ёрдамида ўрганилади, яъни  ни аниқловчи f акслантириш танланиб, унинг параметрик тенгламалари ёзилади. Бу ҳолда  чизиқни параметрланган элементар эгри чизиқ деб атаймиз. Математик анализ асосий математик аппарат бўлганлиги учун )( ),( ),( t z t y t x функцияларга қўшимча шартлар қўямиз. Таъриф-2. Берилган  элементар эгри чизиқни дифференциалланувчи )( ),( ),( t z t y t x функциялар ёрдамида параметрлаш мумкин бўлса, у силлиқ элементар эгри чизиқ деб аталади. Изоҳ: Зарур бўлган ҳолларда, биз юқори тартибли ҳосилаларнинг мавжуд ва узлуксиз бўлишини талаб қиламиз. Мисоллар: 1. Ҳар қандай тўғри чизиқ элементар эгри чизиқдир. Ҳақиқатдан, агар l тўғри чизиқ            . , , 0 0 0 ct z z t bt y y at x x

параметрик тенгламалар билан берилган бўлса, t x at y bt z ct     ( , , ) 0 0 0 мослик ( ; )    интервал билан l тўғри чизиқ нуқталари ўртасида топологик акслантириш бўлади. 2. Очиқ интервалда аниқланган ҳар қандай узлуксиз функциянинг графиги элементар эгри чизиқдир. Ҳақиқатдан ҳам, агар y f x  ( ) функция ) , ( b a да аниқланган ва узлуксиз бўлса, x x f x  ( , ( )) мослик ) , ( b a интервал билан y f x  ( ) функция графиги нуқталари ўртасида гомеоморф акслантиришни беради. 3. Биз биринчи курсда ўрганган иккинчи тартибли чизиқлардан фақат парабола элементар эгри чизиқ бўлади. Ҳақиқатдан парабола очиқ интервалнинг топологик акслантиришдаги образидир, чунки параболани узлуксиз функциянинг графиги сифатида тасвирлаш мумкин. Таъриф-3: Боғланишли  тўпламга тегишли ҳар қандай M нуқтанинг бирорта U M атрофи мавжуд бўлиб,  тўплам нинг U M атроф даги қисми элементар эгри чизиқ бўлса,  содда эгри чизиқ деб аталади. Айлана элементар эгри чизиқ эмас, чунки у ҳеч қандай очиқ интервалга гомеоморф эмас. (нима учун? бу саволга жавобни ўқувчилар 1-бобдан топиши мумкин). Лекин у содда эгри чизиқдир. Буни кўрсатиш учун айлана ётувчи текисликда декарт координаталар системасини киритамиз ва умумийликни чегараламасдан координата боши айлана марказида деб ҳисоблаймиз. Шунда радиуси R га тенг айлананинг параметрик тенгламалари қуйидагича бўлади:   x R t y R t t    cos , s in , ;02 . Агар M t( )0 айлананинг ( cos ; s in ) R t R t 0 0 нуқтаси бўлса, етарли кичик 0 учун t R tR t t t t     ( cos ; sin ), ( ; ) 0 0   акслантириш ( ; ) t t 0 0     интервални унинг образига гомеоморф акслантиради. Демак, ихтиёрий M t( )0 учун унинг етарли кичик атрофида айлана элементар эгри чизиққа айланади. Содда эгри чизиқ структураси ҳақидаги қуйидаги теоремани исботсиз келтирамиз. Теорема-1. Ҳар қандай содда эгри чизиқ ёки элементар эгри чизиқдир, ёки айланага гомеоморфдир. Энди чизиқлар оиласини яна кенгайтирамиз. Бунинг учун умумий эгри чизиқ тушунчасини киритамиз. Бизга содда  эгри чизиқ берилган бўлиб , M эса унга тегишли нуқта бўлсин. Агар U M тўплам M нуқта нинг атрофи бўлса, U M  кесишма ни M нуқта нинг  чизиқ даги атрофи деб атаймиз. Натижада,  топологик фазога айланади ( I -бобдаги келтирилган топология тушунчасига қаранг). Агар f R : 3 акслантириш учун ихтиёрий M  нуқта нинг  да U атрофи мавжуд бўлиб, ) ( : Uf U fU  топологик акслантириш бўлса, f локал топологик акслантириш дейилади.Содда эгри чизиқнинг локал топологик акслантиришдаги образи умумий эгри чизиқ дейилади. Қуйидаги чизмаларда, содда эгри чизиқ бўлмайдиган умумий эгри чизиқлар кўрсатилган.

Чизма-3 Чизма-4 Бундан кейин, курс давомида биз эгри чизиқ деганда, элементар эгри чизиқни, содда эгри чизиқни ёки умумий эгри чизиқни тушунамиз. Умумий эгри чизиқларнинг таърифига кўра у ўзига тегишли иҳтиёрий нуқтанинг етарли кичик атрофида элементар эгри чизиқнинг топологик акслантиришдаги образидир. Шунинг учун, умумий эгри чизиқни ҳам ихтиёрий нуқтасининг атрофида ( )1 кўринишдаги параметрик тенгламалар ёрдамида бериш мумкин. Табиийки, агар бизга b t a tz z t y y tx x      ),( ),( ),( тенгликлар системаси берилган бўлса, бу система бирорта эгри чизиқнинг параметрик тенгламалари системаси бўладими, деган савол туғилади. Бу саволга қисман қуйидаги теорема жавоб беради. Теорема-2: Силлиқ x x t y y t z zt    (), (), () функциялар ҳоси лалари ҳар бир ) ; ( b a t учун 0 )( ) ( ) ( 2 2 2       t z t y t x шартни қано атлантирса,        ).( ),( ),( ),( tz z ba t ty y tx x тенгламалар системаси умумий эгри чизиқни аниқлайди. Бу умумий эгри чизиқ ) , ( b a интервалнинг f t x t y t zt : ( (), (), ())  акслантиришдаги образидир. Исбот: Биз етарли кичик 0 учун ( ; ) t t 0 0     да f акслан тиришнинг топологик акслантириш эканлигини кўрсатамиз. Бунинг учун эса етарли кичик 0 учун f нинг ўзаро бир қийматли эканлигини кўрсатиш етарлидир. Бу фактни тескарисини фараз қилиш ёрдамида исботлаймиз. Фараз қилайлик, ҳар қандай кичик 0 учун ҳам f акслантириш ўзаро бир қийматли бўлмасин,   k кетма-кетлик нолга интилувчи кетма-кетлик бўлсин. Фаразимизга кўра, ихтиёрий k учун ) , ( , 0 0 2 1 k k k k t t t t      лар мавжуд бўлиб, t t k k 1 2  ва x t x t k k ( ) ( ), 1 2  y t y t k k ( ) ( ), 1 2  zt zt k k ( ) ( ) 1 2  шартлар бажарилади.

Ўрта қиймат ҳақидаги теоремага кўра, шундай k1,k2, ) , ( 2 1 3 k k k t t   лар мавжуд бўлиб, ,0 ) ( 1   k x  ,0 ) ( 2   k y  0 ) ( 3   k z  тенгликлар бажари лади.   k кетма-кетлик нолга интилгани учун { }, k1 { }, k2 } { 3k кетма-кетликлар k  да t0 га интилади. Ҳосилалар узлуксиз бўлганлиги учун юқоридаги тенгликлардан k  лимитга ўтиб, 0 ) ( ) ( ) ( 0 0 0       t z t y t x тенгликларни ҳосил қиламиз. Бу эса теорема шартига зиддир.  Энди ) , ( y x координаталар системаси киритилган текисликда 0 ) , (  y x  тенгламани қ арайлик . Координаталари бу тенгламани қ аноатлантирувчи ну қ талар бирорта эгри чизи қ ни ани қ лаши мумкин , ёки аксинча ани қ ламаслиги ҳ ам мумкин . Теорема -3 . Бизга дифференциалланувчи ) , ( y x  функция берилган бўлиб, координаталари 0 ) , (  y x  тенгламани қаноатлантирув-чи нуқталар тўплами  M  0 ) , ( :) , (  y x y x  бўлсин. Агар ( ; ) x y M 0 0  нуқтада   x y 2 2 0   муносабат бажарилса, ) , ( 0 0 y x нуқтанинг шундай атрофи мавжудки, M тўпламнинг бу атрофдаги қисми элементар эгри чизиқ бўлади. Исбот: Фараз қилайлик, ) , ( 0 0 y x нуқтада y0 бўлсин. Шунда ошкормас функция ҳақидаги теоремага асосан шундай     0 0 , сонлари ва ( ; ) x y 0 0     интервалда аниқланган f x( ) силлиқ функ ция мавжуд бўлиб, бу интервалда ( ; ( )) x f x 0 тенглик ўринли бўлади, ва {( ; ( )): ( , )} x f x x x x    0 0   тўплам M тўпламнинг } , :),{( 0 0      yy xxyxU тўпламдаги қисми бўлади. Рав шанки, M тўплам ) , ( 0 0 y x нуқтанинг U атрофида y f x  ( ) функциянинг графиги бўлади. Функциянинг график юқорида исботлаганимизга кўра элементар эгри чизиқ бўлади.  Мисол. Биз 9 ) , ( 2 2    y x y x  функцияни қарасак,  M  0 ) , ( :) , (  y x y x  тўплам радиуси 3 га тенг айланадан иборат бўлади. Бу айланага тегишли ихтиёрий нуқтада қаралаётган функция теорема шартларини қаноатлантиради. Баъзи бир эгри чизиқларнинг параметрик тенгламаларини, x t y yt a t b z zt         , (), (), кўринишда, ёки y y x z z x a x b      ( ), ( ), кўринишда ёзиш мумкин. Баъзи масалаларни ечишда бундай кўриниш қулайлик туғдиради. Шу сабабли, қайси ҳолларда эгри чизиқларни шундай кўринишда ёзиш мумкин деган саволга қуйидаги теорема жавоб беради.

Теорема-4: Силлиқ элементар эгри  чизиқнинг параметрик тенгламалари ( )1 кўринишда бўлиб, t a b 0( , ) учун 0 ) (0  t x бўлса, ) , , ( 0 0 0 z y x нуқтанинг кичик атрофида  ни, y x z x a x b        ( ), ( ), тенгламалар ёрдамида аниқлаш мумкин. Бу ерда, x x t y y t z zt 0 0 0 0 0 0    ( ) , ( ) , ( ) Исбот: Ҳақиқатдан ҳам, ошкормас функция ҳақидаги теоремага кўра, шундай  0 сони ва ( , ) x x 0 0     интервалда аниқланган силлиқ t f x  ( ) функция мавжуд бўлиб, у t f x 0 0  ( ) ва x x f x  ( ( )) тенгликларни қаноатлантиради. x x f x  ( ( )) тегликни x x  0 нуқтада диффренциаллаб, ) ( ) ( 1 0 0 x f t x     тенгликни ҳосил қиламиз. Демак, ( , ) x x 0 0     оралиқда t f x  ( ) функция монотон функциядир. Шунинг учун x t f x   () акслантириш ( , ) x x 0 0     ни ( ( ), ( )) f x f x 0 0     га топологик акслантиради. Демак, f x t f x ( ) ( ) 0 1 0       бўлганда  ни y y f x x z z f x x x x x         ( ( )) ( ) ( ( )) ( ),     0 1 0 1 кўринишда аниқлаш мумкин.  Тўртинчи теорема фазовий чизиқлар учун қуйидагича бўлади. Теорема-5. F x y z ( , , ) ва G x y z ( , , ) уч ўзгарувчили силлиқ функциялар, M эса координаталари    0 ) , , ( 0 ) , , ( z y x G z y x F системани қаноатлантирувчи нуқталар тўплами бўлсин. Агар ( , , ) x y z M 0 0 0  нуқтада       z y x z y x G G G F F F матрицанинг ранги иккига тенг бўлса, ) , , ( 0 0 0 z y x нуқтанинг шундай атрофи мавжудки, M нинг бу атрофдаги қисми силлиқ элементар эгри чизиқ бўлади. Исбот. Умумийликни чегараламасдан F F G G y z y z

детерминант, ( , , ) x y z 0 0 0 нуқтада нолдан фарқли бўлсин, деб фараз қиламиз. Ошкормас функциялар ҳақидаги теоремага асосан шундай    1 2 3 , , мусбат сонлар мавжудки, ( , ) x x 0 1 0 1     интервалга тегишли ҳар бир x учун система F x y z G x y z ( , , ) ( , , )    0 0 ягона y x z x ( ), ( ) ечимга эга бўлади ва бу ечим y y x z z x 0 2 0 3     ( ) , ( )   тенгсизликларни қаноатлантиради. Демак, ( , , ) x y z 0 0 0 нуқтанинг {( , ,): , , } x y z x x y y z z 0 1 0 2 0 3          атрофида M тўплам x t y yt x t x z zt           , (), (), 0 1 0 1   параметрик тенгламалар билан аниқланувчи элементар эгри чизиқ бўлади.  Таъриф-4. Силлиқ  эгри чизиқни ўзига тегишли ҳар қандай нуқ та нинг бирорта атрофида ихтиёрий t a b ( ; ) учун 0 )( )( )( 2 2 2       t z t y t x шартни қаноатлантирувчи дифференциалланувчи x t y t z t ( ), ( ), ( ) функция лар ёрдамида параметрлаш мумкин бўлса, у регуляр эгри чизиқ деб аталади. Биз бу бобда асосан регуляр эгри чизиқларни ўрганамиз. Агар  эгри чизиқнинг ҳар бир нуқтаси атрофида k марта дифференциалланувчи x t y t z t ( ), ( ), ( ) функциялар ёрдамида аниқланувчи регуляр параметрлаш усули мавжуд бўлса, чизиқни k марта дифференциалланувчи чизиқ деб атаймиз.

O'xshashlar

Сирт тушунчаси. Сиртнинг берилиш усуллари

Фазовий эгри чизик

Фазода тўғри чизиқ тенгламаси

Иккинчи тартибли эгри чизиқлар

Текисликда ва фазода тўғри чизиқ фазода текислик тенгламаси