Noorganik kimyo fani maqsadi, vazifasi. Atom molekulyar talimot

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95.5 KB

Ko'chirib olish

Noorganik kimyo fani maqsadi, vazifasi. Atom molekulyar talimot Reja: 1. Noorganik kimyo fanining boshqa fanlar orasidagi o’rni. 2. Asosiy yo’nalishlari, rivojlanish bosqichlari, asosiy tushunchalari 3. Atom, molekula, kimyoviy reaktsiya, materiya, massa va energiyaning saqlanish qonuni. 4. Moddalarning agregat holatlari. 5. Anorganik birikmalar strukturalarining asosiy turlari

Juda qadim zamonlardan beri odamlar tevarak atrofdagi tabiat bilan doimiy muloqatda bo’lib, unga kimyo vositasida ta‘sir etganlar, hamda o’zlari uchun zarur material va mahsulotlar olganlar. Masalan: metall eritish, shisha va sopol, gazlamalar uchun boyoq tayyorlash, teri oshlash, non yopish va h.k. lar. Shu ma‘noda kimyo inson faoliyatining eng qadimgi sohasidir. Ha fan emas, balki faoliyat sohasidir. Kimyo hozirgi tasavvurimizdagi fanga aylanishi uchun ming yillar kerak bo’ldi. Moddani chuqur bilish va undan inson farovonligi yo’lida foydalanish kimyoning hozirgi asosiy shioridir. Kimyoni bilimlar ko’lami jeda keng. Kimyo dunyoni tashkil etgan elementlarni ham, shu elementlardan hosil bo’lgan turli tuman oddiy va murakkab moddalarni ham, ularning bir-biriga aylanishiga doir murakkab qonunlarni ham o’rganadi. Jamiyatdagi o’zgarishlar kimyo fanining rivojlanishini taqazo qilmoqda. Hozirgi zamon kimyo fanining rivojlanishi quyidagi sosiy yo’nalishlardan iboratdir: - rivojlanish darajasi. (yangi mahsulotlar va yangi moddalar olish) nazariy bilimlar kam rivojlanib amaliyotning oldinga o’tib ketgnligi: - informatsiya hajmining juda ko’payib ketganligi (spravochniklar, monografiyalar, jurnallar, yangiliklar); - differentsiallanishish (har xil yangi bo’limlarning ochilishi, polimerlar kimyosi, metalloorganik birikmalar, fizikaviy kimyo kabi har xil kichik mutaxassisliklar vujudga kelganligi); - kimyo fnini matematikalashtirish, unga EHMni tatbiq qilish; - boshqa fanlar bilan aloqasini mustahkamlash (fizika, biologiya, meditsina, geologiya va h.k.); - nazariya va amaliyotning birgalikda rivojlanishini ta‘minlash kimyo va kimyoviy texnologiyaning yangi usullarini joriy qilish; - kimyoning o’ziga bog’liq bo’lmagan jabxalardagi muammolarni ham xal etishga qaratilgandir; Kimyo fani kundalik turmushda kuzatilayotgan hodisalar va o’tkazilayotgan tajribalarning mohiyatini tushuntiradi. Lekin hozir NIMA UCHUN? degan savol

juda ko’p to’g’ilmoqda. Kimyodagi nazariy apparat endi rivojlanib bormoqda. Hozirgi kunda nazariyalarni hamma jrayontlarga ham qo’llab bo’lmayapti. Juda ko’p bilimlarimizni belgilovchi nazariyalar takomillashmagan (ayniqsa kimyoviy bog’lar tuzilishi, moddalarning tuzilishi). Masalan: ksenon VIII grappada joylashgan, lekin uning XeF2, XeF4 tarkibli birikmalari mavjud, bularni tajribada olgandan keyin bog’lar hosil bo’lishi tushintirildi. Kripton va argon uchun bunday birikmalar hali olinmagan. Zamonaviy kimyoviy hodisalarni oldindan aytish uchun 4 xil nazariy tushunchalardan foydalanilmoqda: - kimyoviy termodinamika (kimyoviy muvozanat konstantasi, entropiya, entalpiya); - mavjud nzariy bilimlr asosida qanday xodisalar bo’lishi va ularning sifatini odindan aytib berish yo’li faqat 2 holda 02 - > Te, F - > 1 qatorda qaynash va suyuqlanish temperaturasi oshadi. - Empirik bog’lanishlar (o’xshash, analog moddalarga qarab ba‘zi bir xossalarni oldindan aytish mumkin bo’lgan, miqdoriy parametrlarni ham aytish mumkin): - Empirik bog’lanishlardan foydalanib sifatiy parametrlarni ham oldindan aytish mumkin: HCIO - > HCIO2 - > HCIO3 - > HCIO4 - > qatorida kislotlik kuchi N2 va 02 miqdori qancha farq qilsa shuncha kuchli bo’lib boradi. Bu shundan dalolat beradiki fanda yangilik qilish uchun juda katta mehnat kerak. birgina pestitsid xossasini namoyon qiluvchi modda olish uchun 14 ming ta yangi moddalarni sintez qilishga to’g’ri kelgan. Fan taraqqiyoti yo’lini quyidagicha sxematik tarzd tasvirlash mumkin: Ideya - > asboblar - > nazariya - > tajriba - > tushuntirish. Informatsiya – Bertselius XIX asr kimyogarlarining 1 yillik ilmiy ishlarini to’plab 800 bet bo’lgan 1 tomlik referatik jurnal yozgan. Bertseliusning o’zi ham kimyodan 5 tomlik kitob yozgan.

Hozir Bertseelius obzorini (RJXim) kimyo referativ juranalida rus tilida va “Chmisal Abstrasts” jurnalida ingliz tilida chop etilyapti. Bular 24 tomdan iborat. 1953 yilda 1800 ta referat bo’lgan bo’lsa, 1985 yilga kelib 180 ming referat chop etilgan. bular 1980 yilda: - ingliz tilida –64,7%; - rus tilida – 19%; - yapon tilida – 5,2%; - nemis tilida – 4,0%; - frantsuz tillarida –2,0% maqolalar chop etilgan. buning hammasi kimyo fanining rivojlanib borayotganligini ko’rsatadi. Kimyo fanining rivojlanishi boshqa tabiiy fanlar bian uzviy bog’liqdir: 1. Kimyo fanining matematika fani bilan bog’liqligini qaraydigan bo’lsak: dastlabki atom massasining aniqlanganligi, 1850 yilga kelib, kimyoviy reaktsiya tezligi matematik ifodalanganligi, keyinchalik: differentsial, integral, matematik statistika, hisoblash matematikasi, EHM, modellashtirish, kimyoviy reaktsiyalarni grafik tasvirlash va prognozlashtirish ishlarini kimyo faniga tadbiqini ko’rsatish mumkin. 2. Fiziklar uchun kimyo bir ob‘ekt sifatida qaraladi: fizika - > moddalarning tuzilishini - > kimyoviy reaktsiyaga kirishish qobiliyatini fizikaviy metodlar yordamida o’rganiladi (YamR, PMR, spestroskopiya va x.k.). 3. Biologiya fanini kimyo fani bilan bog’liqligini qaraydigan bo’lsa: bioorganik kimyo, biokimyo, bioneorganik kimyo (organizmdagi metallarning tuzilishi, tarkibi va ularning migratsiyasini o’rganadi). (Mn, Fe, Cu, Co, Zn, Mo va boshqalar). Ularning koordinatsion birikmalari masalan: [Co (NH3) 6] 2+(3+) oqsillarning g’ishtchalari bo’lmish aminokislotalarning tarkibiy qismi bo’lib, ularni esa «hayot metallari» deb ataydi. Biologiya fanining kimyo faniga ta‘siri natijasida kimyoviy bionika vujudga keldi. Geologiya - > yer qobig’ida kimyoviy elementlar va ularning minerallarini tarqalishini o’rganadi.

Texnikada - > “xunarmadlik kimyo” - > XIX asrda texnikaviy kimyo - > kolbadan- > kimyoviy texnologiyaga o’tildi. Bir qancha amaliy fanlar – ko’mir, suv, neft, shisha kimyolari paydo bo’ldi. Oziq-ovqat sanoati, metallurgiya, meditsina, qishloq xo’jaligida kimyo bir qancha mummolarni hal qildi. HOZIRGI ZAMON KIMYO FANINING ASOSIY MUAMMOLARI - yangi kimyoviy birikmalarning sintezi va ularning metodikasini ishlab chiqish; - har xil kimyoviy omillar ta‘sirida boradigan kimyoviy reaktsiyalarni o’rganish; - kimyviy analizning –moddiy tarkibi va xossalarini o’rganishning yangi usullarini yaratish; - kimyoviy elementlar va ularning izotoplarini o’rganish; - har xil yangi materiallarni yaratish, ularning tuzilishi va xossalaini o’rganish; - yangi xil yonilg’i va energiya manbalarini yaratish; - moddalarni tozalash va aralashmalarni ajratishning eksperimental usullarini yaratish va uning nazariy printsiplarini ishlab chiqish; - kimyoni elektronikaga tadbiq qilish; - yangi dori-darmonlar, oziq-ovqat mahsulotlarini sintez qilib olish; - tabiiy resurslardan foydalanish texnologiyasini yaratish; - kimyoviy bionikani rivojlantirish. (54 Sviridov V.V. ximiya segodnya i zavtra s – 127. Minsk, Izd. Universitetskoe 1987. S. 126.). 1977 yil 4 mln 40 ming kimyoviy birikmalar bo’lib, undan 63 mingtasi amalda qo’llanilgan. 1983 yilga kelib 5 mln 475 ming turdagi modda bo’lgan, Ksenonning 400 dan ortiq birikmasi olingan bular kutilmagan birikmalardir. Bularga misol qilib quyidagi natijalarni olish mumkin:

1. Cu IV valentli Cs2[CuF6], Cs[AgF6], Cs[AuF6], [Re2CI8] Ag – V, Au – V valentli 2. [AgF6]2 -, [AgF6]3+Bro4 - va XeO4 bir xil strukturani berdi. 3. Ligandlar N2, O2, H2 va boshqa moddalar [Ru(NH3)5N2] CI2 4. CsAu - da Au – I oksidlanish darajasini namoyon qiladi. KIMYO FANINING KELAJAKDAGI RIVOJLANISHI Jahonda hozir kimyodan 7000 jurnal chiqarilmoqda, har yili urtacha 100000 ta maqola chop etilmoqda. Kimyo sanoati ishlab chiqarishning eng yuqori % ni tashkil qilmoqda. Rivojlanish asosan quyidagi yo’nalishlarda bormoqda: - kimyolashtirish (o’g’it, metallurgiya, neft kimyosi, oziq-ovqat); - chiqindisiz texnologiya yaratish; - atrof-muhitning tozaligini saqlab qolish; - chiqindilarni qayta ishlash; - fotosintez, lazerkimyosi, plazma kimyosi; - ekstremal sharoitlarda sintez qilish; KIMYO FANINING ASOSIY MUAMMOSI Kimyo avvalo ishsoniya uchun eng kerakli materiallarni tabiiy moddalardan olish uchun zarur – metallar, keramika, bog’lovchi moddalar, farfor, shisha, o’g’itlar, farmatsevtik materiallar, kauchuk, plastmassa, sun‘iy tola, yoqilg’i oziq- ovqat mahsulotlari. Kompozitsion materiallar va ko’pgina boshqa materiallar olishga qaratilgandir. Buning uchun kimyo o’zining asosiy muammosini yechishi kerak: ya‘ni ayni modda qanday kimyoviy elementlardan tashkil topgan va kerakli materiallarni olish uchun qanday o’zgartishlar qilish kerak. bundan kimyoning asosiy vazifasi – xossasi oldindan ma‘lum moddani olish va modda xossasini boshqarish yo’llarini bilishi yoki aniqlashdan iborat. KIMYO FANINING VUJUDGA KELISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI

Insoniyat -> tabiat -> olov ta‘sirida bir xil predmetlar yo’qotilib ularning o’rniga boshqasi hosil bo’ladi. Masalan: loyni qizdirib ynga kattalik berish, ganchkorlikni vujudga keltirdi. Rudalardan metallarni eritib olib, metallardan qotishmalar olib – metallurgiya sanoati vujudga keldi. Eng birinchi kimyoviy reaktsiya olovda moddalarning bir-biriga o’tishi bo’ldi, shuning uchun kimyo tarixchilaridan biri Figurovskiy olov o’ziga yarasha kimyoviy laboratoriyadir deydi. Bizning eramizgacha 1000 yil oldin qadimiy Yegipitda – keramika, lazur, shisha, oxra boyog’i, indigo, pigmentlar ishlatilgan. Shuning uchun frantsuz kimyogari Bertlo kimyo yegipitcha “xemi” deb atadi (xunarmandchilikni rivojlantirgan odamlarni xemi deb atagan) grek alximigi Zosima kimyo – oltin va kumush yasash san‘ati (xemia-metall quyish san‘ati) degan so’zdan olingan deydi. Kimyo so’zining ma‘nosi haqida turlicha fikrlar mavjud. “Ximiya” (grekcha) – “Xyumos” so’zidan olingan bo’lib “Sharbat” deganidir, yoki “Xima” (grekcha) – quyma metall degani. “Xyuma” – “Quyish”, “Okim”, “Ximevsis” – aralashtirish xitoycha “Kim” – oltinni bildiradi. Qadimgi Yegipitka “chemi” – qoratuproq, Yegipitni nomi, rimcha “Ximiya” – nodirmas metallarni oltin va kumushga aylantirish san‘atidir. “Xemiya” – Yegipitcha oltin va kumush olish san‘atidir. “Ximoyya” – so’zi juda qadimgi tushunchalar bilan bog’langan bo’lib, “quyish”, “tindirish” ni bildiradi. Hozirgacha “Kimyo” so’zining kelib chiqishi haqida aniq bir fikr yoki ma‘lumotlar yo’q. Kimyoni butun rivojlanishini asosan 5 ta bosqichga bo’lish mumkin: 1 – Bosqich. Har bir bosqich kimyoviy muammolarni hal qilish usullari bilan farq qiladi. Birinchi bosqich-kimyo rivojlanishining qadimgi naturfilosofiya va alkimyo davridan, bizning tariximizgacha bo’lgan davr bo’lib uni biz “alximiya” davri deb ataymiz. Bu davr asosan moddalar haqidagi faktlarni to’plash bilan shug’ullanib ularning bir-biriga o’tish xollarini o’rgandi. U 2 ming yil XVII

asrning 2 chi yarmigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Ularning asosiy maqsadi filosofiya toshini topish bo’ldi. 2 – Bosqich. XVII asrning 2 chi yarmidan boshlanadi. Bu davr eksperimental kimyo deb atalib, ular kimyoni moddalar tarkibi haqidagi fan ekanligiga asos soldi. Sintez o’tkazdi, moddalar tarkibini tekshirish natijasida ularning bir-biriga o’tishini o’rganib qoida, qonun, nazariyalarni vujudga keltirdi, analitik kimyo – sifat fani sifatida vujudga keldi. 3 – Bosqich. XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi va analitikadan kimyo – undan keyin esa sintetikaga o’tib – “strukturnaya ximiya” (tuzilish kimyosi) vujudga keldi, natijada-ranglovchi buyoqlar, dorilar, sun‘iy ipak olindi. Bu davr kimyoviy strukturaning boshlanishig asos bo’ldi (1860-1880 yillar) va organik kimyoning rivojlanishining shuhrat qadamlarini ortishiga sabab bo’ldi. 4 – Bosqich. XX asr-sanoat va texnikaning intensiv rivojlanish davrini o’z ichiga oladi. Bu davr-sanoat va qishloq ho’jaligi uchun kerakli bo’lgan aniq tarkibli moddalardan juda ko’p mikdorda olish bir xarakterlanadi. Ma‘lum xossag ega bo’lgan plastmassa, sintetik, kauchuk, suniy tola, yuvuvchi moddalar, azotli o’g’itlar va boshqalardan ko’plab miqdorda ishlab chiqarila boshlandi. 5 – Bosqich. Hozirgi zamon rivojlangan ishlab chiqarish talabiga binoan rivojlanish davri. Bu davrda har xil erituvchi tanlash, biokatalizatorlar yordamida kerakli tarkibdagi moddalarni olish uchun ishlatiladigan kimyoviy jarayonlar haqidagi ta‘limotni yaratishni o’z oldiga maqsad qilib qoygan. Kimyo fani-atrofimizni o’rab olgan butun olamni, uning xilma-xil shakllarini va olamda sodir bo’ladigan turli tuman hodisalarni tekshiruvchi tabiat fanlaridan biridir. Tabiat, butun olamishson ongidan tashqarida va inson ongiga bog’liq bo’lmagan holda mavjuddir. Olam materiyadan iborat, mavjud narsalarning hammasi doimo harakat qilib turadigan materiyaning har xil turlaridir. Kimyo fani jonli va jonsiz tabiatni tashkil qilgan moddalarni, ularning xossalarini, tuzilishini, bir-biriga aylanishini shular natijasida roy beradigan o’zgarishlarni va bu o’zgarishlar orasidagi bog’lanishlarni tekshiradi. Butun

koinot, jonli va jonsiz olam, koinotda sodir bo’ladigan barcha jarayonlar materiyaning ayrim formalaridir. Materiya (mater rerum – narsalar onasi degan ma‘noni bildirib) – bu bizning ongimizga bog’liq bo’lmagan holdagi ob‘ektiv reallikdir, bizning ongimiz undan surat oladi, nusxa oladi va uni aks ettiradi. Materiya – formalari – maydon va moddadir. Har ikkalasi zarrachalari – massa, energiyaga ega bo’lib korpuskulyar va to’lqinli harakat bilan xarakterlanadi. Modda zarrachalarining massasi bir xil, zichligi katta, maydon doimo to’lqinli harakatda bo’lgan uning zichligi esa kichik. Materiya – doimo harakatda tabiatdagi o’zgarishdan tortib to fikrlash qobiliyatimizgacha. Harakat shakllari mexanik, kimyoviy, issiqlik va x.k. lar. Kimyoviy reaktsiya kimyoviy harakat formalari bilan xrakterlanadi. Materiya zarrachalariga – elementar zarrachalar, atom va molekulalar, assotsiatsiya va agregatsiya natijasida hosil bo’lgan mahsulotlar kiradi (birinchi sxemaga qarang). Elementar zarrachalar 3 ta sinfga bo’linadi: 1 – Fotonlar (elektromagnit nurlar) 2- Leptonlar, Elektronlar va myuonlar yengil zarrachalar; 3- yengil va og’ir zarrachalardan tashkil topgan adronlar – mezonlar (pion, kaon, mezon) va barionlar (proton, neytron giperonlar) hammasi bir necha yuzlardan tashkil topgan. Kimyogarlar uchun atomlar asosini tashkil qilgan: - elektron, proton, neytron ahamiyatlidir. Elementar zarrachalar -> atom -> molekula -> assotsiat -> agregat Materiyaning harakat formasiga qarab energiya: mexanik, issiqlik, yorug’lik, elektr, kimyoviy energiya to’g’ri keladi. Massa tushunchasi bilan energiya tushunchasi orasida o’zaro bog’lanish mavjud. Harakatdagi zarrachaning massasi harakat tezligiga bog’liq ravishda ifodalanadi: Bu yerda: mo – v = 0 bo’lgandagi zarrachaning tinch massasi: m - harakatdagi zarrachaning massasi; s – yorug’lik tezligi 3,1010 sm/sek2.

$Bu tenglamadan agar zarracha tezligi V=S bo’lsa zarrachaning massasi cheksiz katta bo’ladi: agar zarracha tezligi kichik bo’lsa m=mo bo’ladi degan xulosa kelib chiqadi. Massa bilan energiya orasidagi miqdoriy bog’lanish borligini dastlab M.V.Lomonosov ko’rsatgan edi. M.V.Lomonosov tomonidan taklif qilingan massa va energiyaning saqlanish qonuni tbiatning fundamental qonuni hisoblandi. Materiya massasi xuddi energiyasidek vaqt o’zgarishi bilan doimiy bo’lib qoladi. SM = const SE = const Massa va energiyaning bog’liqligi A.Eyshteyn tenglamasi bilan ifodalanadi. (1905 E = mc2 DE = Dmc2) E=*C2 DE=DM*C2 Bu tenglama energiya o’zgarganda massa o’zgarishini va aksincha massa o’zgarganda energiya ham o’zgarishini ko’rsatadi. S-vakuumda yorug’lik tezligi 3. 1010 sm\s2. Kimyoning dastlabki asosiy tushunchalari. Kimyo-moddalar, ularning tuzilishi, xossalari va yangi moddalar olinishiga olib keladigan reaktsiyalar to’g’risidagi fandir. Kimyo-o’zining vazifalari va ishlash usullari bilan farq qiladigan, ammo o’zaro bog’langan yoki qator chegara sohalariga ega bo’lgan bo’limlarga bo’linadi. Kimyoning eng muhim bo’limlari. Bo’lim Tadqiqot Anorganik kimyo Elementlar va ularning birikmalari Organik kimyo Uglerodning birikmlari (S-ng oksidlari, karbonat kislota va uning tuzlari, karbidlardan va boshqalar) Umumiy nazariy va fizikaviy kimyo Moddalarning tuzilishi, fizikaviy hodisalar va kimyoviy reaktsiyalarning qonuniyatlari. Termokimyo Kimyoviy reaktsiyalarda energiyaning aylanishi Elektrokimyo Kimyoviy reaktsiyalar vaelektrik hodisalar orasidagi o’zaro bog’liqlik. Kimyoviy Kimyoviy bilimlarni va ishlash$