logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Geologiya
  4. Қуритиш

Қуритиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1769.5 KB
Ko'chirib olish
Қуритиш Режа: 1. Умумий тушунчалар 2. Нам ҳавонинг асосий хоссалари 3. Қуритиш жараёнининг мувозанати 4. Қуритишнинг тезлиги 5. Қуритиш ускуналарини ҳисоблаш 6. Қуритгичларни синфлаш 7. Қуритиш ускуналарининг тузилиши 8. Қуритиш жараёнларини жадаллаштириш 1. УМУМИЙ ТУШУНЧАЛАР Нам материалларни қуритувчи агент ёрдамида сувсизлантириш жараёни қуритиш деб аталади. Бу жараёнда намлик буғланиш йўли билан қаттиқ фаза таркибидан газ (ёки буғ) фазасига ўтади. Нам материалларни қуритиш жараёнининг саноатда ташкил этиш катта аҳамиятга эга. Қуритилган материалларни транспорт воситасида узатиш арзонлашади, уларнинг тегишли хоссалари яхшиланада, ускуна ва қувурларнинг коррозияга учраши камаяди. Материалларни уч хил усул (механик, физик-кимёвий ва иссиқлик ёрдамида) билан сувсизлантириш мумкин. Механик усул билан сувсизлантириш – таркибида кўп миқдорда сув тутган материалларни қуритиш учун ишлатилади. Бу усул билан сувсизлантиришда намлик сиқиш ёки центрифугаларда марказдан қочма куч таъсирида ажратиб олинади. Одатда механик йўл билан намликни ажратиш – материалларни сувсизлантиришда биринчи босқич ҳисобланади. Механик сувсизлантиришдан сўнг яна бир қисм намлик қолади, бу қолган намликни иссиқлик ёрдамида, яъни қуритиш йўли билан ажратиб чиқарилади. Физик-кимёвий усул билан материалларни сувсизлантириш лаборатория шароитларида ишлатилади. Бу усул сувни ўзига тортувчи моддалар (масалан, сульфат кислотаси, кальций хлориди) дан фойдаланишига асосланган. Ёпиқ идиш ичида сувни тортувчи модда устига нам материални жойлаштириш йўли билан уни сувсизлантириш мумкин. Иссиқлик таъсирида сувсизлантириш (қуритиш) саноатнинг турли соҳаларида кенг ишлатилади. Қуритиш кўпчилик ишлаб чиқаришларнинг охирги, яъни тайёр маҳсулот олишдан олдинги жараёни ҳисобланади. Айрим ишлаб чиқаришларда материалларни сувсизлантириш икки босқичдан иборат бўлиб, намлик аввал арзон жараён ҳисобланган механик усул билан, сўнгра қолган намлик эса қуритиш йўли билан ажратилади. Бунда жараённинг самарадорлиги ортади. Қуритиш икки хил (табиий ва сунъий) йўл билан олиб борилади. Материалларни очиқ ҳавода сувсизлантириш табиий қуритиш дейилади, бу жараён узоқ вақт давом этади. Саноатда материалларни сувсизлантириш учун сунъий қуритиш усули ишлатилади, бу жараён махсус қуритгич ускуналарида олиб борилади. Қуритилиши лозим бўлган материаллар уч турга бўлинади: қаттиқ (донали, бўлак-бўлакли, заррачали); пастасимон; суюқ (эритмалар, суспензиялар). Иссиқлик ташувчи агентнинг қуритилаётган материал билан ўзаро контакт қилиш усулига кўра қуритиш қуйидаги турларга бўлинади: 1) конвектив қуритиш – нам материал билан қуритувчи агент тўғридан-тўғри ўзаро аралашади; 2) контакт ли қуритиш – иссиқлик ташувчи агент ва нам материал ўртасида уларни ажратиб турувчи девор бўлади; 3) радиацияли қуритиш – иссиқлик инфрақизил нурлар орқали тарқалади; 4) диэлектрик қуритиш – материал юқори частотали ток майдонида қиздирилади; 5) сублимацияли қуритиш – материал музлаган ҳолда, юқори вакуум остида сувсизлантирилади. Охирги учта усул саноатда нисбатан кам ишлатилади ва одатда қуритишнинг махсус усуллари деб юритилади. Нефть ва газни қайта ишлаш саноатида нам материалларни сувсизлантириш учун кўпинча конвектив ва контактли қуритиш усуллари ишлатилади. 2. НАМ ҲАВОНИНГ АСОСИЙ ХОССАЛАРИ Нам ҳаво қуруқ ҳаво ва сув буғларининг аралашмасидан иборат. Қуритиш жараёнида нам ҳаво намлик ва иссиқлик ташувчи агент вазифасини бажаради. Айрим шароитларда тутунли газлар ёки уларнинг ҳаво билан аралашмаси ишлатилади, бироқ нам ҳаво ва тутунли газларнинг физик хоссалари бир-биридан фақат сон қиймати бўйича фарқ қилади. Нам ҳавонинг асосий хоссалари қуйидаги тушунчалар билан белгиланади: абсолют намлик, нисбий намлик, нам сақлаш, энтальпия. Абсолют намлик. Нам ҳавонинг ҳажм бирлигига тўғри келган сув буғларининг миқдори абсолют намлик деб аталади ва ρ сб (кг/м 3 ) билан белгиланади. Агар нам ҳаво совитилиб борилса, маълум ҳароратга етгач, намлик шудринг сифатида ажрала бошлайди. Намликнинг бундай ҳолатда ажралишига тўғри келган ҳароратга шудринг нуқтаси деб аталади. Бундай шароитда ҳаво таркибида максимал миқдорда сув буғи бўлади. Ҳавонинг тўйиниш пайтидаги абсолют намлиги ρ Т (кг/м 3 ) орқали ифодаланади. Нисбий намлик. Ҳаво абсолют намлигининг тўйиниш пайтидаги абсолют намликка нисбати нисбий намлик деб аталади. Ҳавонинг нисбий намлиги (тўйиниш даражаси) қуйидаги ифода бўйича топилади:Т сб Т сб P P      , (16.1) бу ерда Р сб – текширилаётган нам ҳаводаги сув буғларининг парциал босими, Па; Р Т – берилган ҳарорат ва умумий барометрик босимда тўйинган сув буғларининг босими, Па. Нисбий намлик ҳавонинг муҳим хоссаси ҳисобланади. Ҳаво таркибида намлик қанча кам бўлса, бундай ҳаво қуритиш жараёнида шунча самарали ишлатилади. Намлик билан тўйинган ҳаводан қуритувчи агент сифатида фойдаланиш мумкин эмас. Нисбий намликни аниқлаш учун психрометрдан фойдаланлиди. Психрометр иккита термометрдан иборат бўлиб, битта термометрнинг шарчаси доим ҳўллаб турилади ва у ҳўл термометр деб юритилади. Иккинчиси эса қуруқ термометр деб аталади. Қуруқ ва ҳўл термометрлар кўрсатишларининг айирмаси Δ t = t қ – t ҳ ҳароратларнинг психрометрик айирмаси дейилади. Нисбий намлик қанча кам бўлса, хўл термометр шарчаси юзасида сувнинг буғланиши шунча тез боради, натижада шарча тезлик билан совийди. Шу сабабли ҳавонинг нисбий намлиги камайиши билан ҳароратларнинг психрометрик айирмаси кўпаяди. Бу айирма Δ t асосида ва психрометрик жадваллар ёки диаграммалар ёрдамида ҳавонинг намлиги топилади. Нам сақлаш. 1 кг абсолют қуруқ ҳавога тўғри келган сув буғларининг миқдори ҳавонинг нам сақлаши деб юритилади. Бу катталик х (кг/кг) ёки d (г/кг) билан белгиланади. Ҳавонинг нам сақлаши қуйидаги нисбат орқали топилади: кх сб кх сб m m х     , (16.2) бу ерда m сб – нам ҳавонинг берилган ҳажмидаги сув буғлари массаси, кг; m кх – нам ҳавонинг берилган ҳажмидаги абсолют қуруқ ҳавонинг массаси, кг; ρ кх – абсолют қуруқ ҳавонинг зичлиги, кг/м 3 . Нам ҳавонинг энтальпияси. Нам ҳавонинг энтальпияси I (Ж/кг қуруқ ҳаво) қуруқ ҳаво энтальпияси билан шу нам ҳавода бўлган сув буғининг энтальпияси йиғиндисига тенг: I = С қҳ t + х i ўб , (16.3) бу ерда С қҳ – қуруқ ҳавонинг солиштирма иссиқлик сиғими, Ж/кг·К; t – ҳаво ҳарорати, 0 С; i ўб – ўта қиздирилган буғнинг энтальпияси, Ж/кг. Ўта қиздирилган буғнинг энтальпияси i ўб (Ж/кг) термодинамикада қуйидаги тенглама орқали топилади: i ўб = r + C б t , (16.4) бу ерда r = 0 0 С даги буғнинг энатальпияси; r = 2495·10 3 Ж/кг; С б – буғнинг солиштирма иссиқлик сиғими, С б = 1,97·10 3 Ж/(кг·К). Агар қуруқ ҳавонинг солиштирма иссиқлик сиғимини 1000 Ж/(кг·К) га тенг деб олинса, (16.3) тенгламани қуйидагича ёзиш мумкин: I = 1000 + х (2493 + 1,97 t ) ·10 3 Ж/кг қуруқ ҳаво. (16.5) Демак, нам ҳавонинг иссиқлик ушлаши (энтальпияси) нам сақлаш х ва ҳарорат t га боғлиқ бўлиб, нам ҳаво таркибида бўлган қуруқ ҳавонинг 1 кг миқдорига нисбатан олинади. 3. НАМ ҲАВОНИНГ ҲОЛАТ ДИАГРАММАСИ Нам ҳавонинг асосий хоссалари техник ҳисоблашлар учун зарур бўлган аниқлик билан I–х диаграммаси ёрдамида топилиши мумкин. Бу диаграмма Л.К. Рамзин томонидан 1917 йили таклиф қилинган. I–х диаграммасини тузишда босимнинг қиймати ўзгармас деб олинган, яъни Р=745 мм симоб устуни (99 кПа га яқин). Диаграмманинг асосий ўқлари оралиғидаги бурчак 135 0 га тенг (16.1-расм). Асосий ўқларга нам ҳавонинг иккита асосий хоссалари – энтальпия I (Ж/кг қуруқ ҳаво ва нам сақлаш х (кг/ кг қуруқ ҳаво) жойлаштирилган. Диаграммадан фойдаланиш қулай бўлиши учун нам сақлашнинг қийматлари ёрдамчи горизонтал ўққа жойлаштрилган. Бунда I=сonst чизиқлар ордината ўқига нисбатан 135 0 бурчак билан маълум масштабда жойлаштирилган. х = const чизиқлар эса ёрдамчи абсцисса ўқига перпендикуляр қилиб жойлаштирилган. 16.1- расм. Нам ҳавонинг I - х диаграммаси. I - х диаграммасига асосий чизиқлардан ташқари қуйидаги чизиқлар ҳам жойлаштирилган: ўзгармас ҳарорат чизиқлари ёки изотермалар (t=соnst), ўзгармас нисбий намлик чизиқлари φ = соnst; нам ҳаводаги сув буғининг парциал босими чизиғи. φ = 100% чизиғи диаграммани икки қисмга бўлади. Бу чизиқнинг тепа қисми диаграмманинг иш юзаси деб аталади ва у тўйинмаган нам ҳавога тўғри келади. Тўйинмаган нам ҳаво қуритувчи агент сифатида ишлатилади. φ = 100% чизиғининг пастки қисмида жойлашган юза сув буғи билан тўйинган ҳавога тўғри келади ва қуритгичларни ҳисоблашда ишлатилмайди. Ҳарорат 99,4 0 С га етганда тўйинган буғнинг босими ўзгармас барометрик қиймати (Р=745 мм симоб устуни) га тенг бўлиб қолади, натижада нисбий намлик φ ҳароратга боғлиқ бўлмайди. Бундай шароитда φ намлик сақлаш х каби амалий жиҳатдан ўзгармас қийматни эгаллайди. Шу сабабли t = 99,4 0 С бўлганда φ = со nst чизиғи кескин бурилади ва юқорига вертикал бўйлаб йўналади. I - х диаграммаси ёрдамида нам ҳавонинг исталган иккита хоссаси бўйича унинг ҳолатини белгиловчи нуқта (масалан, А нуқта) топилади, сўнгра бу нуқта ёрдамида нам ҳавонинг қолган хоссаларини аниқлаш мумкин. Нам ҳаводаги сув буғининг парциал босими чизиғи диаграмманинг пастки қисмига жойлаштирилган. Агар диаграммада нам ҳавонинг ҳолатини белгиловчи нуқта маълум бўлса, сув буғининг парциал босими қиймати Р А ни аниқлаш мумкин. I - х диаграммасида нам ҳаво билан боғлиқ бўлган исталган жараёнларни тасвирлаш мумкин: а) иситиш ва совитиш; б) ҳавонинг энтальпияси ўзгармас пайтда нам материал билан ўзаро таъсир этиш; в) турли кўрсатгичларга эга бўлган иккита ҳаво оқимларини аралаштириш; г) буғ-ҳаво аралашмасидаги сувни конденсациялаш ва ҳоказо. 4. ҚУРИТИШ ЖАРАЁНИНИНГ МУВОЗАНАТИ Қаттиқ материал ва нам ҳаво ўзаро таъсир эттирилганда асосан икки хил жараён содир бўлади: 1) қуритиш (материаллардан намликнинг десорбцияланиши, агар Р М >Р Ҳ ); 2) намланиш (намликнинг материал томонидан сорбцияланиши, агар Р М <Р Ҳ , бу ерда Р М – буғнинг материал юзасидаги парциал босими, Р Ҳ – буғнинг ҳаво ёки газдаги парциал босими). Қуритиш пайтида Р М нинг қиймати камаяди ва Р М =Р Ҳ чегарасига яқинлашиб боради. Бундай ҳолат динамик мувозанат ҳолати деб аталади, материалнинг бу мувозанат ҳолатига тўғри келган намлиги мувозанат намлик дейилади. Материалнинг мувозанат намлиги W М сув буғининг материал устидаги парциал босимига ёки унга мутаносиб бўлган ҳавонинг нисбий намлигига боғлиқ ва у тажриба йўли билан топилади. W М = ƒ (φ) функция ўзгармас ҳарорат шароитида аниқланади, шу сабабли у изотермани ташкил қилади. 16.2-расмдаги 1-эгри чизиқ нам материални қуритиш жараёни учун ҳосил қилинган ва у десорбцияланиш изотермаси деб аталади. 2-эгри чизиқ эса қуруқ материални намлаш учун ҳосил қилинган, у сорбцияланиш изотермаси дейилади. Сорбцияланиш изотермаси десорбцияланиш изотермасининг устида жойлашган бўлади. 1 ва 2-эгри чизиқларнинг бир- биридан фарқи гистерезис деб аталади. Гистерезис ҳодисасидан шу хулосага 16.2-расм . Материал намлиги билан ҳавонинг нис б ий намлиги ўртасидаги ўзаро боғлиқлик: 1-десорбцияланиш изотермаси; 2-сорбцияланиш изотермаси. келиб чиқадики, бир хил қийматга эга бўлган мувозанат намликка эришиш учун ҳавонинг нисбий намлиги материални намлаш жараёнида уни қуритишдагига нисбатан катта бўлиши зарур. Гистерезиснинг ҳосил бўлишига асосий сабаб – қуритилган материалнинг капиллярларига ҳаво кириб, бу ҳавонинг капиллярлар деворларида сорбцияланишидир. Натижада материал қайтадан намланганда унинг намлик билан ҳўлланиш даражаси камаяди ва ҳавони капиллярлардан сиқиб чиқариш учун сув буғининг катта парциал босими (ёки катта нисбий намлик φ ) керак бўлади. Қуритиш жараёнининг механизми маълум даражада намликнинг материал билан боғланиш турига боғлиқ. Қуритиш пайтида намликнинг материал билан боғланиши бузилади. П.А. Ребиндер томонидан намликнинг материал билан ўзаро таъсирининг уч хил (кимёвий, физик-кимёвий, физик- механик) тури таклиф қилинган. Кимёвий усулда намлик материал билан боғланганда жуда мустаҳкам ва маълум нисбатларда бирикма ҳосил бўлади. Бу намликни материалдан ажратиш учун юқори ҳароратлар таъсирида қиздириш ёки кимёвий реакция йўли билан таъсир қилиш керак. Қуритиш жараёнида бундай намликни материалдан чиқариш мумкин эмас. Қуритиш пайтида одатда материалдан физик-кимёвий ва физик- механик усуллар билан боғланган намликлар ажратиб чиқарилади. Механик усул билан бириккан намлик материалдан жуда тез чиқиб кетади. Бундай намлик модданинг капиллярларида ва унинг юзасида жойлашган бўлади. Механик усул билан бириккан намлик ўз навбатида икки хил бўлади: макрокапиллярларнинг намлиги (капиллярларнинг ўртача радиуси r ўр 10 -5 см дан катта); микрокапиллярларнинг намлиги ( r ўр <10 -5 см). Модда юзасида жойлашган намлик ҳўлланиш намлиги деб юритилади. Механик бириккан намлик эркин намлик деб аталади ва бундай намликни материалдан механик усул (масалан, сиқиш) ёрдамида ажратиб чиқариш мумкин. Физик-кимёвий йўл билан бириккан намлик икки турга (адсорбцион ва осмотик бириккан намликларга) бўлинади. Адсорбцион намлик материалнинг юзасида ва унинг ғовакларида молекулаларнинг куч майдони таъсирида мустаҳкам бириккан бўлади. Осмотик бириккан намлик бўкиш намлиги деб ҳам аталади, бу намлик материалларнинг тўқималарида осмотик кучлар таъсирида боғланган бўлади. Адсорбцион намликни материалдан ажратиш учун бўкиш намлигини ажратишга нисбатан бир оз катта энергия талаб қилинади. Коллоид ва полимер материалларда адсорбцион ва осмотик усул билан бириккан намлик мавжуд бўлади. Материал таркибида физик- кимёвий йўл билан ушлаб турилган намликни боғланган намлик деб юритилади. 16.3-расмда қуритиш пайтидаги материал намлигининг ўзгариши кўрсатилган. Намлик W 1 дан W r гача ўзгарганда материал ўзида эркин намликни тутади. Бу I даврда материал нам ҳолатда бўлади. I даврда материалдан эркин намлик ажратиб чиқарилади. Намлик W r дан W М гача ўзгарганда материал гигроскопик ҳолатда бўлади. А нуқта гигроскопик нуқта деб аталади ва бу нуқтага тўғри келган гигроскопик намлик W r дейилади. А φ ,% Материални намлаш зонаси Материални қуритиш зонаси I давр эркин намликнинг йўқолишиII давр боғланган намликнинг йўқолиши Гигроскопик ҳолат Нам ҳолатW Г W 1W М W А 0 100 16.3-расм. Қуритиш жараёнида материал намлигининг ўзгариши. нуқта φ = 100 % га тўғри келади. II даврда материалдан боғланган намлик ажратиб чиқарилади. Гигроскопик намлик W r материалдаги эркин ва боғланган намликлар чегарасига тўғри келади. Материалдан эркин намликни ажратиб чиқариш учун ҳар қандай нисбий намликдаги (фақат φ<100) ҳаводан фойдаланиш мумкин. Боғланган намликни материалдан чиқариш учун керакли миқдордаги нисбий намликка эга бўлган ҳавони ишлатиш зарур. Бунда фақат материалнинг намлиги мувозанат намлик W М дан катта бўлиши керак. Материалнинг зарур бўлган охирги намлигига қараб ҳавонинг намлиги танланади. 16.3-расмда материални қуритиш мумкин бўлган зона штрихлаб кўрсатилган. Мувозанат намлиги эгри чизиғининг тепасидаги зонада материални фақат намлаш мумкин, бу зонада материални қуритиш мумкин эмас. 5. ҚУРИТИШНИНГ ТЕЗЛИГИ Материални қуритиш мураккаб жараён ҳисобланади. Аввал намлик материалнинг ички қисмларидан унинг юзасига тарқалади, сўнгра намлик материал юзасидан буғланиб қуритувчи агент (ҳаво) таркибига ўтади ва қуритгичдан ташқарига чиқиб кетади. Материал таркибидан намликнинг буғланиб чиқиш жадаллиги m материал юзаси бирлигидан вақт бирлиги ичида буғланган намликнинг миқдори билан ўлчанади: F W m  , (16.6) бу ерда W – қуритиш пайтида материалдан ажралиб чиққан намлик массаси; F – материал юзаси; τ – қуритишнинг умумий вақти. Намликнинг буғланиш жадаллиги нам материал ва атроф муҳит ўртасидаги иссиқлик ва модда алмашиниш механизмига боғлиқ. Бу механизм жуда мураккаб бўлиб, икки босқичдан иборат: а) намликнинг материал ичида силжиши; б) материал юзасидан намликнинг буғланиши. Намликнинг материал юзасидан буғланиши. Бу жараён асосан буғнинг қаттиқ материал юзасидан ҳавонинг чегара қатлами орқали диффузия йўли билан ўтишидан иборат. Материал юзасидан намликнинг буғланиш йўли билан ҳаво оқимига ўтиши ташқи диффузия деб аталади. Ташқи диффузия ёрдамида намликнинг тахминан 90 % тарқалади. Материал юзасидан атроф муҳитга намлик буғ ҳолатида ўтади. Ташқи диффузиянинг ҳаракатлантирувчи кучи материал юзасидаги ва атроф муҳитдаги концентрациялар ёки парциал босимлар айирмаси Р М – Р Ҳ билан ифодаланади. Диффузия оқимидан ташқари намлик термодиффузия йўли билан ҳам тарқалади. Термодиффузия ҳодисаси қатламда ҳароратлар айирмасининг таъсири натижасида юз беради. Конвектив қуритиш жараёни нисбатан паст ҳароратларда олиб борилса, термодиффузия орқали тарқалган намликнинг миқдори жуда кичик бўлади. Қуритиш тезлиги ўзгармас бўлган биринчи даврда материалнинг намлиги гигроскопик намликдан катта бўлади, материал юзасидаги буғ эса тўйинган бўлади (Р М =Р Т ). Бу даврда намлик материалнинг юзасига унинг ички қисмларидан катта тезлик билан силжийди. Материал юзасидан намликнинг берилиши қуйидаги тенглама орқали топилади: m = β (Р М – Р Ҳ ) B 760 , (16.7) бу ерда β – модда бериш (ёки намлик бериш) коэффициенти; Р Т – материал юзасидаги тўйинган буғнинг парциал босими; Р Ҳ – буғнинг ҳаводаги парциал босими; В – барометрик босим. (16.7) тенгламадаги Р Т , Р Ҳ ва В катталиклар Па ёки мм симоб устуни ҳисобида ўлчанади. Намлик бериш коэффициенти β нинг қиймати ҳавонинг тезлигига, қуритувчи агентнинг материал юзасини айланиб ўтиш шароитига, материалнинг шакли ва унинг ўлчамларига, қуритиш ҳароратига ва бошқа катталикларга боғлиқ. β нинг сон қиймати тегишли критериал тенгламалар ёрдамида аниқланади. Намликнинг материал ичида силжиши. Материал ташқи юзасидан намликнинг буғланиши натижасида унинг ичида намлик градиенти пайдо бўлади; ушбу градиент таъсирида материалнинг ички қатламларидан унинг юзасига қараб намликнинг ҳаракати ички диффузия деб аталади. Қуритишнинг биринчи даврида (қуритиш тезлиги ўзгармас бўлганда) материал ичидаги намликнинг ўзгариши катта бўлади, бунда қуритиш тезлигига асосан материал юзасидан намликнинг буғланиш тезлиги (яъни ташқи диффузия) таъсир қилади. Бироқ материал юзасидаги намлик камайиб бориб гигроскопик намликка етганда ва ундан кейин ҳам камайиши давом этса, яъни қуритишнинг иккинчи даврида, жараённинг тезлигига асосан ички диффузия таъсир қилади. Қуритишнинг иккинчи даврида жараённинг тезлиги доим камайиб боради. Қуритишнинг биринчи даврида материал ичидаги намлик (капиллярлардаги намлик ва осмотик бириккан намлик) суюқлик ҳолатида тарқалади. Иккинчи даврнинг бошланишида материал юзасининг айрим жойларида ҳар хил шаклдаги чуқур зоналар пайдо бўлади ва материалнинг ичида буғланиш юз беради. Бунда капиллярлардаги намлик ва адсорбцион бириккан намликнинг бир қисми материалнинг ичида буғ ҳолида силжийди. Кейинчалик материалнинг юза қатлами тўла қуриб бўлгандан сўнг, буғланишнинг ташқи юзаси борган сари материалнинг геометрик юзасидан камайиб кетади. Бундай шароитда намликнинг ички диффузия ёрдамида силжишининг аҳамияти ортади. Иккинчи даврнинг қуритиш тезлиги турлича камаядиган босқичида материал билан мустаҳкам боғланган адсорбцион намлик қаттиқ фаза ичидан фақат буғ ҳолида тарқалади. Намликнинг қаттиқ материал ичида тарқалиш ҳодисаси намлик ўтказувчанлик деб аталади. Намлик ўтказувчанликнинг тезлиги ёки намлик оқимининг зичлиги намлик концентрацияси градиентига мутаносибдир : n с D m М     , (16.8) бу ерда М D – намлик ўтказувчанлик коэффициенти. Бу ифоданинг ўнг томонидаги минус ишора намликнинг концентрацияси катта бўлган қатламдан концентрацияси кичик бўлган қатламга қараб силжишини кўрсатади. Намлик ўтказувчанлик коэффициентиМ D нинг (м 2 /с) физик маъноси намликнинг материалдаги ички диффузия коэффициентини ифодалайди ва иссиқлик ўтказиш жараёнидаги ҳарорат ўтказувчанлик коэффициентига ўхшайди. Намлик ўтказувчанлик коэффициентининг қиймати намликнинг материал билан бирикиш турига, қуритиш ҳароратига, материалнинг намлигига боғлиқ бўлиб, фақат тажриба йўли билан аниқланади. Қуритишнинг баъзи турларида (масалан, контакли, радиацияли ёки диэлектрик усуллар ишлатилганда) материал қатламида намлик градиентидан ташқари ҳарорат градиенти ҳам пайдо бўлади. Ҳарорат градиенти таъсирида материал ичида иссиқлик оқимига параллел бўлган намлик оқими ҳосил бўлади. Бу ҳодиса иссиқлик таъсирида намлик ўтказувчанлик деб аталади. Ушбу ходисанинг тезлиги иссиқлик таъсирида намлик ўтказувчанлик коэфициенти δ орқали белгиланади. Намлик ва ҳарорат градиентлари таъсирида материалнинг ичидан ўтаётган намлик оқимлари бир-бирига қарама-қарши йўналган бўлади. Конвектив қуритиш жараёнига иссиқлик таъсирида намлик ўтказувчанлик ҳодисасининг аҳамияти сезиларли эмас. Қуритишнинг тезлиги ва даврлари. Қуритиш ускуналарини ҳисоблаш ва лойиҳалаш учун қуритиш тезлигини билаш зарур. Қуритиш тезлиги u чексиз қисқа вақт d τ давомида материал намлигининг камайиши орқали аниқланади: d dw u . Қуритиш тезлиги тажриба йўли билан лаборатория ускуналарида топилади. Бундай ускуналар вентилятор, электр иситкич, қуритиш камераси ва тарозидан ташкил топган бўлади. Электр иситкичда қиздирилган ҳаво вентилятор ёрдамида қуритиш камерасига берилади. Камеранинг эшикчаси орқали нам материал тарозининг бир палласига жойлаштирилади. Қуритиш давомида материалнинг массаси (ёки намлиги) камайиб боради. Олинган тажриба натижалари асосида қуритиш эгри чизиғи чизилади. Қуриткичдаги қуруқ ва ҳўл термометрлар ёрдамида ҳавонинг нисбий намлиги аниқланади. Ҳаво кўрсатгичлари ўзгармас бўлганда (t=const, φ= const, w= const) материал намлигининг вақт давомида ўзгариш боғлиқлиги қуритиш эгри чизиғи деб юритилади (16.4-расм). Қуритиш жараёнининг бошланишида намлик ажралиб чиқиши билан бирга материал қизийди. Бу давр қисқа вақтни ташкил этади, қуритиш жараёни эгри чизиқ бўйича ўзгаради. Материалнинг қизиши тамом бўлганидан сўнг қуритиш жараёни тўғри чизиқ бўйича кетади. Бу даврда қуритиш жараёни ўзгармас тезликка эга бўлади. Бу давр К 1 нуқтада тамом бўлади, бу нуқтага материалнинг критик намлиги W КР тўғри келади. 16.4-расм. Материал намлигининг вақт давомида ўзгариши. Биринчи даврда эркин намлик ажралиб чиқади. К 1 нуқтадан сўнг қуритишнинг иккинчи даври бошланади, бу даврда материал таркибидан боғланган намлик ажралиб чиқади. Иккинчи даврда қуритиш тезлиги доим камайиб боради, материалнинг намлиги эса мувозанат намликка яқинлашади. Қуритиш жараёнини мувозанат намликка қадар давом эттириш мумкин. Материалнинг қизиши Ўзгармас тезлик даври Камаювчи тезлик даври Қуритиш эгри чизиғининг исталган нуқтасига ўтказилган уринма оғиш бурчагининг тангенси қуритиш тезлигини ( dw / d τ) ташкил қилади (16.5- расм). Горизонтал ўққа материал намлигининг қиймати (% ҳисобида), вертикал ўққа эса қуритиш тезлигининг қиймати (масалан, %/мин) қўйилади. I даврда қуритиш тезлиги горизонтал тўғри чизиқ бўлади, чунки бу даврда қуритиш тезлиги ўзгармас қийматга эга. II даврда қуритиш тезлигининг чизиғи материалнинг турига ва намликнинг материал билан бирикиш турига кўра ҳар хил кўринишга эга бўлади. Бу даврда қуритиш тезлиги доим камайиб боради. 16.5-расмда турли материаллар учун қуритиш тезлигининг эгри чизиқлари келтирилган. Ҳамма эгри чизиқлар мувозанат намликка тўғри келган нуқтага келганда тугайди. Куритиш тезлиги эгри чизиқларининг айримларида иккинчи критик нуқта (К 2 ) мавжуд бўлади. Бу критик нуқта материалнинг шун дай намлигига тўғри келадики, бунда материалдан 16.5-расм. Қуритиш тезлигининг эгри чизиғи: 1-қоғоз, юпқа картон; 2-газлама, юпқа чарм; макарон хамири; 3- ғалвирсимон керамик материаллар; 4-лой; 5-тўғраб қотирилган нон. Камаювчи тезлик даври Ўзгармас тезлик давриМатериалнинг қизиши намликнинг силжиш харакати ўзгаради. Кўпинча бу нуқта (К 2 ) адсорбцион намлик ажралиб чиқишининг бошланишига тўғри келади. Қуритиш ва қуритиш эгри чизиқларидан шу нарса кўриниб турибдики, қуритиш жараёни икки даврга бўлинар экан. Тадқиқотлар натижасида шу нарса маълум бўлдики, биринчи даврда қуритиш тезлиги ўзгармас бўлса, иккинчи даврда эса қуритиш тезлиги доим камайиб боради. Биринчи даврда қуритиш тезлиги асосан ташқи диффузияга боғлиқ бўлади. Бу даврда қуритувчи агентнинг тезлиги ва унинг катталиклари (нисбий намлик, ҳарорат) ҳисоблаш ишларида катта аҳамиятга эга. Материалнинг ичида намликнинг диффузия орқали тарқалиш тезлиги катта қийматга эга бўлади, бироқ бу ҳолат намликнинг материал юзасидан берилиш тезлигини белгиламайди. Иккинчи даврда анча мураккаб жараён содир бўлади. Бу даврда боғланган намлик ажрала бошлайди. Қуритиш тезлиги асосан материал ичидаги намликнинг тарқалиш тезлигига боғлиқ. Шу сабабли иккинчи даврда қуритиш тезлигига материал таркиби билан боғлиқ бўлган катталиклар (қуритилаётган материалнинг шакли ва ўлчамлари, материалнинг намлиги, материалнинг намлик ўтказувчанлиги) таъсир кўрсатади. Қуритиш тезлигига ҳаво оқимининг тезлиги ва унинг бошқа кўрсатгичлари ҳам бир оз таъсир қилиши мумкин. 6. ҚУРИТИШ УСКУНАЛАРИНИ ҲИСОБЛАШ Нормал назарий қуритиш жараёни. Бундай жараённинг схемаси 16.6-расмда кўрсатилган. Бу қурилма вентилятор, иситкич (калорифер) ва қуритиш камерасидан иборат. Иситкичга кираётган ҳавонинг катталикларини I 0 , t 0 , φ 0 , x 0 билан белгилаймиз. Иситкичда ҳаво t 1 ҳароратгача қиздирилади, бунда унинг намлик сақлаши ўзгармайди (х 0 = х 1 ), нисбий намлиги камаяди (φ 1 ), энтальпияси ортади (I 1 ). Шу катталиклар билан қизиган ҳаво қуритиш камерасига киради. Қуритиш камерасида ҳавога қўшимча иссиқлик берилмайди ва ҳаво ўзидаги иссиқликни йўқотмайди, деб қабул қиламиз. Бу 16.6-расм. Нормал қуритиш жараёнининг схемаси: 1-вентилятор; 2-калорифер; 3-қуритиш камераси. жараён назарий қуритиш деб аталади. Ҳаво орқали материалга берилган иссиқлик миқдори намликнинг материалдан буғланиши учун сарфланади ва ҳосил бўлган сув буғи орқали материалдан қайтади, деб қабул қилинади. Назарий қуритишда ҳавонинг энтальпияси ўзгармай қолади ( I = const ). Қуриткичдан чиқаётган ҳавонинг катталиклари t 2 , φ 2 , I 2 , x 2 , бироқ I 2 = I 1 ; x 2 > x 1 ; t 2 < t 1 ; φ 2 >φ 1 . Схемадан кўриниб турибдики, нам материалнинг массаси G 1 (кг/соат), унинг намлиги W 1 (%), қуриган материалнинг массаси G 2 (кг/соат) ва унинг намлиги W 2 (%). 16.7-расмда назарий қуритиш жараёни I–х диаграмасида тасвирланган. Иситкичдаги ҳавонинг t 0 ҳароратдан t 1 ҳароратгача қиздириш жараёни АВ чизиқ билан ифодаланади. ВС чизиқ эса қуритиш камерасида содир бўладиган жараённи кўрсатади. Куритиш камерасидан чиқаётган ҳавонинг ҳолати С нуқта билан белгиланади. 16.7-расм. Назарий қуритиш жараёнининг I -х диаграммасида тасвирлаш. Диаграмма ёрдамида (16.7-расм) 1 кг намликни буғлатиш учун зарур бўлган ҳаво сарфи l (кг) ва иссиқлик сарфи q (кЖ) ни аниқлаш мумкин: 0 2 1 2 1 1 x x x x l     ; (16.9) 1 2 0 1 0 1 ) ( x x I I I Il q      . (16.10) Ҳақиқий қуриткичнинг моддий ва иссиқлик баланси. Ҳақиқий қуриткичлардаги жараён назарий қуритишдаги жараёндан шу билан фарқ қиладики, бунда I 2  I 1 бўлади. Бунга сабаб шуки, ҳақиқий қуриткичларда иссиқликнинг бир қисми атроф муҳитга йўқолади. Айрим пайтларда қуритиш камерасига қўшимча иссиқлик киритилади (16.8-расм). Узлуксиз ишлайдиган қуриткичнинг моддий балансини тузиш учун қуйидагиларни қабул қиламиз: G 1 – нам материалнинг массаси, кг/соат; W 1 – унинг намлиги, %; G 2 – қуруқ материалнинг массаси, кг/соат; W 2 – унинг камлиги, %; W – буғланган намлик миқдори, кг/соат; L – ҳавонинг сарфи (қуруқ ҳаво ҳисобида), кг/соат. t 2t 1 t 0 AB C x 0 = x 1 x 2I=const x=const 16.8-расм. Ҳақиқий қуритгични ҳисоблашга доир. Модданинг кириши (кг/соат) : 1) ҳаво L ; 2) ҳаво таркибидаги намлик L х 0 ; 3) нам материал G 1 . Модданинг чиқиши (кг/соат) : 1) ҳаво L ; 2) ҳаво таркибидаги намлик L х 2 ; 3) қуриган материал G 2 . Моддий баланс тенгламасини тузамиз: L + L х 0 + G 1 = L + L х 2 + G 2 . Бундан G 1 – G 2 = L х 2 - L х 0 = L (х 2 – х 0 ) , ёки W = L (х 2 – х 0 ) . Бу ерда 1 2 0 2 х х W х х W L     Қуритиш жараёни учун қуруқ моддалар бўйича ушбу баланс тенгламасини тузиш мумкин: 100 ) 100( 100 ) 100( 2 2 1 1 W G W G    Бу сўнгги ифодадан қуритиш охиридаги материалнинг массасини аниқлаймиз:          2 1 1 2 100 100 W W G G . (16.11) Буғланган намликнинг (ёки материалдан чиқарилган сувнинг) миқдорини қуйидаги тенглама орқали ҳам топиш мумкин:             2 1 1 1 2 1 100 100 W W G G G G W ёки                 2 2 1 1 2 2 1 100 100 100 1 W W W G W W G W . (16.12) Модда баланс асосида ҳақиқий қуриткичнинг иссиқлик балансини тузамиз. Иссиқликнинг кириши (кЖ/соат): 1) ҳаво билан LI 1 = LI 0 + Q n (бу ерда LI 0 – иситкичга кирган ҳавонинг иссиқлиги, Q n – иситкичда ҳавонинг берган иссиқлиги; 2) материал билан G 1 C 1 θ 1 (бу ерда С 1 – нам материалнинг иссиқлик сиғими, θ 1 – материалнинг дастлабки ҳарорати); 3) транспорт ускуналари билан G тр C тр θ тр / (бу ерда G тр – ускуналарининг массаси, С тр – транспорт ускуналари материалининг иссиқлик сиғими, θ / тр – транспорт ускуналарининг дастлабки харорати); 4) қуритиш камерасига киритилган қўшимча иссиқлик q к . Иссиқликнинг сарфланиши (кЖ/соат): 1) қуриткичдан чиқаётган ҳаво билан LI 2 ; 2) қуритилган материал билан G 2 C 2 θ 2 ; 3) транспорт ускуналари билан G тр С тр θ // тр ; 4) иссиқликнинг атроф муҳитга йўқолиши Q й . Иссиқлик балансини тузамиз: LI 1 + G 1 C 1 θ 1 + G тр С тр θ / тр + q к = LI 2 + G 2 C 2 θ 2 + G тр С тр θ // тр + Q й ; бундан L ( I 2 – I 1 ) = G 1 C 1 θ 1 + G тр С тр θ / тр + q к – G 2 C 2 θ 2 – G тр С тр θ // тр – Q й ; ёки L ( I 2 – J 1 ) = Σ Q . (16.13) Охирги тенгламанинг ўнг ва чап томонларини W га бўлиб, қуйидаги ифодани оламиз:   W Q I I W L    1 2 .    W Q деб белгилаймиз, l W L  бўлгани учун   ) ( 1 2 I Il (16.14) ёки l I I   1 2 . (16.15) Тенгламага киритилган Δ катталик қуритиш камераси ичидаги киритилган ва сарфланган иссиқликлар айирмасининг 1 кг буғланган намликка нисбатини белгилайди. Бу ерда асосий калориферда иситилган ҳаво билан кирган ва чиққан иссиқликлар ҳисобга олинмайди. Кўпинча Δ қуритиш камерасининг ички баланси деб аталади. (16.15) тенгламадан кўриниб турибдики, Δ нинг ишорасига кўра I 2 нинг қиймати I 1 нинг қийматидан катта ёки кичик бўлиши мумкин. Агар Δ = 0 бўлса, у ҳолда I 2 = I 1 . 7. ҚУРИТГИЧЛАРНИ СИНФЛАШ Саноатда хар хил қуритгичлар ишлатилади. Қуритгичлар бир-биридан турли белгилари билан фарқ қилади. Нам материалга иссиқлик бериш усулига кўра қуригичлар конвектив, контактли ва махсус қуритгичларга бўлинади. Иссиқлик ташувчи агент сифатида ҳаво, газ ёки буғ ишлатилиши мумкин. Қуритиш камерасидаги босимнинг қийматига кўра атмосфера босими билан ёки вакуум остида ишлайдиган қуритгичлар бўлади. Жараённи ташкил қилиш бўйича ускуналар даврий ва узлуксиз ишлайдиган қуритгичлар га ажралади . Конвектив қуритгичларда материал ва қуритувчи агент бир-бирига нисбатан тўғри, қарама-қарши ёки перпендикуляр йўналишда ҳаракат қилиши мумкин. Қуритилиши лозим бўлган материал донасимон, чангга ўхшаш, пастасимон ёки суюқ ҳолда бўлади. Қуритувчи агентнинг босимини ҳосил қилиш учун табиий ёки мажбурий циркуляция ишлатилади. Донасимон материаллар ишлатилганда қатлам зич, кенгайтирилган, ҳаракатчан, мавҳум қайнаш, фаввора ҳосил бўлиш каби ҳолатларда бўлади. Қуритувчи агент буғ, иссиқ сув, олов билан ишлайдиган калориферларда ёки электр токи ёрдамида иситилади. Қуритиш жараёнининг ҳар хил вариантларидан кенг фойдаланилади: ишлатилган қуритувчи агентни қуритгичдан чиқариб юбориш, қуритувчи агентдан такрор фойдаланиш, қуритувчи агентни қуритиш камералари оралиғида қиздириш, қуритувчи агентни қуритиш камераларига бўлиб бериш, қуритувчи агентни қуритиш камерасида қўшимча равишда қиздириш, ўзгарувчан иссиқлик майдонидан фойдаланиш (иссиқ ва совуқ ҳавони материал қатламига кетма-кет алмаштириб бериш) ва ҳоказо. Конструктив тузилишга кўра қуритгичлар ҳар хил бўлади. Саноатда шкафли, камерали, коридорли (тунелли), шахтали, лентали, барабанли, қувурли, шнекли, цилиндрсимон, турбинали, кас к адли, каруселли, конвейерли, пневматик, сочиб берувчи ва шу каби бир қатор қуритгичлар ишлатилади. Саноатда конвектив усул билан ишлайдиган қуритгичлар кенг тарқалган. Бундай қуритгичларда қуритиш жараёни нам материал билан қуритувчи агентнинг тўғридан-тўғри контакти орқали боради. Конвектив қуритгичлар ишлаб чиқаришда қўлланилаётган барча қуритиш ускуналарининг тахминан 80 % ини ташкил этади. Ҳозирги кунда ишлатиладиган махсус (терморадиацияли, диэлектрик ва сублимацияли) қуритгичларнинг нисбий улуши тахминан 1 % ни ташкил этади. 8. ҚУРИТИШ УСКУНАЛАРИНИНГ ТУЗИЛИШИ Саноатда конвектив усул билан ишлайдиган қуритиш ускуналари (лентали, барабанли, пневматик, маҳсулотлар сочиб бериладиган, мавҳум қайнаш қатламли) кенг тарқалган. Контактли қуритиш ускуналаридан барабанли-роторли вакуум қуритгичлар, айланувчи барабанли вакуум қуритгичлар ва вальцовкали қуритгичлар кўпроқ ишлатилади. Лентали қуритгичлар. Бундай қуритгичлар дастлабки намлиги 75 % гача бўлган, портлаш ва ёниш ҳавфига эга бўлмаган, заҳарсиз, сочилувчан (донадор, гранула ҳолатидаги, толали) маҳсулотларни иссиқ ҳаво билан атмосфера босимида узлуксиз равишда қуритишга мўлжалланган. 16. 9 - расмда кўрсатилган лентали қуритгич тўғри бурчакли қутига ўхшайди, у узунлиги бўйича бир неча (3 дан 10 гача) секцияларга ажратилган, кенглиги бўйича эса иккита коридорга бўлинган. Ўнг томондаги (маҳсулотнинг силжиши бўйича) коридорнинг ичига узлуксиз ишлайдиган транспорт конвейери (лентаси) жойлаштирилган. Лентанинг устида қуритилиши лозим бўлган маҳсулот ҳаракат қилади. Чап томонидаги коридорда эса буғ калориферлари, циркуляция қиладиган вентиляторлар ва газ каналлари жойлаштирилган. Нам материал перфорация қилинган ва доимо ҳаракат қилиб турувчи лента 1 га берилади. Ушбу лента тўқилган металл тўрдан ёки перфорация қилинган (яъни тешилган) пластиналардан тайёрланган. Айрим ҳолатларда лента сифатида таркибида резинани ушлаган махсус материаллардан ҳам фойдаланиш мумкин. Лентани ҳаракатга келтириш ва уни таранг қилиб ушлаб туриш учун қуритгич узатма ва таранг тортиш қурилмалари билан таъминланган, уларнинг оралиғида вентиляторлар 3 ва калориферлар 5 билан жиҳозланган оралиқ секциялари мавжуд. Лента устидаги қатламнинг баландлиги бўйича материал намлигини бараварламоқ учун аралаштиргичлар 3 жойлаштирилган. 16.9-расм. Лентали қуритгич: 1-лентали конвейр; 2-аралаштиргич; 3-циркуляцион вентиляторлар; 4- ҳавони тақсимловчи панжара; 5-буғ калорифери; 6-қуритилган материални тушириш учун шнек. Оралиқ секцияларининг калориферларида қиздирилган ҳаво циркуляцион вентиляторлар ёрдамида лентанинг устида жойлашган тақсимловчи панжара 4 орқали маҳсулот қатламининг тепасидан пастга қараб берилади. Қиздирилган ҳаво оқими қатламдан ўтиб икки қисмга бўлинади: биринчи қисм калорифер орқали вентиляторга боради, иккинчи қисми эса – ишлатилган ҳаво канали орқали ускунадан ташқарига чиқарилади. Тоза ва ишлатилган ҳаво каналларида ўрнатилган заслонкалар ёрдамида ҳаво ва маҳсулот ҳаракатларини тўғри, қарама-қарши ва аралаш схемалари асосида ташкил этиш мумкин. Лента узатма станциясида жойлашган мотор-вариатор, редуктор ва занжирли узатма ёрдамида ҳаракатга келтирилади; бу ерда шнексимон тушириш қурилмаси ҳам жойлашган. Лентанинг тезлиги шундай танлаб олинадики, бунда нам материал керакли даражада қуриши зарур. Лентанинг тезлиги вариатор ёрдамида амалга оширилади. Лентанинг кенглиги 1,2 ёки 2 м бўлади, унинг иш юзаси 7,2 дан 40 м 2 гача, талаб қилинадиган қувват эса 22-137 кВт атрофида ўзгариши мумкин. Турли русумдаги лентали қуритгичларнинг буғланган намлик бўйича иш унумдорлиги 35 дан 600 кг/соат гача ўзгаради. Лентали қуритгичлар кўп жойни эгаллайди ва уларни ишлатиш анча мураккаб (ленталарнинг чўзилиши ва барабанда нотўғри жойланиш ҳолатлари рўй бериши мумкин). Бундай қуритгичларнинг солиштирма иш унуми кичик, солиштирма иссиқлик сарфи эса катта, пастасимон материалларни қуритиш мумкин эмас. Барабанли қуритгичлар. Бундай қуритгичлар атмосфера босими билан узлуксиз равишда турли сочилувчан материалларни қуритиш учун ишлатилади. Барабанли қуритгич цилиндрсимон барабандан ташкил топган бўлиб, горизонтга нисбатан кичик оғиш бурчаги (3-6 0 ) билан жойлаштирилган бўлади (16.1 0 -расм). Барабан бандажлар ва роликлар ёрдамида ушлаб турилиб, электромотор ва редуктор ёрдамида айлантирилади. Қуритгич узунлигининг диаметрига нисбати L /Д а =5:6. Барабаннинг айланишлар сони 1–8 мин -1 . Нам материал таъминлагич орқали винтли қабул қилувчи насадкага берилади, бу ерда материал аралаштириш таъсирида бир оз қурийди. Сўнгра материал барабаннинг ички қисмига ўтади. Барабаннинг материал билан тўлиш даражаси 20 % дан ортмайди. Барабаннинг бутун узунлиги бўйича насадкалар жойлаштирилади. Насадкалар барабаннинг кесими бўйича материални бир меъёрда тарқатиш ва аралаштиришни таъминлайди. Бундай шароитда материал билан қуритувчи агентнинг ўзаро таъсири самарали бўлади. Барабан ичида материалнинг ўта қизиб кетиш даражасини камайтириш учун материал ва қуритувчи агент (тутунли газлар ёки қиздирилган ҳаво) бир-бирига нисбатан тўғри йўналишда бўлади, чунки бундай шароитда юқори ҳароратли иссиқ газлар катта намликка эга бўлган материал билан ўзаро контактда бўлади. Майда сочилувчан материаллар учун ҳавонинг барабан ичидаги тезлиги 0,5 – 1,0 м/с, катта бўлакли материаллар учун эса 3,5 – 4,5 м/с дан ортмаслиги керак. Ишлатилган газлар атмосферага чиқарилишидан олдин майда чанглардан циклонда тозаланади. Қуритилган материал барабандан ташқарига туширувчи мослама орқали чиқарилади. 16.10-расм. Барабанли қуритгич: 1-юклаш камераси; 2-қия тарнов; 3-бандаж; 4-барабан; 5-тишли тож; 6- ҳалқали қопламалар; 7-тушириш камераси; 8-тирговчи роликлар; 9- узатма; 10-таянч роликлари; 11-секторли насадка; 12-куракчали насадка. Оқимлар: I-иссиқлик ташувчи; II-дастлабки маҳсулот; III-иссиқлик ташувчи ва сув буғлари аралашмаси; IV-тайёр маҳсулот. Қуритилган материал доналарининг ўлчамлари ва хоссаларига кўра ҳар хил насадкалардан фойдаланилади (16.1 1 -расм). Катта бўлакли ва қовишиб қолиш хусусиятига эга бўлган материалларни қуритиш учун кўтарувчи-парракли насадкалар, ёмон сочилувчан ва катта зичликка эга бўлган катта бўлакли материалларни қуритиш учун эса секторли насадкалар ишлатилади. Кичик бўлакли, тез сочилувчан материалларни қуритишда тарқатувчи насадкалар кенг ишлатилади. Майда қилиб эзилган, чанг ҳосил қилувчи материалларни берк ячейкали донасимон насадкалари бўлган барабанларда қуритиш мақсадга мувофиқдир. Айрим шароитларда мураккаб насадкалардан фойдаланилади. Барабанли қуриткичларда материалнинг яхши аралашишига эришилади, натижада каттиқ ва газ фазалари оралиғида узлуксиз контакт юз беради. Бундай қуриткичларнинг иш унумдорлиги буғланаётган намлик 16.11-расм. Барабанли қуритгичларда фойдаланиладиган насадкаларнинг асосий русумлари: а -куракчали; б,в -тарқатувчи; г -секторли; д -берк ячейкали. бўйича 100-120 кг/м 3 ·соат гача етади. Барабаннинг узунлиги 2,5÷16 м бўлганда унинг диаметри эса 0,5 дан 3,5 м гача боради. Барабанли қуритгичлар катта миқдордаги маҳсулотларни қуритиш учун кенг қўлланилади. Ускунанинг ўлчамларига кўра унинг истеъмол қуввати 0,75÷200 кВт ни ташкил этади. Пневматик қуриткичлар. Донадор (лекин қовишиб қолмайдиган) ва кристалл материалларни сувсизлантириш учун пневматик қуритгичлар ишлатилади. Қуритиш жараёни узунлиги 10-20 м бўлган вериткал қувурда олиб борилади. Материалнинг заррачалари иситилган ҳаво (ёки тутунли газ) оқими билан ҳаракат қилади. Бунда ҳаво оқимининг тезлиги қаттиқ заррачанинг ҳаракат тезлигидан катта бўлади (10-40 м/с). Бундай қуритгичларда жараён жуда қисқа вақт (1-3 с) давом этади, шу сабабли материал таркибидаги эркин намликнинг бир қисмигина ажралиб чиқади. Пневматик қуритгичда (16.1 2 -расм) материал бункердан таъминлагич орқали вертикал қувур-қуритгичга тушади. Ҳаво оқими вентилятор ёрдамида калорифер орқали вертикал қувурга юборилади. Қувурда ҳаво оқими материал заррачаларини ўзи билан бирга олиб кетади. Ҳаво қуриган материал билан бирга йиғувчи амортизаторга киради, кейин циклонга ўтади. Циклонда қуриган материал ҳаво оқимидан ажралади, сўнгра тўкиш мосламаси ёрдамида ташқарига чиқарилади. Ишлатилган ҳаво фильтрда тозалангандан сўнг атмосферага узатилади. Шундай қилиб, куритиш жараёни пневмотранспорт режим и да олиб бори лади. 16.12-расм. Пневматик қуритгич: 1-таъминлагич; 2-қуритиш қувури; 3-йиғгич; 4-фильтр; 5-циклон; 6- туширгич; 7-нам материал бункери; 8-дозатор; 9-ҳаво иситгич; 10- вентилятор. Пневматик қуритгичларда энергия сарфи анча катта, бу сарф материал заррачасининг ўлчами кичрайиши билан камаяди, бироқ заррачаларнинг ўлчами 8-10 мм дан ошмаслиги керак. Катта ўлчамли заррачалари бўлган материаллардан намликни чиқариш учун пневматик ускуналарни бошқа русумдаги қуритгичлар билан бирга ишлатиш зарур. Демак, тузилиши оддий ва ихчам бўлишидан қатьий назар пневматик қуригичларни ишлатиш чегараланган. Қуритиш қувурининг намлик бўйича иш унумдорлиги 400 кг/м 3  соат атрофида бўлади, иссиқлик сарфи – 5000 кЖ/кг намлик, қуритилаётган материалнинг нисбий сарфи эса – 8÷20 кг/кг ҳаво. Маҳсулотлар сочиб бериладиган қуритгичлар. Бундай қуритиш ускуналари турли эритмалар ва суспензияларни сувсизлантириш учун ишлатилади. Бундай ускунанинг иссиқлик таъсир қилиш зонасида маҳсулот қисқа вақт давомида бўлиб, ундан намлик жадаллик билан ажралиб чиқади. Ҳосил бўлган маҳсулот кукун ҳолатида бўлиб, қўшимча майдалашни талаб қилмайди, кейинги қайта ишлаш жараёнларида яхши эрийди. Ушбу русумдаги қуритгичлар ичи бўш ва конус тубли цилиндрсимон ускунадан иборат бўлиб, унинг юқориги қисмидан суюқ модда сочиб берилади ва параллел оқимда ҳаракат қилаётган қуритувчи агент (иссиқ ҳаво ёки тутунли газлар) билан тўқнашади, натижада катта тезлик билан буғланади. Сочиб берувчи қуритгичларда буғланишнинг солиштирма юзаси катта бўлади, шу сабабли қуритиш жараёни қисқа вақт (тахминан 15–30 с) давом этади. Қуритиш қисқа вақт давом этганлиги сабабли жараён паст ҳароратларда олиб борилади, натижада сифатли кукунсимон маҳсулот олинади. Агар нам материал олдин қиздириб олинса, совуқ ҳолдаги қуритувчи агентдан ҳам фойдаланса бўлади. Материални сочиш учун механик ва пневматик форсункалар ҳамда марказдан қочма дисклар (айланишлар сони минутига 4000-20000) ишлатилади. Ушбу турдаги ускунада (16.1 3 -расм) нам материал қуритиш камерасига форсунка ёрдамида сочиб берилади. Қуритувчи агент (тутунли газ ёки ҳаво) вентилятор ёрдамида қуритгичга берилади, у камера ичида материал билан параллел ҳаракат қилади. Қуриган материалнинг майда заррачалари камеранинг пастки қисмига чўкади ва шлюзли таъминлагич ёрдамида керакли жойга юборилади. Ишлатилган қуритувчи агент циклонларда майда чанг заррачалардан тозаланади, сўнг атмосферага чиқариб юборилади. Сочиб берувчи қуриткичларда материал ва қуритувчи агент оқимлари тўғри, қарама-қарши ва аралаш йўналишда бўлиши мумкин, бироқ кўпинча тўғри (ёки параллел) йўналишли оқим кенг ишлатилади. Бундай қуритгичларнинг иш унумдорлиги дастлабки материал бўйича 32000 кг/соат гача бўлиши мумкин. 16.13- расм . Маҳсулот сочиб бериладиган қуритгич : 1-печь; 2-вентилятор; 3-винтсимон насос-дозатор; 4-марказдан қочма сочиб берувчи; 5-қуритиш камераси; 6-тутун тортувчи вентилятор; 7- циклон; 8-шлюзли таъминлагич. Оқимлар: I-газ; II-ҳаво; III-дастлабки маҳсулот; IV-намлик буғлари ва иссиқлик ташувчи аралашмаси; V- тайёр маҳсулот. Сочиб берувчи қуриткичлар юқорида айтиб ўтилган афзалликлардан ташқари бир қатор камчиликларга ҳам эга: 1) нам материалнинг ускуна деворларига ёпишиб қолмаслиги учун камеранинг диаметри анча катта (12,5 м гача) бўлади; 2) камерада солиштирма буғланиш қиймати кичик (1 м 3 камерадан соатига 10–25 кг сув ажралади); 3) ҳаво оқимининг тезлиги нисбатан кичик (0,2–0,4 м/с), агар ҳаво тезлиги катта бўлса майда заррачаларнинг чўкиши қийинлашади ва уларнинг ҳаво оқими билан кетиб қолиши кўпаяди. Мавҳум қайнаш қатламли қуриткичлар. Бундай қуриткичларда жараён мавҳум қайнаш қатламида олиб борилганлиги сабабли материал заррачалари ва қуритувчи агент ўртасида контакт юзаси кўпаяди, намликнинг материалдан буғланиб чиқиш тезлиги ортади, қуритиш вақти эса анча қисқаради. Ҳозирги кунда мавҳум қайнаш қатламли қуриткичлар сочилувчан донасимон материалдан ташқари, қовушиб қолиш хусусиятига эга бўлган материаллар, пастасимон моддалар, эритмалар, қотишмалар ва суспензияларни сувсизлантириш учун ҳам ишлатилмоқда. Мавҳум қайнаш қатламли қуритгичларда одатда ўлчами 5 мм гача бўлган донадор материаллар қуритилади. Қуритувчи агент сифатида қиздирилган ҳаво, тутунли газлар, қиздирилган инерт газлар ишлатилади. Бундай қуритгичларда мавҳум қайнаш ҳолати газ фазаси ёрдамида юзага чиқади. Айрим шароитларда мавҳум қайнаш ҳолати бошқа инерт материал ёрдамида ҳам ҳосил қилиниши мумкин. Бундай шароитда қуритилиши лозим бўлган материал қиздирилган қуритувчи агент оқимида инерт материал билан контактга учрайди. 16.1 4 -расмда суспензия ва эритмаларни инерт материалнинг мавҳум қайнаш ҳолатида сувсизлантиришга мўлжалланган қуритгичнинг схемаси келтирилган. Дастлабки маҳсулот таъминлагич 4 ёрдамида қуритгичнинг ичига жойлаштирилган пневматик форсункага берилади. Форсунка иситиш ускунаси 5 да иситилган ва сиқилган ҳаво ёрдамида дастлабки маҳсулотни сочиб беради. Ускунанинг ичига солиб қўйилган инерт материал (масалан, фторпластнинг майда заррачалари) ёниш камераси 1 да ҳосил бўлган тутунли газлар ёрдамида мавҳум қайнаш ҳолатига келтирилган бўлади. Бу ерда маҳсулотнинг майда томчилари (чанглари) инерт материал гранулаларининг устига ёпишиб қолади. Мавҳум қайнаш ҳолатида гранулаларнинг ўзаро жадал тўқнашуви таъсирида қуриган маҳсулот гранулалардан ажралади ва иссиқлик ташувчи билан биргаликда ен г ли фильтр 8 га юборилади. Тутунли газлардан ажралган маҳсулот икки қатламли чанг затвори 9 орқали қурилмадан ташқарига чиқарилади. Ишлатилган иссиқлик ташувчи агент енгл и фильтрда тозалангандан сўнг атмосферага чиқарилади. Енгли фильтрни регенерация қилиш учун компрессор 7 ёрдамида ресивер 6 орқали ҳавонинг тескари оқимидан (0,04÷0,06 МПа) фойдаланилади. 16.14- расм . Маҳсулотларни инерт материалнинг мавҳум қайнаш ҳолатида сувсизлантирадиган қурилманинг схемаси : 1-табиий газнинг ёниш камераси; 2-ҳаво ҳайдагич; 3-қуритгич; 4- таъминлагич; 5-иссиқлик алмашгич; 6-ресивер; 7-компрессор; 8- енгли фильтр; 9-икки қаватли чанг затвори. Оқимлар: I-табиий газ; II- ҳаво; III-суспензия; IV-сув; V-сиқилган ҳаво; VI-сув буғи; VII- конденсат; VIII-иссиқлик ташувчи ва намлик буғлари; IX-тайёр маҳсулот. Мавҳум қайнаш қатламли қуритгичларнинг асосий қисми цилиндрсимон, конуссимон ёки цилиндр-конуссимон бўлиши мумкин. Цилиндрсимон қобиқли қуриткичларда баъзан қуритиш жараёни бир меъёрда бормайди, чунки қатламда жадал аралаштириш мавжуд бўлганлиги сабабли айрим заррачаларнинг қуритгичда бўлиш вақти ўртача қийматдан анча фарқ қилади. Шу сабабли ўзгарувчан кесимли (масалан, конуссимон) қуриткичдан фойдаланилади. Бундай конуссимон қуритгичнинг пастки қисмида газнинг ҳаракатланиш тезлиги энг катта заррачанинг чўкиш тезлигидан катта, тепа қисмида эса энг кичик заррачанинг чўкиш тезлигидан кам бўлади. Бундай ҳолатда қаттиқ заррачаларнинг нисбатан тартибли циркуляцияси мавжуд бўлиб, заррачалар қуритгичнинг марказий қисмида кўтарилади, унинг чекка қисмларида эса пастга қараб тушади. Натижада материал бир меъёрда исийди ва камеранинг иш баландлиги камаяди. Мавҳум қайнаш қатламли қуриткичларнинг самарали ишлаши учун нам материал ва қуритувчи агентни қуритгичнинг кўндаланг кесими бўйича бир меъёрда тарқалишига эришиш керак. Бунинг учун нам материални қуритгичга бериб турадиган таъминлагич, қуритилган материални қуритгичдан чиқариб турадиган ва газ тарқатувчи мосламаларнинг конструкциясини тўғри танлаш зарур. Барабанли роторли вакуум-қуритгичлар. Бундай қуритгичлар портлаш ва ёнғин чиқиш жиҳатдан ҳавфли, заҳарли , сочилувчан ёки пастасимон маҳсулотларни сувсизлантиришга мўлжалланган. Заҳарли препаратлар, гербицидлар, полимер материаллари ва бўёқлар ишлаб чиқаришларда иссиқликка чидамсиз маҳсулотларни сувсизлантириш учун ҳам барабанли роторли вакуум-қуритгичлар кенг ишлатилади. Бу турдаги контактли қуритгичларда материал секин айланувчи, гороизонтал ҳолда жойлашган тароқли аралаштиргич ёрдамида аралаштирилади, натижада ускуна даврий ишласа ҳам қуритиш тезлиги анча юқори бўлади. Тароқли вакуум-қуриткичлар қўл меҳнатини талаб қилмайди. Қуриткич горизонтал буғ ғилофли цилиндрсимон қобиқдан ташкил топган (16.1 5 -расм). Ускуна тепасида нам материални юклайдиган, пастки қисмида эса қуриган материални туширадиган туйнуклар бор. Қобиқнинг ичида тароқлари бўлган аралаштиргич жойлаштирилган. Аралаштиргичнинг тароқлари ўқда ўзаро перпендикуляр қилиб ўрнатилган; барабан узунлигининг бир и нчи ярмида аралаштиргичнинг тароқлари бир томонга эгилган бўлса, иккинчи ярмида эса қарама-қарши томонга эгилган бўлади. Бундан ташқари, аралаштиргич ҳар 5-8 минутда реверсив мослама ёрдамида айланиш йўналишини ўзгартиради. Шу сабабли ускунага тушган материал даврий равишда барабаннинг ички девори яқинидан унинг марказига қараб ва тескари йўналишда ҳаракат қилади. Аралаштиргич ўқининг ичида бўшлиқ бўлиши ҳам мумкин, бундай ҳолда бу бўшлиқ орқали иситувчи агент юборилиб, материал қўшимча равишда қиздирилади. Тароқлар ўртасида эркин ҳаракат қилувчи қувурлар материални тезроқ айлантириш учун хизмат қилади. Қуриткичнинг қобиғи конденсатор вакуум-насос билан туташган. 16.15-расм. Барабанли роторли вакуум-қуритгич: 1-барабан; 2-буғ ғилофи; 3-юклаш учун туйнук; 4-ротор; 5-тароқ; 6-тушириш учун туйнук; 7-узатма. Оқимлар: I-сув буғи; II-конденсат; III-газлар. Аралаштиргичли вакуум-қуритгичларнинг асосий афзаллиги – бошқа ускуналарга нисбатан қуритиш жараёни паст ҳароратда олиб борилади. Унга хизмат кўрсатиш учун ишчи кучи кам талаб қилинади, бундай қуриткичларда портлаш ҳавфи бўлган ва заҳарли материалларни қуритиш мақсадга мувофиқдир. Бундай ускуналар материал таркибидан сувсиз эритувчиларни ажратиб олиш учун ҳам ишлатилиши мумкин. Қуритилган материалларнинг сифати анча юқори бўлади. Қуритгич қобиғининг номинал ҳажми 0,16 дан 10 м 3 гача ўзгариши мумкин. Цилиндрсимон қобиқни материал билан тўлдириш коэффициенти одатда 50 % ни ташкил этади. Портлаш ҳавфи бўлган материаллар билан ишлаганда, ҳавфсизликни таъминлаш мақсадида ҳавонинг кириши мумкин бўлган жойлар (роторни зичлантириш, тушириш учун туйнук, фильтр ) га паст босим билан азот юборилади. Бундан ташқари барабанга емирилиб кетадиган мембрана ўрнатилади. Буғ-ҳавони материал чангларидан тозалаш учун ускуна фильтрлар билан жиҳозланади. Вальцовкали қуритгичлар. Бу турдаги ускуналар турли суюқликлар ва оқувчан пастасимон материалларни атмосфера босимида ёки вакуум остида қуритиш учун ишлатилади. Қуритиш жараёни узлуксиз равишда олиб борилади ва қўл меҳнати талаб қилинмайди. Бу турдаги қуриткич битта ёки иккита барабандан иборат. 16.16-расмда битта барабанли қуриткичнинг схемаси келтирилган. Бундай қуриткичда тоғаранинг ичида битта барабан айланиб туради. Тоғарага материал узлуксиз равишда бериб турилади. 16.16-расм . Битта вальцовкали қуритгич: 1-бўш цапфа; 2-ичи бўш барабан; 3-тортувчи қалпоқ; 4-узатма; 5-тоғора; 6- аниқ бир ўлчамга келтирувчи мослама; 7-куракчали мослама; 8-шнек. Оқимлар: I-конденсат; II-сув буғи; III-ҳаво ва намлик буғи аралашмаси; IV- дастлабки маҳсулот. Барабаннинг ичи бўш бўлиб, у сув буғи ёки бошқа иссиқлик ташувчи агент ёрдамида иситилади. Барабан айланаётганда унинг ташқи юзаси материалнинг юпқа қатлами билан қопланади. Барабан иситиб турилганлиги сабабли материал қатлами қурийди, сўнгра куракчали мослама билан қирқилади ва шнек ёрдамида ускунадан ташқарига чиқарилади. Қуриган материал кукун, юпқа қатлам (плёнка) ёки параха ҳолатида бўлади. Қуриткичнинг ҳамма иш қисмлари умумий қобиқнинг ичига жойлаштирилган ва вакуум ҳосил қилувчи қурилма билан боғланган. Вальцовкали ускуналар ёрдамида юқори ҳароратларга чидамсиз бўлган материалларни юпқа қатлам билан қуритиш мумкин. Қуритиш вақти барабаннинг айланишлар сони орқали бошқарилади. Қуриткичнинг иш унуми барабаннинг диаметри, узунлиги ва айланишлар тезлигига мутаносиб. Ускунанинг иш унуми одатда материал юпқа қатлами (ёки плёнкаси) қалинлигининг камайиши ва барабан айланишлар сонининг ортиши билан кўпаяди. Тажрибалар шуни кўрсатадики, ускунадаги плёнканинг қалинлиги 0,1÷0,4 мм, барабаннинг айланиш тезлиги эса 1÷10 мин -1 бўлганда 1 кг намликни буғлатиш учун 1,2÷1,6 кг сув буғи сарф бўлади. 9. ҚУРИТИШ ЖАРАЁНЛАРИНИ ЖАДАЛЛАШТИРИШ Бир қатор ишлаб чиқаришларда тайёр маҳсулотнинг сифатига бўлган юқори талабларни бажаришда қуритиш жараёни алоҳида аҳамиятга эга. Шу сабабдан ҳам қуритгичларнинг ишини жадаллаштириш (яъни қурилманинг 1 м 3 ҳажмидан ажратиб олинадиган намлик миқдорини кўпайтириш) муҳим муаммолар қаторига киради. Қуритиш жараёнини жадаллаштириш ва қуритгичларнинг иқтисодий самарадорлигини ошириш учун қуйидаги усулларни танлаш мумкин: 1) юқори ҳароратли иссиқлик ташувчи агентларни қўллаш; 2) пульсацияланган газ оқимларини ишлатиш ва материал заррачаларини вибрация қилиб туриш; 3) электр ва магнит майдонларини ишлатиш; 4) иссиқлик ташувчи сифатида материалдан буғланиб чиқаётган суюқликнинг ўта қиздирилган буғларини (сув буғлари, органик эритувчиларнинг буғлари ва ҳоказо) қўллаш; 5) битта ускунада қуритишнинг мураккаб усулларидан фойдаланиш ва бу пайтда турли технологик жараёнларни олиб бориш; 6) ишлаб чиқаришнинг иккиламчи энергетик ва иссиқлик ресурсларидан (қурилмалардан чиқиб кетаётган газларнинг иссиқлиги ҳамда буғ қозонлари, қуритгичлар ва бошқа иссиқлик ускуналарининг иссиқлиги ва ҳоказо) фойдаланиш. Адабиётлар рўйхати 1. Скобло А.И., Молоканов Ю.К., Владимиров А.И., Щелкунов В.А. Процессы и аппараты нефтегазопереработки и нефтехимии. – М.: Недра, 200 0 . – 677 с. 2. Молоканов Ю.К. Процессы и аппараты нефтега з опереработки. – М.: Химия, 1980. – 407с. 3. Владимиров А.И., Щелкунов В.А., Щелкунов В.А., Круглов С.А. Основные процессы и аппараты нефтегазопереработки (краткий справочник). – М.: Нефть и газ, 1996. – 155 с. 4. Фарамазов С.А. Оборудование нефтеперерабатывающих заводов и его эксплуатация. – М.: Химия, 1978. – 352 с. 5. Рябов В.Д. Химия нефти и газа. – М.: Техника, 2004. – 287 с. 6. Коннова Г.В. Оборудование транспорта и хранения нефти и газа. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2006. – 126 с. 7. Грищенко А.И., Галанин И.А., Зиновьева Л.М. и др. Очистка газов от сернистых соединений при эксплуатации газовых месторождений. – М.: Недра, 1985. – 270 с. 8. Справочник нефтехимика. В двух томах. Том 1. Под редакцией Огородникова С.К. – Л.: Химия, 1978. – 496 с. 9. Справочник нефтехимика. В двух томах. Том 2. Под редакцией Огородникова С.К. – Л.: Химия, 1978. – 592 с. 10. Фукс И.Г., Холодов Б.П. Нефть, газ и продукты их переработки. – М.: Нефть и газ, 1994. – 163 с. 11. Расчеты основных процессов и аппаратов нефтепереработки. Справочник. Под редакцией Судакова Е.Н. – М. Химия, 1979. – 568 с. 12. Абросимов А.А. Э.К. Экологические аспекты производства и применения нефтепродуктов. – М.: Барс, 1999. – 732 с. 13. Бакиров Т.М. Перв и чная переработка природных газов. – М.: Химия, 1987. – 256 с.

O'xshashlar

Модда ўтказиш асослари
Газ ва газконденсатларни қайта ишлаш технологияси. Алтернатив ёқилғилар. Газларни тозалаш усуллари
Авт дистиллатларини иккиламчи хайдаш, тозалаш ва ёқимлироқ қилиш
Абсорбция
Углеводород газларини қайта ишлаш