Tuproqlarning singdirish qobiliyati. K.K.Gedroyts ta’limoti - Geologiya - Referatlar

Tuproqlarning singdirish qobiliyati. K.K.Gedroyts ta’limoti

Yuklangan vaqt:

05.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

162.4599609375 KB

Ko'chirib olish

Tuproqlarning singdirish qobiliyati. K.K.Gedroyts ta’limoti Reja: Tuproqlarning singdiruvchi kompleksi  Tuproq kolloid zarrachasining tarkibi, tuzilishi, zaryadi  TSK tomonidan kationlar va anionlarning yutilishi  Tuproq kolloidlarining fizik holati va ahamiyati  O’simliklarning o’sishi va rivojlanishida singdirilgan kationlarning roli

Tuproqlarning singdirish qobiliyati deb, ular tomonidan almashinadigan va almashinmaydigan tarzda qattiq, suyuq va gaz holatidagi moddalarning yutilishiga, kolloid zarracha ustiga konsentratsiyasining ortishiga aytiladi. Tuproqning singdirish xususiyati to’g’risidagi tadqiqotlar K.K.Gedroyts, G.Vingner, S.Mattson, Ye.N.Gapon, N.I.Gorbunov, B.P.Nikolskiy, N.P.Remezov, I.N.Antipov-Karatayev va boshqa olimlar tomonidan yaratilgan, mukammalashtirilgan bo’lib, ular hozir ham o’z kuchini yo’qotmagan. Nisbatan to’liq ta’limot bu K.K.Gedroyts ta’limoti hisoblanadi. K.K.Gedroyts ta’limotiga ko’ra, tuproqlarning singdirish qobiliyati 5 guruhga bo’linadi: 1. Mexanik singdirish qobiliyati- deb tuproqlar tomonidan suv, havo oqimi bilan kelib turadigan, o’lchamlari tuproq g’ovaklarining o’lchamlaridan katta bo’lgan turli moddalar, zarrachalar va har xil jismlar hamda jismlarning yutilishiga, ya’ni ushlanib qolishiga aytiladi. Mexanik singdirish ko’pincha tuproqdagi g’ovaklar o’lchamiga, yutilishi kerak bo’lgan jismlar, moddalar o’lchamiga, miqdoriga, ko’p va oz miqdorda suv va havo yordamida kelib turishiga bog’liq bo’ladi. Har xil oqizindilarga va kimyoviy tarkibga ega bo’lgan suvlar tuproqdan o’tib tozalanadi. Tuproq va ba’zi tog’ jismlarning bu xususiyatidan hayotda keng foydalaniladi. Sug’orish inshoatlarini, kanallarni qurilishida tuproqlarning bu xususiyatlaridan foydalanib kanallar o’zanlari orqali loyqa suvlar o’tkaziladi, natijada o’zandagi g’ovaklar to’lib, kanallarning filtratsiya va infiltiratsiya darajalari keskin kamayadi. Bu hodisaga kanallar va suv omborlarini kolmatatsiyalash deyiladi. Bu usuldan shag’alli tuproqlarni yaxshilashda ham foydalansa bo’ladi, ya’ni shag’alli yerlarga loyqa-butana suvlar quyilsa, shunday suvlar bilan sug’orilsa, unda tuproq qatlami ortadi, unumdorlik yaxshilanadi. Chunki oqizindi zarrachalar odatda kolloid zarrachalarga, chirindiga, oziqa elementlarga nisbatan boy bo’ladi.

2. Kimyoviy singdirish qobiliyati deb, tuproqlardagi sodir bo’ladigan kimyoviy reakitsyalar natijasida suvda erimaydigan tuzlar, havoga chiqadigan gazlar hosil bo’lishi bilan bog’liq jarayonga aytiladi. Kimyoviy singdirish jarayoni natijasida odatda ohaktosh, gips CO 2 kabi tuzlar, gazlar va suv hosil bo’ladi. Kimyoviy singdirish tuproqlarning tipi, turi hamda tuproqlardagi kolloid zarrachalarning zaryadlariga, miqdoriga singishi mumkin bo’lgan elementning turiga va boshqalarga qarab har xil bo’ladi. Buni quyidagicha tasvirlash mumkin: 3. Biologik singdirish qobiliyati, deb tuproqda yashovchi tirik organizmlar, ildizchalar, mikroorganizmlar tomonidan har xil elementlarning yutilishi tushuniladi. Biologik singdirish qobiliyati tanlash asosida sodir bo’ladi, sababi har xil tirik organizm alohida bir elementga yoki elementlar guruhiga muhtoj bo’ladi. O’simlik ildiz tuzilmalari orqali singdirish asosan almashinish negizida sodir bo’lib, element o’z navbatida o’simlik tanasida tutashish, osmos nazariyalari va turgor hodisasi asosida harakat qiladi. 3. Fizik singdirish qobiliyati, deb mayda dispers zarrachalar ustida har xil moddalar molekulalari konsentratsiyasining ortishiga aytiladi. Bu odatda kolloid zarrachalarning yuza energiyasiga bog’liq bo’ladi. Bu hodisa alohida

molekulalarni qattiq kolloid zarracha yuzasiga, ma’lum energiya hisobiga tortilishi asosida sodir bo’ladi. Bizga yuza energiyasi zarrachalarning umumiy yuzasi bog’liqligi aniq. Yuza qancha qattiq bo’lsa fizik singdirish shuncha katta bo’ladi. Biz buni qum va tuproq orqali bir xil miqdorda loyqa-suspenziya o’tkazganimizda aniq ko’rishimiz mumkin. Qum orqali suspenziya o’tkazilganda to’plang’ich idishga tushgan suv nisbatan toza, ya’ni avvalgi suspenziya holatidan tozaroq bo’ladi. Lekin tuproq kolonkasidan shu suspenziya o’tkazilganda esa suv to’plagichda biz toza suvni ko’rishimiz mumkin. Sababi tuproq kolloidlari suspenziyadagi moddalarni sorbtsiyalaydi, g’ovaklari kichik va mayda bo’lgani uchun mexanik singdirish ham yaxshi sodir bo’ladi. Bu tajribani siyoh bilan o’tkazilsa natija yaxshi bo’ladi. Bunda tuproqning fizikaviy singdirish hisobiga siyoh yutilib qolib toza suv o’tadi. Fizik singdirish jarayonida odatda butun molekula, ya’ni gazlar va elektrolitlar, suv bug’lari butunicha yutiladi. Bunga tuproq kolloid zarrachasi ustidagi plyonkali suvni misol keltirish yaxshi natija beradi. Tuproq kolloid zarrachalari orqali dissotsiatsiyalanmagan qattiq molekulyar eritmadagi zarrachalar ham yutiladi. Fizik singdirishda yutilgan molekulalar kolloid zarracha tarkibiga kirib joylashib ololmaydi. Faqat ularning yuzalariga konsentrlanadi, ya’ni to’planadi. Aydinyan (1933) ma’lumotlariga ko’ra bu jarayonda tuproqlarning singdirish sig’imi oshadi. Xulosa qilib aytganda, tuproqlarning fizik singdirish xususiyatlaridan iflos suvlarni, ayniqsa zaharli ximikatlar bilan zaharlangan suvlarni tozalashda foydalansa bo’ladi. Lekin tuproqlarda bu xususiyat cheksiz emas, aniq sig’imga ega ekanligini esdan chiqarmaslik kerak. Bundan tashqari tuproqlarning singdirish qobiliyatini alohida-alohida ajratish juda qiyin va murakkab. Ular dialektik asosda uzviy bog’langan bo’ladilar. Shulardan yana biri bu fizik-kimyoviy singdirishdir.

5. Fizik-kimyoviy singdirish, deb tuproqlarni singdirish va ekvivalent miqdorda singdirilgan ionlarni almashtira olish qobiliyatiga aylitiladi. Bu jarayon kolloid zarrachalarning ustida, yuzasida sodir bo’ladi. Kolloid zarrachalar eritma bilan doim aloqador bo’lib, undan o’ziga birorta elementni oladigan bo’lsa, shu elementning ekvivalent miqdoriga teng miqdorda boshqa bir elementni eritmaga chiqaradi. Shuning uchun ham fizik- kimyoviy singdirishga almashinuvchi singdirish ham deyiladi. Misol qilib sho’rtoblarning hosil bo’lishi sho’rtob tuproqlarni sho’rtobsizlanishini keltirishimiz mumkin. Sho’rxok tuproqlardan qishloq xo’jaligida foydalanish uchun ularning sho’rini yuvish kerak bo’ladi. Bunda vaqtinchalik sho’rtoblik quyidagicha hosil bo’ladi: Bu jarayon qaytar jarayon hisoblanadi, ya’ni odatda sho’rtob tuproqlar hosildorligini oshirish uchun gips, ohak va boshqa minerallar, jinslar solinadi, ya’ni bu jarayon ham qaytar, shuning uchun hosil bo’lgan tuzni tezda yuvib tuproq maydonidan tashqariga chiqarish kerak. Xulosa qilib aytganda, tuproqdagi singdirish xususiyatlari ularning tarkibidagi singdirish komplekslari orqali namoyon bo’ladi. Tuproqlarning singdiruvchi kompleksi Ion almashtirish qobiliyatiga ega bo’lgan, tuproqning qattiq fazasiga uning singdirish kompleksi (TSK) deyiladi. Bu o’rinda tuproqni qattiq fazasi

deyilganda uning mineral, organik va organo-mineral qismlarini kompleks, ya’ni birgalikda tushunish lozim. TSK da almashinish qobiliyatiga ega bo’lgan kationlar bo’lishi kerak, aks holda TSK bilan tuproq eritmasi o’rtasida ion almashinishi sodir bo’lmaydi. Bu ta’rif, ya’ni TSKga berilgan tavsif mukammalashtirishga muhtoj. Negaki, tuproq qattiq fazasining hammasi ham kation almashinish jarayonida qatnashmaydi. Masalan tuproqni qattiq fazasiga kiruvchi kvars ion almashinish jarayonida amalda ishtirok etmaydi. Yirik mexanik fraksiyalarda ham bu jarayon kuzatilmaydi. Ion almashtirish qobiliyati asosan il zarrachalari uchun xos. Tuproqning muhim xossalaridan biri, ya’ni TSK ni tavsiflay oladigan xususiyatlar qatoriga tuproqni va TSK ni ―kation almashtirish sig’imini‖ kiritish mumkin. Adabiyotlarda bu atamaning o’rniga sinonim tariqasida ―singdirish sig’imi‖ ishlatiladi. Singdirish sig’imi almashinadigan kationlarning summasiga teng bo’ladi. Singdirish sig’imining o’lchov birligi tariqasida 100 g tuproq uchun mg.ekv. og’irlik qabul qilingan. Singdiruvchi sig’imi bilan singdirilgan kationlar summasi miqdor jihatdan hamma vaqt ham o’zaro teng kelavermaydi. Singdirilgan kationlar summasi pH ga bog’liqligi uchun singdirish sig’imiga teng yoki teng bo’lmagan hollar tuproqlarda kuzatiladi. Tuproqni singdirish sig’imi ularning mexanik, minerologik tarkibiga, gumus miqdori va sifatiga bog’liq bo’ladi. Tuproqni paydo bo’lishida qatnashadigan minerallarni kation singdirish sig’imi bir xil bo’lmay, quyidagi ko’rsatkichlarga ega. 22-jadval Ba’zi minerallarning kation singdirish sig’imi mg.ekv / 100 g Minerallar Singdirish sig’imi Smektitlar 55-120 Kaolinit 2-15 Gallauzit 15-25 illit 20-40 wermikulit 60-150 Xlorit 10-40 Muskovit 10-50 Allofanlar 50-100

Montmorillonit 80-120 Keltirilgan ma’lumotlarga ko’ra eng kichik ko’rsatkich kaolinitga to’g’ri kelsa nisbatan yuqori ko’rsatkich vermikulit va montmorillonitga to’g’ri keladi. O’zbekistonda tarqalgan tipik bo’z tuproqlar, voha bo’z-o’tloqi hamda voha o’tloqi tuproqlarining minerologik tarkibida gidroslyudalar, xlorit ko’pchilikni tashkil qiladi va oz, juda oz miqdorda kaolinit va montmorillonitlar mavjud. Agar tuproqning singdirish sig’imini ana shu minerallar va gumus aks ettirishini e’tiborga olsak, tuproqlarimizning singdirish sig’imi ancha kichik ekanligi ravshan bo’ladi. Buni quyidagi jadvaldan ko’rish mumkin. 23-jadval Har xil tuproqlarning kation almashinish sig ’ imi mg . ekv . / 100 g tuproq uchun Tuproqlar Chuqurlik, sm Kation almashinish sig’imi Muallif Tipik qora tuproqlar 4-10 74 Remezov 1957 10-30 63 40-50 63 56-65 58 Tipik bo’z tuproqlar 0-10 11 Remezov 1957 10-25 11 25-30 18 40-50 16 Xususan bo’z- voha tuproqlar 0-10 7,73 Kuziev 1991 10-30 7,35 30-40 7,47 35-100 6,22 350-400 7,38 Sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlar 0-10 10,60 Kuziev 1991 10-32 9,34 32-45 12,64 45-87 9,97 350-400 10,6 Tuproqlarning singdirish sig’imini shakllanishida tuproq kolloidlarining o’rni alohida ekanligini unutmaslik kerak.

Tuproq kolloid zarrachasining tarkibi, tuzilishi, zaryadi Tuproqlarda hamma vaqt u yoki bu miqdorda har xil tarkib va zaryadga ega bo’lgan kolloid zarrachalar mavjud bo’lib, ularning tarkibi, miqdori tuproqlarni vujudga keltiruvchi jinslar xarakteriga, jarayonlar tipiga bog’liq bo’ladi. Kolloid zarrachalarning asosini G.Vigner ma’lumotiga ko’ra, yadro tashkil qiladi. Yadroning tabiati kolloid zarrachaning tabiatini aniqlaydi. Yadro murakkab amorf yoki kristallik tuzilishiga va xususiy kimyoviy tarkibga ega. Odatda kolloid zarracha sharsimon tuzilishga ega deb qabul qilinadi. Haqiqatda esa u sharsimon emas, balki to’liqsiz sharsimon, ya’ni u har xil notekisliklarga ega. Lekin tuzilishning umumiy ko’rinishi sharga yaqin. 1-rasm. Tuproq kolloid zarrachasining tuzilishi Rasmda N.I.Gorbunov tasvirlagan atsedoid kolloid zarracha tasvirlangan. Yadroning ustida mustahkam ushlanib turgan qatlami mavjud bo’lib, ular zaryadli bo’ladi yoki kolloid zarrachaning zaryadini belgilaydi. Bu qatlamga potensial aniqlovchi qatlam deyiladi. Yadro bilan potensial aniqlovchi qatlamga granula deyiladi. Yadro, potensial aniqlovchi qatlam, harakatsiz ionlar qatlamiga

zarracha deyiladi. Zarrachaga diffuziya qatlamini ham qo’shsak, u holda mitsella bo’ladi. Shunday qilib, yadro atrofida ikki qavat ionlar mavjud bo’ladi. Odatda kolloid zarracha bilan uni o’rab turgan eritma o’rtasida elektrik potensial hosil bo’ladi. Bunga dzetta potensial deyiladi. Diffuziya qatlami dzetta potensial ta’siri ostida bo’ladi. Ana shu diffuziya qatlamidagi ion anion yoki kationga almashinadi. Odatda bu almashinish va kolloid zarrachaning boshqa qator xossalari, ularning zaryadiga bog’liq bo’lib, zarrachaning esa granula zaryadi bilan belgilanadi. Demak agar granulaning zaryadi musbat bo’lsa, butun kolloid zarracha zaryadi musbat hisoblanadi va aksincha ham bo’ladi, ya’ni granulaning zaryadi manfiy bo’lsa, kolloid zarracha manfiy zaryadli bo’ladi. Mitsella odatda elektroneytral holatda bo’ladi, ya’ni undagi musbat zaryadlar bilan manfiy zaryadlar teng bo’ladi. Mitsellaning asosiy massasi granulaga to’g’ri keladi. Zarrachalarda zaryadning paydo bo’lishi kolloid zarrachaning kimyoviy xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Salbiy zaryadli kolloidlar negizida gilli minerallar, har xil kaltsitlar, temirning g’ayri silikatli birikmalari, alyuminiy oksidi va gidrat oksidi, montmorillonitli minerallar va boshqalar yotadi. Organik moddalar kolloid zarrachasining zaryadi odatda COOH dagi H + kationining chiqishi, dissotsiatsiyasi, gidroksid gruppalarining dissotsiatsiyasi bilan bog’liq bo’ladi. Eng ko’p va nisbatan tez dissotsiatsiyalanadigan gruppa bu COOH dagi vodoroddir. Kremniy kislotasidagi elektrik potensial H + ning dissotsiatsiyalanishi bilan bog’liqdir. Potensial aniqlovchi qatlami manfiy zaryadga ega bo’lgan ionlarga ega va eritmalarga vodorod ionini chiqarib turadigan zarrachalarga atsedoidlar deyiladi. Ular kislotalarga o’xshash bo’lib, eritmani doim H (kationi) bilan boyitib turadi. Bu atsedoid xususiyat kremniy kislotasi va gumin kislotalariga xosdir. Potensial aniqlovchi qatlami musbat zaryadlangan, eritmaga OH - ionini chiqarib turadigan kolloid zarrachalarga bazoidlar deyiladi.

Proteidlardan, temir va alyuminiylardan hosil bo’lgan kolloid zarrachalar muhit reaksiyasiga bog’liq ravishda kislotali va ishqorli xususiyatlarga ega bo’la oladi, ya’ni bazoid yoki atsedoid rolini bajara oladi. Bunday ikki tomonlama xususiyatga ega bo’lgan kolloidlarni amfoter kolloidlar yoki amfolitoidlar deyiladi. Masalan, nordon muhitda alyuminiy gidrat oksididan gidrooksil ionlar muhitga chiqadi. Al(OH) 3 → Al(OH) 2 + + OH - Muhit ishqorli bo’lsa, u holda alyuminiy gidrat oksididan muhitga vodorod ionlari chiqadi. Al(OH) 3 → AlO(OH) 2 - + H + Amfoter kolloidlarda muhit nordonlashib borsa, ularning bazoidlik xususiyati ortib boradi. Aksincha muhitda ishqorlik ortib borsa amfolotoidlarda atsedoidlik xususiyati ortib boradi. Atsedoidlar yoki bazoidlar, ya’ni amfolitoidlar pH ning ma’lum nuqtasida eritmaga, barobar miqdorda vodorod va gidroksil ionlari chiqarib turadilar va bu nuqtaga, ya’ni pH ning bu nuqtasiga izoelektrik nuqta deyiladi. Bunday vaziyatda kolloid zarracha elektroneytral bo’ladi. Amfoter birikmalar odatda kuchsiz kislotali, kuchsiz asosli xususiyatga ega. TSK tomonidan kationlar va anionlarning yutilishi Odatda tuproqlardagi almashinishi mumkin bo’lgan elementlar ularning umumiy miqdoridan ozgina qismini tashkil qiladi. Almashinishi mumkin bo’lgan holatda Ca + 2 , Mg + 2 , K + , NH 4 + , Na + , Mn + 2 , Fe + 3 , H + , Al + 3 kabi elementlar bo’ladi. Bulardan tashqari, juda oz miqdorda boshqa kationlar (Li + , Sr + 2 , Zn + 2 , Cn + 2 , Cu + 2 ) bolishi mumkin. Kationlarning yutilishidagi asosiy qonuniyatlar quyidagilar hisoblanadi. 1. Elementlarni o’zaro tuproq va kolloid zarracha orasida almashinishi ekvivalent miqdorda sodir bo’ladi. Masalan: bir mg.ekv. Ca SK dan chiqarilsa bir mg.ekv. Na uning o’rnini egallaydi.

2. Almashinadigan elementlar valentliklari xilma-xilligi uchun ularning valentligi ortishi bilan yutilish energiyasi ortib boradi. Ular bu xususiyatiga ko’ra quyidagicha joylashadi: Li + ← Na + ← K + ← NH 4 + ← Ca + 2 ← Mg + 2 ← Ca + 2 ← Al + 3 ← Fe + 3 Yutilish energiyasi deb eritmada bir xil konsentratsiyada bo’la turib elementni qancha yutilgani tushiniladi, ya’ni natriy va kalsiy eritmada 3 mg.ekv. dan bo’lsa, kalsiy SK ga ko’proq yutiladi. Sababi uning yutilish energiyasi va valentligi katta. 3. Yutilish energiyasi odatda ionlarning gidratlanmagan holatdagi radiusiga bog’liq bo’ladi. Ion radiusi qancha katta bo’lsa, u shuncha kuchsiz bog’lanadi, ya’ni yutiladi va aksincha bo’ladi. 4. Bu xil variantli ionlarning yutilish energiyasi ularning atom massasi ortishi bilan ko’payib boradi. Atom massasi esa atom ionlarining tartib nomeri ortishi bilan ko’payib boradi. Bunda quyidagi qatorlar hosil bo’ladi: 1. Li 7 ← Na 23 ← K 39 ← (NH 4 ) 18 ← K 39 ← Pb 69 2. Mg 27 ← Ca 40 ← Co 59 ← Cd 112 3. Al 27 ← Fe 58 Odatda ionlarning almashinishi, M.B.Minkin ma’lumotiga ko’ra bir necha pog’onada o’tadi. 1. Siqib chiqaradigan ionni eritmadan qattiq faza ustiga o’tishi. 2. Siqib chiqarilishi, ya’ni eritmaga chiqishi mumkin bo’lgan ionni qattiq faza ichida harakat qilishi va almashish nuqtasiga kelishi. 3. Almashinadigan ionning joyidan harakat qilib almashinuv yuzasiga, ya’ni zarrachaning sirtiga kelishi. 4. Ikki tomonlama almashinishi, kimyoviy reaksiyasi. 5. Almashinadigan ionning eritmaga o’tishi.

Kationlarning yutilish energiyasi qancha katta bo’lsa, ularning SK sidagi holati shuncha mustahkam bo’ladi. Kationlar 75-85% dastlabki 3-6 minut davomida almashinadi, qolganlari uzoq vaqt davomida almashinishi mumkin. Bu tuproqdagi singdirilgan ionlarning xilma-xilligi bilan bog’liq. Almashinishi mumkin bo’lgan kationlarning umumiy miqdoriga kation almashinish sig’imi deyiladi. Bu atama K.K.Gedroyts tomonidan kiritilgan bo’lib hozirda ham o’z mohiyatini yo’qotmagan. N.I.Gorbunov ma’lumotlariga ko’ra, kationlar sig’imi har xil tuproqlarda turlicha bo’lib, bu odatda mg.ekv. hisobida bo’ladi. Masalan: tipik qora tuproqlarda 34-54 mg.ekv. 100 g tuproqda bo’lsa, bo’z tuproqlarda 8,0-8,5 mg.ekv. / 100 g bo’ladi. P.N.Besedin ma’lumotlariga ko’ra Farg’ona vodiysidagi o’tloqi-saz tuproqlarda bu ko’rsatkich 5-10 mg.ekv. atrofida bo’ladi. O’zbekiston tuproqlaridagi singdirilgan kationlar sifati va miqdorining o’zgarishini quyidagi jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkin. 24-jadval O’tloqi va bo’z-qo’ng’ir tuproqlarda singdirilgan kationlar dinamikasi Kesma chuqurligi, sm mg.ekv. Summaga nisbatan % Ca Mg K Na summa Ca Mg K Na Sug’oriladigan bo’z-qo’ng’ir tuproq 0-35 7,72 2,26 1,07 0,49 11,53 66,9 19,6 9,3 4,2 35-48 6,60 2,60 0,77 0,47 10,44 63,2 24,9 7,4 4,5 48-82 8,40 2,40 0,77 1,30 12,87 65,3 18,8 6,0 10,1 82-104 4,80 2,00 0,52 1,08 8,39 57,2 23,8 6,1 12, 9 Sug’oriladigan o’tloqi saz tuproq 0-30 4,40 2,20 0,36 0,81 7,57 58,12 29,08 4,76 8,0 6 30-55 4,00 2,20 0,26 0,52 6,98 57,31 31,52 3,72 2,4 5 55-85 2,40 2,20 0,36 0,26 5,22 45,98 42,14 6,89 4,0 8 0-22 4,40 2,80 0,87 0,34 8,41 52,32 32,29 10,3 4 4,0 4 22-39 4,60 4,20 0,36 0,76 9,84 46,75 42,68 3,65 7,9 2 39-56 3,60 4,10 0,41 0,78 9,19 39,17 47,88 4,46 8,4

8 Odatda kation singdirish sig’imi kolloid zarrachaning genezisiga bog’liq bo’ladi. Barcha tuproqlar o’zlarining singdirish kompleksi tarkibidagi kationlarning turi va miqdoriga qarab asoslarga to’yingan va to’yinmagan guruhlarga bo’linadi. D.Xissink tuproqlarni asoslar bilan to’yinganligini quyidagi formula bilan aniqlashni tavsiya etadi: S V = * 100 T Bunda, V-tuproqning asoslar bilan to’yinganlik darajasi foizlarda singdirish sig’imiga nisbati. S-almashinuvchi asoslarning summasi. T-kation almashinish sig’imi. Gidrolitik kislotalikga ega tuproqlar uchun bu formula quyidagi ko’rinishni oladi: S V = * 100 S + H Bunda, H-gidrolitik kislotalik miqdori S + Í = T ni tashkil qiladi. Ishlab chiqarishga bu formulalardan foydalanib ohaktosh va gipslash ishlari bajariladi. Odatda agrotexnik chora-tadbirlar ham tuproqning singdirish sig’imi va kation tarkibiga ta’sir ko’rsatadi. Masalan: tuproqlarni o’g’itlash, sug’orish, almashlab ekish va boshqa agrotexnik, agromeliorativ choralar tuproqni singdirish sig’imini o’zgartiradi. Tarkibida natriy bo’lgan suv bilan sug’orishni ko’rsak, u holda tuproq TSK siga natriyning kirib qolishi, ya’ni singdirilishi absorbtsion nisbatga bog’liq bo’lib, bu formula AQSh da ko’p qo’llaniladi.

Bunda, SAR natriyni adsorbtsiyalanish nisbati. Na + , Ca + 2 , Mg + 2 lar ularning suvdagi konsentratsiyalari, mg.ekv. / l. Bu natijalar tuproq sho’rtoblanishining potensial holatini ko’rsatadi. Sho’rtoblanish sabablari ko’p bo’lib, Richards (1953) bo’yicha SAR asosida quyidagi holatlarda yuz beradi. Shuni alohida qayd qilish kerakki, tuproqlarni sho’rtoblanish jarayoni bu murakkab kimyoviy va fizik-kimyoviy singdirish asosida sodir bo’ladi. Bu ayni vaqtda tuproq va suvni qator xossa va xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Masalan, sug’oriladigan o’tloqi saz tuproqlarni minerallashgan zovur suvlari bilan sug’orish ta’sirida tuproqdagi sho’rtoblanishni quyidagi jadvaldan ko’rish mumkin. 26-jadval Sug’orish suvining sifati va sho’rtoblanish Mineralizatsiya ko’rsatkichi Tuproqlarning sho’rlanish darajasi T uproqning sho’rtoblanishi past o’rtacha Yuqori juda yuqori 1 past 8-10 15-18 22-26  26 1-2 o’rtacha 6-8 12-15 18-22  22 2-3 yuqori 4-6 9-12 14-18  18 3 juda yuqori 2-4 9 11-14  14 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, SAR 8 dan yuqori bo’lsa suvni mineralizatsiya qancha bo’lishidan qat’iy nazar tuproqning sho’rtoblanish xavfi yuqori. Tuproq singdirish kompleksida Al va Fe ning miqdori ortishi, rN ning kamayishi bilan anionlarning yutilishi ortib boradi. Xlor va nitrat anionlari TSK tomonidan deyarli yutilmaydilar. Shu hodisa sho’r tuproqlarda ijobiy baholanadi. Sababi sho’rlikni vujudga keltiruvchi xlor ionlarining yuvilishi oson bo’ladi. Lekin o’g’it tariqasida solinadigan nitratlarning yutilmasligi o’z navbatida ularning ham harakatchanligini oshiradi. Natijada o’simlik uchun foydasi kamayadi, ya’ni sug’orish jarayonlarida yuvilib ketadi yoki ildiz maydonidan chuqurga tushib qoladi.

27-jadval O’tloqi saz tuproqlarda singdirilgan kationlar dinamikasi Variant Chuqurlig i, sm Mg.ekv. Summaga nisbatan % Ca Mg K Na Ñóììa Ca Mg K Na Engil mexanik tarkibli Ariq suvi bilan sug’orilganda 0-36 36-48 5,20 3,52 2,48 3,92 1,46 1,40 0,17 0,29 9,31 9,13 58,27 39,93 26,64 43,13 13,68 14,19 1,82 3,17 Kollektor va zovur suvi bilan sug’orilganda 0-36 36-48 4,88 3,84 2,36 2,76 1,66 1,36 0,21 0,13 9,11 8,05 53,56 47,70 25,91 35,06 18,22 16,89 2,30 1,61 Og’ir mexanik tarkibli Ariq suvi bilan sug’orilganda 0-32 32-50 7,22 5,13 4,21 3,48 0,79 1,80 0,26 0,46 12,48 10,87 57,85 47,19 33,73 32,01 6,33 16,56 2,06 4,23 Kollektor va zovur suvi bilan sug’orilganda 0-32 32-50 6,92 4,91 3,40 4,01 1,46 1,46 0,58 0,44 12,36 10,82 55,98 43,37 27,52 37,06 11,81 13,49 4,71 4,08 Maligin, Bushuevlar ma’lumotiga ko’ra, ionlar (Cl) och tusli bo’z tuproqlarda sug’orish davomida va undan keyin 4 sutka davomida profil bo’ylab pastga va keyin esa yuqoriga harakat qiladi. Fosforli ionlarning TSK ga yutilishining ahamiyati katta. Biz yerlarimizga fosforli o’g’itlarni 150-250 kg / ra va undan ham ko’p miqdorda solamiz. Bunda neytral va kuchsiz ishqoriy tuproqlarda quyidagi jarayon sodir bo’ladi: Nordon tuproqlarda: Har ikkala holda ham harakatchan fosfor harakatsizga aylanadi.

Ishqoriy muhitga ega bo’lgan tuproqlarda fosforning yutilishi yuqoridagilardan boshqacharoq, ya’ni quyidagicha sodir bo’ladi: Yutilgan PO 4 -3 vaqti bilan eritmaga chiqib, o’simlik undan foydalanganligi uchun bu hodisa ijobiy baholanadi. Tuproq kolloidlarining fizik holati va ahamiyati Kolloidlar tuproqda asosan gel holatida bo’ladilar, gellar ma’lum darajada suvli bo’ladi. Nam tuproqda kolloidlar zol holatida, ya’ni zarrachalar suv yordamida birbiridan ajralgan bo’ladi. Gel holatidagi zarrachalar suv yordamida ajralmagan bo’ladi. Zol holatidagi kolloid zarrachalarning mustahkam turishi ulardagi elektrokinetik potensialga bog’liq bo’ladi. Bir xil zaryadli kolloidlar bir-biridan qochadilar, ular suspenziya holatida ko’p tura oladilar. Elektrokinetik potensial va zarracha zaryadi kamayishi, hamda har xil zaryadli zarrachalarning to’qnashishi natijasida ular birlashib kaogulyatsiyalanadi, ya’ni yiriklashadi va keyinchalik cho’kib, sedimentatsiyalanib qoladi. Cho’kib qolgan holatdan zol holatiga o’tishiga peptizatsiya deyiladi. Tuproq kolloidlari gidrofil va gidrofob kolloidlarga bo’linadi. Gidrofil kolloidlar kuchli gidratlangan bo’ladi, bularga organik kolloidlar va montmorillonitli kolloidlar kiradi. Bu bo’linish nisbiy bo’lib, zarrachalar maydalanishida bu farq yo’qolib boradi. Bir valentli kationlar bilan to’yingan kolloidlar asosan zol holatida, 2-3 valentli kationlar bilan to’yingan kolloidlar esa gel holatida bo’ladi. Kolloid zarrachalar 2 va undan ortiq valentli kationlar bilan to’yingan bo’lsa, ularning kaogulyatsiyasi nisbatan tez bo’ladi. Kagulyatsiyalash qobiliyatiga (liotroplika) qarab kationlarni Gedroyts quydagicha joylashtirgan.

Li ← Na ← NH 4 ← K ← Mg ← H ← Ca Ba ← Al ← Fe Zarracha Na bilan to’yingan bo’lsa, tuproq maydalanadi hamda uning gidrofilligi, zarrachaning zaryadi ortadi. Aksincha zarracha Ca bilan almashinsa kaogulyatsiya sodir bo’ladi. Bunga sho’rtob tuproqlar to’g’risidagi misolni keltirish mumkin. Tuproq kolloidlarini gel holatidan mexanik ta’sir, ya’ni chayqatish, aralashtirish natijasida zolga o’tkazish mumkin, lekin vaqt o’tishi bilan zol holatidan yana gel holatiga qaytadi, bu jarayonga tiksartopiya deyiladi. TSK si orqali tuproq tomonidan har xil zahar ximikatlarning yutilishi ham sodir bo’ladi, natijada zaharli modda tuproq → inson → hayvon zanjirida qatnashmaydi. Odatda ekologik nuqtayi nazardan nordon tuproqlarni yaxshilash uchun ularga gips solinadi. Gips solishning nazariy tomonlari Gedroyts tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, 1 ga maydonga solish miqdori X = Na * H * V * 1000 ekv.ga bilan hisoblanadi. Na-almashinuvchi natriyni miqdori. H-tuproq qatlami qalinligi, sm. V-tuproqning hajm massasi. Tuproqqa solingan gips bilan TSK reaksiyasi yuqorida ko’rilgan holatdagidek. O’simliklarning o’sishi va rivojlanishida singdirilgan kationlarning roli Tuproqqa singdirilgan kationlar tuproq xossalari bilan birga unda o’sadigan o’simliklarning o’sish va rivojlanish fazalariga, hamda hosildorligiga ta’sir ko’rsatadi. O’simlik bilan singdirilgan kationlar o’rtasidagi munosabatlarni o’rganishga bag’ishlangan ilmiy ishlar ko’p bo’lib, buni boshlab bergan olim K.K.Gedroyts hisoblanadi. Gedroyts (1935) vegetatsion tajribalar yordamida alohida olingan kationlarni o’simlik xossalariga ta’sirini o’rgandi.

Gedroyts o’z tajribalarida qora tuproqlardan foydalandi va uni navbatma- navbat alohida-alohida kationlar (Ca, Sr, Mg, Al, H, Fe, Cd) bilan to’yintirib maxsus idishlarga suli ekib tajribani davom ettirdi. Tajriba natijalaridan quyidagilar kelib chiqdi: 1. Qora tuproq to’la (butunlay) Ca bilan to’yintirgan variantda suli bevosita qora tuproqni o’ziga ekilganga nisbatan yaxshi o’sadi va rivojlanadi. Bundan yangi xulosa ham kelib chiqadi, ya’ni suli bunday hollarda singdirilgan Mg, K ga muhtoj bo’lmas ekan, bularning yetishmasligini almashinmaydigan guruhlari bilan qoplashi mumkin. 2. Eng qiziqarlisi shuki, stronsiy bilan to’yingan tuproqlarda o’sgan suli hosili kalsiy bilan to’yingan variantlar kabi, ya’ni deyarli bir xil bo’ladi. 3. Boshqa kationlar bilan to’yintirilgan tuproqqa ekilgan sulining hosili keskin kamayib kyetadi. Buning sabablari ko’p bo’lib, ulardan biri shu kationlarning zaharlilik darajasi bo’lsa, ikkinchisi tuproq muhitini keskin o’zgarishi hisoblanadi. Ayrim hollarda tuproqqa ohak (CaCO 3 ) solish yaxshi natija beradi. Buni tushunish qiyin emas, ya’ni bunday ohak tuproqdagi nordon muhitni neytrallaydi, ayni vaqtda tuproq eritmasidagi kalsiy konsentratsiyasini oshiradi. Gedroyts o’z tajribalarini umumlashtirib kationlarni uch guruhga ajratdi. Birinchi guruhga Ca va Sr ni kiritdi. Bular bilan to’yingan tuproq unumdorligi me’yoriy bo’ladi. Bu o’rinda stronsiyning amaliy ahamiyati deyarli yo’qligini amalda ta’kidlash kerak. Ikkinchi guruh kationlari qatoriga Mg ++ , Mn ++ , Fe ++ , Al + 3 âa Í + kiradi. Bu guruh kationlari bilan to’yingan tuproqlarda o’simlik nobud bo’ladi, ammo ohak solingandan so’ng ozmi ko’pmi hosil bo’ladi. Uchunchi guruh kationlariga NH 4 + , Na + , K + , Cd ++ , Ba ++ , Ni ++ , Co ++ , Cu ++ kiradi. Bu guruh kationlarini o’z navbatida ikkiga ajratish mumkin. a) bevosita zaharli yoki shunga yaqin kationlar (Cd ++ , Ba ++ , Ni ++ , Co ++ , Cu ++ ); b) yuqori konsentratsiyalari tuproqda ishqoriylik muhitni paydo qiluvchilar va shu orqali o’simlikka zaharli ta’sir etuvchilar (NH 4 + , Na + , K + ).

Tuproqdagi singdirilgan kationlarning sifati va miqdori har xil o’simliklarga turli darajada ta’sir ko’rsatadi. Masalan, Toshkent viloyatida tipik bo’z tuproqlarni kalsiy va magniy bilan to’yintirib arpa o’sishi va rivojlanishini ko’radigan bo’lsak (P.N.Besedin tajribasi) unda quyidagi holatlarni ko’rishimiz mumkin. Tariqning hosil darajasi Ca bilan to’yingan tuproqlarda Mg bilan to’yingan va nazorat variantiga nisbatan yuqori bo’ladi. Magniy bilan to’yingan variantda somon, ya’ni tariqning hosildan boshqa qismlari miqdori boshqa variantlariga nisbatan yuqori bo’lganligi takidlangan. Eng qiziqarlisi tuproq singdirish kompleksida magniy miqdorining ortishi suvli so’rimda HCO 3 va Mg ni miqdorlarini hamda pH ning ortishiga olib keladi. Harakatchan fosfor miqdorini ham keskin kamayishiga olib kelgan. Hosil bo ’ lgan Mg 3 ( PO 4 ) 3 ni eruvchanligi past shu bois ( NH 4 ) CO 3 ni 1% li eritmasiga ion chiqmaydi , natijada harakatchan fosfor miqdori kamayganday bo ’ ladi , albatta bu tushuncha nisbiy , ya ’ ni tuproqdagi fosforni harakatchanligi eng avvalo , erituvchiga ekstragentga va boshqalarga bog ’ liqdir . Shunday qilib o ’ simlikning singdirilgan kationlarga munosabati bir xil emas , bu muammo ko ’ pchilik elementlar va tuzlar , o ’ simlik turlari uchun o ’ z yechimini kutmoqda .

Takrorlash uchun savollar 1. Tuproqlarda mexanik singdirish qobiliyatining mexanizmi va qishloq xo’jaligi, suv xo’jaligidagi ahamiyati. 2. Fizik singdirish va uning mohiyati. 3. Kimyoviy singdirish va uning mohiyati. 4. Fizik-kimyoviy singdirish. 5. Biologik singdirish. 6. Singdirish sig’imi, singdirilgan kationlar miqdori o’rtasidagi farqi va yaqinligi. 7. Qora, bo’z tuproqlarning singdirish sig’imining o’zaro yaqinligi va farqini tushuntiring? 8. Kalloid zarrachaning tuzilishi, tartibi, zaryadi va boshqa xossalari? 9. TSK tomonidan kation va anionlarning singdirilishi? 10. TSK bilan tuproq eritmasi, o’simlik o’rtasidagi almashinish va uning mohiyati?

O'xshashlar

Tuproq kimyosining tarixi va rivojlanish bosqichlari. Tuproq kimyosining shakllanish davrlari tarixi

Bo'z tuproqlarning genetik tuzilishini o'rganish

Tuproqlarning zonal tiplari va ularning xususiyatlari

Tuproqning suyuq qismi kimyosi Tuproq eritmasining manbalari, ajratib olish usullari

Tuproqda III va IV-guruh elementlari. Tuproqda III-guruh elementlari va tuproq muhiti