Nurash jarayonlari. Shamol, oqar suvlarning geologik ishi - Geologiya - Referatlar

Nurash jarayonlari. Shamol, oqar suvlarning geologik ishi

Yuklangan vaqt:

15.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84 KB

Ko'chirib olish

Nurash jarayonlari. Shamol, oqar suvlarning geologik ishi Reja: 1. Shamol ta`sirida sodir bo`ladugan jarayonlar. 2. Oqar suvlarining geologik ishi mohiyati. 3. Tashqi kuchlar (ekzogen jarayonlar) ta`sirida hosil bo`luvchi yotqiziqlar. 4. Ekzogen kuchlarning metosferaga ta`sirining mohiyati. 5. Geologik jarayonlar turlari. 6. Nurash jarayoni haqida. 7. Geologik jarayonlarning yer po`stidagi faoliyati. 8. Atmosferaning yer po`stiga ta`siri oqibatida sodir bo`ladigan jarayonlar.

Tayanch iboralar: Relif, litosfera, okean, mineral, dinamik, geolog, giograf, morfologiya, metrologiya, gidrosfera, gidrologiya, metologiya, eol, yotqiziq, karst, suffoziya, tektoginez, geotektoginez, magma, ekzogen, atmosfera, nurash, biologik, ximik, fizik, yuza, muz, jins, mexanik, sulfat, kislorod, oksidlanish, gidroliz, pirit, reaksiya, gidrolid, molekula, temir qalpoq.

Geologiyaning birinchi qismida biz yerning shakli, ximiyaviy tarkibi, fizik xossalari va tuzilishini ko`rib chiqdik. Lekin, litosfera doimo o`zgarib turadi. Vaqt o`tishi bilan yer yuzasining relfi o`zgaradi; dengiz va okeanlar xamda ularning qirg`oq chegaralari almashadi; daryolar o`z o`zanini o`zgartiradi, mavjud ko`llar quriydi va yangilari hosil bo`ladi. Tog` jinslari va ularni tashkil qilgan minerallar yemiriladi xamda ulardan yangi tog` jinslari va minerallar hosil bo`ladi. Bu o`zgarishlarni yer qobig`ining ichki qismida xam kuzatishimiz mumkin. Dinamik geologiya geologiya fanining bir qismi bo`lib, yer yuzasi va yer po`stida bo`ladigan geologik jarayonlar bilan shug`ullanadi. Geologiyaning bu qismi fiziografik (fizik) geologiyaga taalluqlidir. Bu masalani yoritishda geolog va geograflar olib boradigan izlanishlarning farqi shundaki, geolog sodir bo`ladi. Atmosferada sodir bo`ladigan jarayonlarni meteorologiya, gidrosferadagilarini – gidrologiya, litosferadagilarini – litologiya o`rganadi. Atmosfera va tabiiy jarayonlarning qonuniyatlarini tarixiy yusinda tekshirsa, geograf geologlarning xulosalariga asoslanib, yer morfologiyasi qonuniyatlarini Yer yuzasining xozirgi ko`rinishiga qarab geografik nuqtai nazardan tekshiradilar. Geologik jarayonlar yerning xamma qatlamlarida va ularning bir-biriga yondosh chegaralarida xam litosfera chegarasida eol jarayonlar, gidrosfera va litosfera chegarasida denudatsiya, eroziya, abraziya jarayonlari yuz beradi. Yer qatlamlari ichida esa, yer osti suvlvri harakat qiladi, ya`ni gidrogeologik jarayonlar ( karst, suffoziya, cho`kish va boshqalar) yuz beradi. Yer po`stidagi harakatlar geologiyada tektogenez yoki kengroq qilib aytganda geotektogenez deb ataladi. Magmaning hosil bo`lishi, xarakati, qotishi va aralashish jarayonlari magmatizm deb ataladi. Geologik jarayonlar haqida so`z yuritganimizda eng avvalo ekzogen geologik jarayonlar haqida to`xtalamiz. Ekzogen jarayonlar deyilganda yer yuzasida ya`ni atmosfera bilan litosfera chegarasida boradigan jarayonlar tushiniladi.

Issiqlik almashinuvi. Atmosferaning yer yuzasiga ta`sirida eng avvalo issiqlik almashinuvi kuzatiladi. Atmosfera quyosh radiatsiyasini 15% atrofida, yer yuzasi esa 43 % iga yakinini uziga yutadi. Shu sababli yer yuzasining kunduzi va kechasi keskin temperaturasini o`zgarib ketishidan atmosfera saqlab turadi. Atmosfera doimiy harakatda va bu xarakati juda sekin xarakatlanadigan yer qobig`ining rivojlanishida juda katta axamiyat kashf etadi. Suv parlari (bulutlar) ning keltirilishi va yerdagi suvning aylanma xarakati xavoning р arakati bilan bog`ik. Shuningdek, shamollar tog`jinslarini yemiradi va yemirilgan bo`klarni yer yuzasi bo`ylab tarqatadi. Atmosfera harakatining asosiy sabablaridan birinchi navbatda quyosh energiyasi, so`ngra esa yerning aylanishi, dengizlar va quriqliklarning bo`linishi, materik relyefining xarakteri va xavoning yer yuzasiga ishqalanishi hisoblanadi. Bu omillar ta`siri natijasida yerda xavo bosimining xar xil bo`lishiga olib keladi va yuqori bosimli oblastlardan past bosimli oblastlar tomon xavoning oqimi yuz beradi. Shamolning tezligi 1806 yilda angliya admirali F. Bofort tomonidan taklif etilgan va xozirgi vaqtda uncha katta o`zgartirishlarsiz qabul qilingan 12-balli shkala buyicha o`lchanadi. Shu jumladan 1946 yilda dovullar uchun 6 ga bo`linuvchi shkala qabul qilingan. NURASH JARAYONI Nurash deb yer yuzasidagi va unga yaqin joy joylashgan tog` jinslari va minerallarni quyosh radiatsiyasi, suvning, xavoning va tirik organizmlarning mexanik va ximik ta`siri natijasida buzulishi va o`zgarishiga aytiladi. Nurashni keltirib chiqaradigan faktorlarga qarab quydagicha bo`linadi: 1. fizik nurash, jinslarning tarkibi o`zgarmaydi faqat ularda maydalanish yuz beradi; 1. kimyoviy nurash, yuza va gurunt suvlari shuningdek atmosfera ta`sirida jinslar tarkibini o`zgarishiga olib keladi; 2. organik (biologik) nurash, organizmlar xayot faoliyatining ta`sirida sodir bo`ladi.

Nurashning barcha turkumlari bir-birini to`ldirib, doimo birga sodir bo`ladi, lekin ularning xarakteri va intensivligi o`rab turgan muxitga iqlim zonalariga uzviy bog`liq. Fizik nurash Fizik nurashning asosiy faktori, tog` jinslari va ularni tashkil etuvchi minerallar xajmini keskin o`zgarishiga sabab bo`luvchi temperatura hisoblanadi. Bu nomuvofiqlik jinslarning darz ketishi, yoriq bo`laklarga ajralishi va keyinchalik ularni maydalanishiga olib keladi. Agar jins yoriqlariga suv kirib, bu yerda suv muzlab qolsa, u xolda fizik nurash yana xam tezlashadi. Suvning takror muzlab erib turishi bilan bog`liq bo`lgan fizik nurash sovuqdan nurash deb ataladi. Fizik nurash natijasida qattiq jinslar mayda-mayda bo`lib ketadi, xatto zarrachalar 0,01mm gacha yetadi. Nurash xodissasi jinslarning kristalli va qatlamlarning darzli bo`lishiga xam bog`liq. Tog` jinsida darz qancha ko`p bo`lsa, u shuncha tez yemiriladi. Mexanik nurash asosan tashqi sabablar yordamida yuz beradi. Yer yoriqlariga, mineral va tog` jinslari orasiga kirib qolgan suvning xarorati pasayib, bu yerda suv muzlaydi, suv muzlashi bilan muz kengayib, jinslarni yorib yuboradi. Bundan tashqari, yer yuzasi qanday shakl bo`lishidan qat`iy nazar, o`simlik bilan qoplangan. O`simliklarning ildizlari tog` jinslari orasiga yorib kirib, ularni bo`laklarga ajratadi, darzlarni kengaytiradi. Chirigan ildizlardan o`tgan suv yer ostida muzlab, darzlarni kengaytiradi. Yer ichki qismida yashovchi qurt va chuvalchanglar gil xamda loyssimon jinslar orasida juda ko`p miqdorda g`ovaklar hosil qiladi, ularning fizik va ximik xususiyatlarining o`zgarishiga olib keladi. Ximik nurash. Fizik nurash natijasida jinslar maydalanadi, parchalanadi, ba`zan eziladi. Tog` jinsiga erkin kislorod ta`siri natijasida, ayniqsa jins orasiga suvning o`tib borishi orqasida u yerda hosil bo`lgan reaktsiya natijasida ximik nurash yuz beradi. Ximik nurash qattiq jinslarning yana xam ko`proq maydalanishiga yordam beradi. Ximiyaviy jarayonlar asosan oksidlanish, gidrotatsiya (metallarning suvlanishi), erish va gidroliz xillariga bo`linadi. Oksidlanish. Nurash bo`ladigan zonada erkin kislorod bo`lgan vaqtda qaytarilish reaktsiyasi ketadi va sulfidlar hosil bo`ladi. Erkin kislorod xavoda va suvda bo`lganligidan sulfidlar beqaror bo`lib qoladi va paralanib asta-sekin sulfatlarga,

karbonatlarga va oksidlarga aylanadi. Bu reaktsiyani quyidagi pirit minerali misolida ko`rish mumkin: 2FeS2 Q 7O2 Q2H2O q 2FeSO4 Q 2H2O Bundan hosil bo`lgan temir sulfat oksidi yana oksidlanishni davom ettiradi. Temirning suvli oksidi yer yuzasidagi pirit yoki boshqa temir sulfidlari bo`lgan jinslarning oksidlanishi natijasida hosil bo`lib, u yer yuzasida temir qalpoq deb ataluvchi shaklda uchraydi Gidratatsiya (metallning suvlanishi). Bu jarayon natijasida minerallar suv ta`sirida o`zgarib nuraydi. Bunga misol qilib tabiatda angidritni gipsga aylanish reaktsiyasini ko`ramiz. CaSO4 Q 2H2O Q CaSO4 · 2H2O gips Mineral tarkibiga kislorod yoki suv molekulasi o`rnashishi bilan uning xajmi kattalashadi va atrofidagi jinslarni itarib darzlar hosil qiladi. Tayanch iboralar: Shamol, nurash, jins, sirt, gorizontal, chuqurlik, deflyatsiya, qum, tepalik, amplituda, qatlam, eol, muz, parchalash, relef, denudatsiya, akkumulyatsiya, korroziya, uyish, silliqlanish, barxanlar, dyupa, less, o`zan, eroziya, jar, sel, oqim, bazis, regressive eroziya, chuqurlama, pekeplenar. Daryo soxillarida o`simlik bo`lmasa shamolning ishini yaxshi kuzatish mumkin. Shamol ayniqsa cho`llarda katta ishlarni bajaradi. Bu ish shundan iboratki, shamol qumlarni surib ketib, xarsang va toshlarga olib borib uradi. Qumlar tog` jinsi sirtiga kelib uriladi, sirtning yuzi tekislanadi, juyaklar, chuqurliklar va xatto ikkala tomoni bo`sh joylar hosil bo`ladi. Shamol tog` jinslarining buzilish maxsulotlarini bir joydan ikkinchi joyga ko`chirish ishini xam bajaradi. Shamol faqat gorizontal satxlarni shipirib ketish bilangina chegaralanib qolmay, balki mayda-mayda chuqirliklarga xam kirib, u yerdan tog` jinslarining nurash maxsulotlarini olib chiqib ketadi. Faqat mana shu “deflyatsiya” ishi natijasida cho`l tog` jinslari batamom buziladi.

Shamol faqat mayda changlarnigina uzoq joyga uchirib keta oladi. Qumni esa yer yuzasidan bir oz ko`tarib uchirib ketadi va uzoq joyga bormay qum tepaliklar ko`rinishida to`playdi. Qum tepaliklar faqat saxrolarda va dengiz soxillarida, shuning dek qisman katta daryolarning buyida xam hosil bo`ladi. Qumtepaliklar taqsimlashgan xolda, shamolga perpendikulyar joylashgan bo`lib, ba`zan ularning balandligi 120- 130m ga yetadi. Ularning yillik siljish amplitudasi 20 m ga yetadi. Nurashdan hosil bo`lgan maxsulotlarni ko`chirishda ham shamol katta ish bajaradi. Doimo shamol bo`lib turganda chang katta qatlamlar hosil qilishi mumkin. Umuman shamol ta`sirida hosil bo`lgan barcha tog` jinslari eol (yunoncha shamol xudosi) tog` jinslari deyiladi. Shamol suv va muzliklar nurash maxsulotlarini bir joydan ikkinchi joyga ko`chirish bilangina chegaralanmay, balki ular tog` jinslarini mexanik ravishda parchalaydi va yer yuzasi relyefini o`zgartiradi. Bu narsa geologiyada denudatsiya jarayoni deyiladi. Shamolning geologik ishi asosan mana bulardan: deflyatsiya (uchirish), akkumulyatsiya (to`planish) va korroziya (uyish, silliqlanish)dan iborat. Deflyatsiya . Shamol faqat tekis yerlardagi jinslarni uchiribgina qolmasdan, barcha o`nqir-cho`nqirlarga, qoya toshlarning xamma kamarlariga kirib borib, yemirilgan mayda jinslarni xam uchirib ketadi. Bu xodisa deflyatsiya deyiladi. Deflyatsiya xarakati tog` jinslari qatlamlarining (ayniqsa gorizontal xolda yotganini) yon tomonlarini silliqlaydi, yemirib donalarga ajratib uchiradi, natijada xar xil shakllar: minorasimon, stol, ustun, qurbaqa sallasiga uxshash shakllar hosil bo`ladi. Deflyatsiya jarayoni natijasida yuqorida aytib o`tilgan jinslar yemiriladi, mayda donachalarni shamol uchirib ketadi va u joylarda xar xil shakllar hosil bo`ladi. Yer yuzasiga yaqin joylardagi bo`sh jinslarni shamol uchirib ketadi, uning o`rnida xovuzsimon relyef hosil bo`ladi. Bunday joylar eol qozoni deb ataladi. Bunday chuqurliklarda yog`inlarning to`planishidan vaqtli ko`lchalar yoki botqoqliklar hosil bo`lishi mumkin. Ko`pincha cho`llarda bunday joylarda loyqa to`planib, yozda qurib qolib yorilib-yorilib ketadi va bu yerlar taqir deb ataladi. Korroziya . Korroziya so`zi lotincha bo`lib silliqlash, o`yish, tekislash demakdir. Shamol qum donachalarini uchirsa, qattiq tog` jinslariga uriladi va ularni shamolga

qarshi tomonini qiradi, o`yadi, silliqlaydi. Shamoning ana shu bajargan geologik ishiga karroziya deyiladi. Shamol olib borayotgan qum odatda yer yuzasidan 2-3m balandda uchadi; shuning uchun korroziya qoya toshlarini tagini eng ko`p o`yadi; Shamol qum donachalarini tuxtovsiz qattiq kuch bilan tog` jinslariga urishi natijasida ularda 1,5-2m keladigan chuqurchalar hosil bo`ladi. Shamol yumshoq jinslar orasidagi toshlarni ochib, tozalab ketadi. Karroziya qattiq cho`kindi jinslarni uyib, kichik-kichik chuqurlar hosil qiladi; ba`zan bunday jinslar juda jimjimador bo`lib qoladi. Cho`llarda shamolning ta`siri natijasida qumtepaliklar ya`ni barxanlar hosil bo`ladi. Barxnlarning balandligi 2m dan 30m gacha, ba`zan 50-100m gacha yetishi mumkin. Barxanlar siljib turadi, masalan 1 yilda o`rta xisobda 2-10m gacha, ba`zi xollarda 100- 150 m gacha siljiydi. Dengiz, ko`l va daryo soxillariga to`lqin chiqarib tashlagan qumlarni shamol uchirib, quriqlik ichkarisiga olib ketishi va soxil buylab yotqizishi mumkin. Dengiz yoki daryo buyidagi qumtepaliklar dyunalar deyiladi. Dyunalarning balandligi 20-25m gacha , ba`zan katta dengiz soxilida 20m gacha yetishi mumkin. Ular ham siljib, bir yil ichida 100m dan 200m gacha yo`l bosishi mumkin. Shamol keltirgan yotqiziqlar eol yotqiziqlar deyiladi. Eol yotkiziklari o`z xususiyati va shakli bilan boshqa yotqiziqlardan farq qiladi. Eol yotqiziqlariga qumdan tashqari, tabiatda keng tarqalgan lyoss (soz tuproq) xam kiradi. Oqar suvlarning geologik ishi Oqar suvlarning ishi yer yuzidagi suvning aylanma harakatidan vujudga kelgan yog`in sochin hisobiga bo`ladi. Yer yuziga tushgan yog`inlar, muz va boshqalar suvga aylanib, baland yerlardan pastga qarab oqadi. Bunda oqar suv yemirish ishini bajaradi va yemirilgan materiallarni oqizib ketadi. Oqar suvlar bajaradigan ish yer yuzining relyefiga ko`ra uchga bo`linadi: a) Vaqtincha o`zansiz oqar suvlarning ishi (yuvib, sidirib ketish); b) Vaktincha o`zanli oqar suvlarning ishi (jarlarning hosil bo`lishi); v) Doimiy o`zanli oqar suvlar-daryolarning ishi; Eroziya. Eroziya jarayoni asosan vaqtincha va doimiy oqar suvlarning jinslarni uyib, yuvib olib ketishidan iboratdir. Eroziya jarayoni gumit iqlimli viloyatlarda

xukumronlik qiluvchi geologik jarayonlardan hisoblanadi. Taxminiy xisoblarga qaraganda yer yuzining 26% i eroziya ta`siri ostidadir. Tub jinslar xamma vaqt fizik va ximik nurash maxsulotlari bilan qoplangan bo`ladi, shuning uchun ular yomg`ir suvlarining ta`siriga bevosita duch kelmaydi. Yomg`ir suvlari tog` jinslariga faqat qiya yon bag`irli yerlarda bevosita ta`sir qilishi mumkin. Ko`pincha yomg`ir va qor suvlari tog` jinslariga ozmi ko`pmi ta`sir etib ularni ozmi ko`pmi yemiradi. Oqar suvlar tog` jinslari va mineral zarrachalarini uzib, o`zi bilan oqizib ketadi. Yer yuzasi qancha qiya va tushayotgan suv qancha ko`p bo`lsa yuvish jarayoni shuncha kuchli bo`ladi. Yuvish jarayonining tezligi va xajmi tog` jinslarining kimyoviy tarkibi va fizik xarakteriga xam bog`liq. Yumshoq va g`ovak tog` jinslar tezroq, qatiq jinslar sekinroq yemiriladi. Vaqtincha oqar suvlarning ishi. Ozanli vaqtincha oqar suvlar tushunchasi birmuncha aniqroq bo`lsa-da, lekin u doimiy oqar suvlar tushunchasi bilan aralashtirilib yuborilishi mumkin. Yomg`ir va qor suvlaridan hosil bo`lgan o`zanli vaqtincha oqar suvlar eroziyasi natijasida tog` yon bag`irlari uyilib juda parchalanib ketadi. O`zanli vaqtincha oqar suvlar tog` yon bag`irida prolyuvial yotqiziqlarni to`playdi. Tog` yon bag`ri relyefida o`zanli vaqtincha oqar suvlarning axamiyati kattadir. Daryo vodiysining vujudga kelishi va rivojlanishida xam o`zanli vaqtincha oqar suvlarning xissasi bor. O`zanli vaqtincha oqar suvlarning yotqiziqlari deyarli yaxshi saralanmagan va silliqlanmagan bo`ladi. Yer yuzasining deyarli xamma yerida chuqurchalar uchraydi, suv ana shu chuqurchalarga intiladi va asta sekin bu chuqurchalarni yuvib o`pqonlar, o`nqir- cho`nqirliklar hosil qila boshlaydi. Bu jarayon bir necha yil mobaynida davom etib jarlarni vujudga keltiradi. Jarlar xamma vaqt xam o`sib boravermaydi. Yon jarlardan asosiy jarga yig`ilib keluvchi suv o`sha yerning eng baland nuqtasiga-jarning yuqori qismiga yetsa, jarning o`sishi to`xtaydi. Tog` vodiylarida kuchli jaladan so`ng hosil bo`ladigan oqim sel deb ataladi.

Daryoning geologik ishi. Eroziya quruqlik yuzasidan oquvchi suvlar, asosan daryo suvlari natijasida vujudga keladi. Eroziya so`zi daryolarning yemirish ishini bildiradi. Daryolarning ishi: a) o`zanni chuqurlatib, soxilni yuvib ketishda; b) siniq jinslarni oqizib ketishda, v) soxilda paydo bo`ladigan va daryo o`zanini to`ldirib yuboradigan toshlarni oqizib ketishda; d) mayda tosh parchalarini yotqizishda yaqqol ifodalanadi. Oqar suvning eroziyasi natijasida tog` jinslari yuvilib, usti ochilib qoladi ba`zan suv chuqur uyib yuborib, jar hosil qiladi 1. Chuqurlama eroziyada daryo baland joylardan pastga tomon katta kuch bilan oqib tushadi, shunda suv o`zanni o`yib ketadi va daryo suvi ancha pastlikdan oqa boshlaydi. 2. Yonlama eroziya daryoning o`rta oqimida ro`y beradi. Daryoda oqib o`tayotgan suv daryo tagini yuvib yubormay, balki ikki yon soxilini o`yadi. Bunday daryolar tekislikda meandralar hosil qiladi. Daryolar dengiz va ko`llarga quyiladigan yerlarda deltalar hosil qiladi. Bu yerda daryo o`zaning shakli likopchasimon bo`ladi. Daryoning kelib quyiladigan joyi (birinchi yemirish boshlanadigan joy) eroziya bazisi deb ataladi. Eroziya bazisidan daryo suvining yuqori oqimi tamon yemirishi regressiv (chekinish) eroziya deyiladi. Tipik oqim uch qismga bo`linadi va ularning xar biri bir qancha ayrim xususiyatlarga ega. Yuqori oqimda to`planuvchi xavzada- oqiziladigan matyeriallar ko`p bo`ladi, o`rta qismida - oqib ketadigan matyeriallar , quyi qismida – cho`kib qoladigan matyeriallar bo`ladi. Eroziya viloyatining ko`tarilishi yoki eroziya bazisining cho`kishi bir oz to`xtagan davrda daryolar baland tog`larni yemirib, peneplenarni , ya`ni biroz yassilangan past-baland yerlarni hosil qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR : 1. Islomov O.I. “Umumiy geologiya” «O`qituvchi» 1991 yil. 2. Shoraxmedov SH.SH. “Umumiy va tarixiy geologiya” «O`qituvchi» 1989 yil. 3. Qurbonov A.S. “Geologiya” «O`qituvchi» 1991 yil. 4. www.ziyonet.uz 5 . www.QMII.UZ

O'xshashlar

Shamol, oqar suvlarning geologik ishi

Geologik jarayonlar haqida umumiy ma'lumotlar. Nurash jarayonlari

Yerning sirtqi kuchiga bog`liq bo`lgan geologik hodisalar

Dengiz, ko`l va botqoqliklarning geologik ishi yer osti suvlari va muzliklarning geologik ishi

Yer osti suvlari va muzliklarning geologik ishi