Мезозой эраси - Geologiya - Referatlar

Мезозой эраси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

703 KB

Ko'chirib olish

Мезозой эраси Режа: 1. Геодинамикаси 2. Палеогеографияси 3. Фойдали қазилмалари. Кўмир 4. Нефт ва газ 5. Фосфорит конлари 6. Маъдан конлари

Ернинг мезозойдаги ривожланиш тарихи муҳим геологик ҳодисаларга бой бўлган. Лавросиё ва Гондвана суперконтинентлари парчаланади, ҳозирги материкларга мос келувчи алоҳида литосфера палахсалари бир-биридан узоқлашиб, янги океан ботиқликлари шаклланади. Ҳайвонот оламида ҳам туб ўзгаришлар содир бўлади. Дастлабки сутэмизувчилар ва қушлар пайдо бўлади. Мезозойнинг охирига келиб динозаврлар батомом қирилиб кетади. Бу ўзгаришларнинг барчаси триас, юра ва бўр даврларида (170±10 млн йил) содир бўлади. Геодинамикаси. Триасда Пангейнинг парчаланиши, ҳозирги денгиз ва океанларнинг шаклланиши бошланган. Биринчи босқичда шарқда Пангейнинг шимолий қисмини жанубий қисмидан ажратган Тетис океани очилган (олдиндан мавжуд бўлган Тинч океани кўрфази ўрнида). Африка, Ҳиндистон, Австралия ва Антрактида оралиқлари денгизлар билан қопланади ва улар кейинчалик Ҳинд океанига айланади. Шундай қилиб, Ҳинд океанининг шаклланиш вақтини тахминан 160 млн йил деб баҳолаш мумкин. Африканинг Жанубий Америка билан алоқаси триасда ҳали мустаҳкам бўлган. Триас даври – Гондвананинг парчаланиши билан характерланади. Унинг турли районларида чуқур ер ёриқлари вужудга келади. Бу ер ёриқларининг дастлабки тутган ҳолати жанубий яримшардаги бўлажак материкларнинг шаклини белгилаган. Ушбу ер ёриқлари бўйлаб ер юзасига базальт лавалари қуюлади. Қалинлиги 2,5 км гача борувчи базальт оқимлари 500000 км 2 дан ортиқ майдонларни қоплаб, траппларни ҳосил қилган. Т риас учун континентал шароитларнинг устуворлиги ва суст тектони к фаолият характерли бўлган . Тетис юрада ғарбга қараб ривожланиб ва кенгайиб Пангейни Лавросиё ва Гондванага ажратиб қўйган. Бунда Лавросиё ўзининг яхлитлигини сақлаб қолган, аммо Гондвана ҳудудида жанубий праматерикни иккига бўлган Ҳинд океанининг ғарбий қисмида ботиқликнинг шаклланиши бошланган.

Юранинг охирига келиб чуқур ер ёриқлари бўйлаб тектоник ҳаракатлар янада кучаяди ва улар Ливан, Сурия ва Мозамбикда базальт лаваларининг қуюлиши билан бирга кечади. Африка ва Жанубий Америка орасида ҳам чуқур ер ёриғи вужудга келиб, ундан ҳам қалинлиги 1 км га яқин базальт лавалари қуюлади. Юра даврида Шимолий Атлантика ботиқлиги вужудга келади. Бўр даврининг охирида, ҳозирги ўлчамига етмаган бўлсада, Ҳинд океани аниқ ифодаланади. Тор тирсаксимон денгиз бўғози орқали Атлантика океанининг ўрни белгиланади. Шундай қилиб, мезозой босқичи ернинг геологик тарихида жуда муҳим давр ҳисобланади. Шу вақтдан бошлаб ҳозирги замон материклари ва океанларининг шаклланиши бошланган. Ер шари том маъносида чоклари бўйлаб дарз кетган. Ернинг қудратли ички кучлари юпқа ер пўстини ёриб, унинг парчаларини турли томонларга суриб юборган. Кечки палеозойда ҳозирги Африканинг ғарбий чегарасида чуқур ер ёриғи зонаси шаклланган. Триасга келиб бу структура янада фаоллашади ва ер пўстининг тор зонаси чўкиб, базальт лаваси қуюлади. Бу зонада грабен- рифтлар вужудга келади. Уларга денгиз сувлари босиб кириб, ҳозирги Қизил денгиз, Сувайш, Калифорния кўрфазлари ва Адан бўғозини эслатувчи тор ички денгизлар вужудга келади. Шундай денгизлар тахминан 160-150 млн йил илгари Тетис океанининг жанубида Ҳиндистон ва Африканинг Самали яриморолига кириб боради. Бу ҳодисалардан бир қанча вақт кейин ички денгизлар Ҳиндистон ва Австралия орасида ҳам вужудга келади. Кейинроқ (120 млн йил илгари) денгиз сувлари Жанубий Америка ва Африка орасида ҳам тор бўғоз ҳосил қилади. 10 млн йил ўтиб бу бўғоз унинг марказий қисмигача кириб боради. 100 млн йил илгари Атлантика океанининг жуда тор қамбари мавжуд бўлган. Бўр даврида Атлантика океаннинг ҳосил бўлиши бошланган (олдин жанубий, кейинчалик марказий қисми), натижада Шимолий Америка Еросиёдан ажрала бошлаган (225-расм), Тетиснинг ғарбий қисми эса (Кариб)

шарқий қисмидан (Ўрта ер денгизи) ажралган. Шимолий қисмида Лавросиёнинг яхлитлиги кайнозой эрасининг охиригача сақланган. Материклар кўринишидаги сезиларли ўзгаришлар кечки бўрда (100-80 млн млн йил илгари) содир бўлган. Жанубий Америка Африкага нисбатан соат мили ҳаракати йўналишига тескари бурилиб, ғарбга қараб ҳозирги тутган ўрнига сурилади. Ҳиндистон Африкадан ажралиб, Осиёга қараб шимолга сурилади. Австралия ва Антрактида Африкадан жанубий-шарқ ва жанубга қараб сурилади. Африка континенти бирмунча бурилиб, шимолга қараб Европага қўшилгунча силжийди. Уларни фақат Ўрта ер денгизи ажратиб турган. Мезозой эрасидаги тектоник ҳаракатларнинг жадаллиги шу қадар юқори бўлганки, бунда тоғ ҳосил қилувчи жараёнлар баъзи палтформали вилоятларни ҳам қамраб олган. Эпиплатформали фаоллашув эпиплатформали орогенез деб аталувчи вилоятлар вужудга келади. Бунга мисол қилиб Муғул-Охота қамбарини келтириш мумкин. Мезозой бурмаланиши ва қадимий платформаларнинг туташган жойларида олд ботиқликлар шаклланади. Платформалар яққол чўккан ва кўтарилган вилоятларга ажралади (расм). Палеогеографияси . Мезозой эрасининг бошларида денгиз ва океанлар регрессияси кенг ривожланади. Тоғлар ҳосил бўлиш ҳисобига перм давридаёқ бошланган қуруқлик майдонининг кенгайиши триасда ҳам давом этган. Платформаларнинг бепоён майдонларида континентал (геократик) режим устуворликка эга бўлган. Шунинг учун ҳам уларда асосан қизил рангли бўлакли жинслар тўпланган. расм. Шарқий ва Ғарбий Гондванананинг ажралиши.

Юра даврининг охиридаги фаол тектоник ҳаракатлар денгиз чекинишига, ҳавзаларнинг саёзлашувига ва баъзи жойларда шўр лагуналар пайдо бўлишига олиб келади. Янги трансгрессия кечки бўрда ўзининг максимумига етади. Денгизлар Лавросиё ва Гондвана ҳудудларининг анча қисмини қамраб олади. Бўрда магматик фаолликнинг учинчи босқичи амалга ошади ва Гондвананинг парчаланиши билан бирга кечади. Қалин лава қопламалари (2-3 км) Африкада, Ҳиндистонда (Декан трапплари) ҳосил бўлади. Юра даври денгиз трансгрессиясининг аста-секин ривожланиши билан характерланади ва унинг максимуми кечки юрага (келловей, оксфорд) тўғри келади. Денгизлар Шимолий Американинг ғарбини, деярли бутун Европани, Ғарбий ва Шарқий Сибирни қоплаб олади. Гондвана ҳудудида денгиз энди шаклланаётган Ҳинд океани томонидан босиб келади. р асм. Мезозоидларнинг ҳозирги структурада тутган ўрни. 1- параплатформалар: 1-Кордильера, 2-Верхоян-Калим, 3-Узоқ Шарқ, 4- Ҳиндихитой; 2- олдинги консолидация вилоятлари; 3-олд ботиқликлар: А-Кордильераолди, Б-Верхоянолди; оралиқ массивлар – мезозоидлар орасидаги барқарор вилоятлар: а-Колима, б-Омолон, в-Охота, г-Шарқий

Чукотка, д-Ҳиндосиний; 5-Муғул-Охота қамбари. Иқлими. Мезозой эрасида иқлим нисбатан илиқ бўлган. Гондванада кечки палеозойда мавжуд бўлган музликлар эриб кетади. Триас иқлими қурғоқчил бўлган давр ҳисобланади. Саҳролар ва яримсаҳролар Европа ва Шимолий Американи эгаллаб олган. Сибир ва Ҳиндихитой ҳудудларида эса нам тропик ва субтропик иқлим устуворлик қилган. Денгиз трансгрессияси ривожланиши туфайли иқлим шароитлари юмшоқлашиб боради. Юрада анча ҳудудларда, эҳтимол, илиқ ва нам иқлим шароитлари устуворлик қилган. Ҳатто ҳозирги Арктикада ҳам иқлим илиқ бўлган. Ҳозирги Буюк Британия ва Дания ҳудудларида сувнинг ҳарорати эрта юрада +21С га, кечки юрада эса +28С гача етган. Ҳарорат тўғрисидаги бундай аниқ маълумотлар моллюскалар чиғаноқларидаги кислород изотоплари нисбати бўйича аниқланган. Қурғоқчил зоналари юра даврида Шимолий Америка, Жанубий Америка ва Африкада сақланиб турган. Бўр даври давомида бир неча бор иқлим ўзгарган, аммо, умуман олганда, нисбатан илиқ бўлган. Ҳозирги Африкада юза сувларининг ҳарорати у вақтда +14С, экваторда эса (Тетис океани) ҳатто ҳозиргидан ҳам юқори бўлган. Юра даврида бошланган иқлимнинг .ушбу тенденцияси кечки бўрда амалда Саҳролар бўлмаслигига олиб келган. Арид (Саҳро) зоналари ҳозирги тропик саванналарни эслатган. Мезозойдаги қулай иқлим шароитлари қуруқликда ҳам, денгизларда ҳам органик дунёнинг гуркираб ривожланишига имкон яратган. Континентларда очиқ уруғли ўсимликлар кенг тарқалган. Игнабаргли, гингко ва беннититли ўсимликлар ривожланиб, уларнинг игнабаргли вакиллари ҳозиргача сақланиб қолган. Бўр даврига келиб ёпиқуруғли ўсимликлар ҳам кенг тарқала бошлайди. Органик дунёси. Мезозой денгиз ва океанларида ётқизиқларни табақалаш ва таққослашда фойдаланиладиган умуртқасизлар кенг ривожланган. Бунда аммонитлар, иккитавақалилар, тўрт ва олти нурли

маржонлар ва булутлар устуворлик қилган. Игнатанлилардан денгиз типратиконлари ривожланган. Мезозойда турфа умуртқасизлар билан бирга умуртқали ҳайвонларнинг вакиллари ҳам кузатилган. Денгиз ва океанларда тоғойли балиқларнинг сони кескин қисқарган ва уларнинг ўрнини суякли балиқлар эгаллаган. Триас давридаги қуруқликларда дастлабки сутэмизувчилар – ўлчами каламушдек келадиган митти жониворлар пайдо бўлган. Тишлари тузилишининг хусусиятлари бўйича улар ерқазувчи ҳайвонлар бўлган. Юра даврида патли қушлар ривожланган. Ҳайвонлар орасида ерда, ҳавода ва сувда яшашга мослашган рептилиялар ҳукмронлик қилган. Рептилияларнинг қолдиғи Гондвананинг барча метрикларида топилган. Илк бор улкан рептилиянинг (динозавр) қолдиғи 1822 йили англиянинг Сассекс графлигида топилган. Динозавр дастлаб инглиз зоологи Р.Оуэн томонидан тикланган. Унинг модели натурал катталикда б ў лган. “Динозавр” атамаси “даҳшатли калтакесак” маъносини англатади. Динозаврлар сайёрамизда тахминан 230 млн йил илгари Марказий Осиёда пайдо бўлган. Бу ҳудудлар кейинги 200-250 млн йил давомида денгиз қопламаган бўлиб, қуруқлик фаунаси ривожланиш учун қулай шароитлар яратган. Бу ерда ҳозирга қадар қадимда яшаган улкан ҳайвонларнинг қодиқлари топилмоқда. Динозаврлар Марказий Осиёдан бошқа ҳудудларга тарқалган. Жанубга қараб динозаврлар Ҳиндихитой ва Австралияни эгаллаган. Шарқий Сибир орқали Аляскага ўтган. Ғарбда улар учун Европа, Ўрта Осиё ва Арабистоннинг бепоён ҳудудлари очилган. Кейинчалик динозаврлар Африкага ўтиб, унинг ҳудудларини эгаллаган.

расм. 1- листрозавр, 2-б рахилофозавр , .3- суперзавр, 4-стегозавр, 5- анкилозавр, 6-ц ератопсид . Юра даврида динозаврлар турли-туман бўлган (расм). Динозаврларнинг суяги енгил бўлганлиги туфайли уларнинг ҳаракатланиши осон кечган. Ўтхўр динозаврлар энг йирик ўлчамларга эга бўлган. Танасининг узунлиги 25-30 м ва вазни 30-35 тоннагача борадиган динозаврлар маълум. Кейинги йиллари АҚШнинг Колорадо штатида вазни 130 тоннага борувчи гигант динозаврларнинг қолдиқлари топилган. Бронтозаврнинг ( Brontosaurus ) вазни 30 тонна, узунлиги 20 м дан ортиқ бўлган расм. У Шимолий Амераканинг юра ётқизиқларида топилган. Калтакесакоёқли бу динозаврлар (зауроподлар) ҳозиргача маълум бўлган энг йирик қуруқлик ҳайвони бўлган. Улар ўтхўр бўлишган, саёз сувларда юришни хуш кўрган ва соҳил бўйларида яшашган. Бронтозаврлар танасига нисбатан жуда кичик мияга эга бўлган. Динозаврлар орасида вазни бўйича Шимолий Америка юрасидан топилган зауроподларнинг бошқа вакили – диплодоклар рекордсмен бўлган. Diplodocus carnegii тури бошидан думининг учигача 30 м гача етган (229-расм). Аммо уларнинг вазни узун, ингичка ва эгилувчан бўйни ва қамчига ўхшаган узун думли бўлганлиги

туфайли бронтозаврларникига нисбатан енгил бўлган. Диплодоклар кўлларда ва уларнинг соҳилларида бундан тахминан 150 млн. илгари ҳаёт кечиришган; уларнинг қолдиқлари АҚШнинг Вайоминг, Юта ва Колорадо штатларида учрайди. расм. Юра даврининг йирик ўтхўр бронтозаври. расм. Юра даврининг йирик ўтхўр диплодоклари.

Қуруқликда ҳаёт кечирган динозаврлар икки оёқли ҳайвонлар бўлган. Аммо улар нам, ўсимликларга бой бўлган жойларни хуш кўришган. Бу жониворлар ботқоқликларда юришга мослашган пардали уч панжали орқа оёқларга эга бўлган. Динозаврлар тухум қўйиб кўпайишган. Улар тухумларини, ҳозирги тошбақа ва тимсоҳлар каби, иссиқ қумга кўмишган. Динозаврларнинг баъзи вакиллари тўда-тўда бўлиб яшашган. Мезозой эраси бўр даврининг даҳшатли ва бақувват йиртқичлари бўлиб тарбазаврлар ва тираннозаврлар ҳисобланган (230, 231-расмлар). Улар кучли думига таяниб, иккита орқа оёқлари ёрдамида ҳаракатланган. Калта олдинги оёқлари, эҳтимол, ўлжасини ушлаш ва узиб олишга мўлжалланган. Бўйи жуда катта (узунлиги 14 ва баландлиги 6 м гача) бўлишига қарамасдан тарбозаврлар ва тираннозаврлар тез югураолишган. Думидан мувозанатловчи сифатида фойдаланиб, ўтхўр ҳайвонларни овлаш учун тез югуришган. Узунлиги 15 см гача борувчи ўткир тишли жағлари бу ҳайвонларни енгилмас қилишган. расм. Йиртқич динозавр (Tyrannosaurus rex.). расм. Йиртқич динозаврлар - тарбозаврларнинг илонга ҳужуми. Тираннозавр ўзоқ вақт давомида Ерда яшаган қуруқлик йиртқичларининг энг йириги деб келинган. Монтананинг (Шимолий Америка) юқори бўридан топилган бу динозаврнинг узунлиги 12 м ва

балангдиги 5 м га етган. Аммо кейинчалик Муғулистоннинг юқори бўридан ундан ҳам катта йиртқич - Tarbosaurus bataar топилган. Тираннозавр ўлжасидан узунлиги 15 см га борадиган аррасимон тишлари билан йирик гўшт бўлагини юлиб олиши мумкин бўлган. Топилган оёқ изларининг кенглиги 76 см ва узунлиги 79 см, қадамининг узунлиги 3,76 м бўлган (расм). Рептилиялар аста-секин учишга мослашган ва ҳавода ҳам устуворликка эришган. Юра даврининг қанотли калтакесаклари ёки птерозаврлар ҳаво муҳитини эгаллаган дастлабки умуртқалилар бўлган. Улар юра даврининг бошида пайдо бўлган. Птерозаврлар юранинг охирида кенг ривожланган ва бўрнинг охирига келиб батомом қирилиб кетган. Уларнинг танаси нисбатан қисқа (50 см атрофида) бўлсада, қанотларининг узунлиги 1,80 м га етган. Бош суяги ва бўйни узун, учида “вимпелли” янада узун думи бўлган. Птерозаврлар суягининг ичи қушларники каби бўш бўлган; терисини сийрак жун қоплаган расм). расм. Тираннозаврнинг ўрдакбурун динозавр Trachodon annectens га ҳужуми. Юра даврининг ўрталарида птеродактил лар пайдо бўлган (23 4-расм ). Улар анча самарали тузилган қанотларга эга бўлган ва ҳавода маневр қилиш учун думга эҳтиёжи бўлмаган.

Ўрта триасда дастлабки оддий ихтиозаврлар - миксозаврлар пайдо бўлган, юра даврида гуркираб ривожланган ва мезозой эрасининг охирида қирилиб кетган. Бу денгиз рептилияларининг узунлиги 2 м гача борган. Рептилиялар орасида ихтиозаврлар энг мукаммал тузилган. Ташқи кўринишидан удар дельфинларга ўхшаш бўлишган, аммо тумшуғи узунроқ бўлган (расмлар). Ихтиозаврларнинг узунлиги 5-6 м ни ташкил этган. Олд ва орқа оёқлари сузгичларга айланган бўлиб, олдингилари орқадагиларига нисбатан анча яхши ривожланган. Ихтиозаврлар бошқа рептилиялардан тирик бола туғиши билан фарқ қилган. расм. Птерозаврлари . расм. Птеродактил. Оғзида одатда 200 га яқин ўткир тишлари бўлган. Ихтиозаврлар орасида, эҳтимол, кальмарлар билан озиқланган тишсиз шакллари ҳам бўлган. Ўлган урғочи ихтиозаврлар ичидан уларнинг тирик бола туғиб, кўпайганлигидан далолат берувчи қолдиқлар топилган.

расм. Дастлабки оддий ихтиозавр – миксозавр. расм. Stenopterygius авлодига мансуб ихтиозаврлар. Бўр даврининг ҳайвонот дунёсида дастлабки қушлар ва сутэмизувчилар (халтали) пайдо бўлади, балиқлар ҳам ривожланади. Қушлар ва сутэмизувчилар йирик рептилияларнинг ўрнини эгаллашган. Фанга маълум бўлган қушларнинг энг қадимийси археоптерикс ( Archaeopteryx lithographica ) ҳисобланади. Бу каптардек келадиган қуш бўлган (237-расм). Бош суяги, қанотлари ва думининг тузилиши судралиб юрувчиларнинг яқин қариндошлигидан далолат беради. Жағларида майда конуссимон тишлари бўлган; боши шох моддасидан иборат тангачалар билан қопланган. Олдинги оёқлари қанотларга айланган, аммо ҳали ўткир тирноқларга эга бўлган учта эркин бармоқлари сақланиб қолган. Археоптерикснинг қолдиғи ҳозиргача фақат Золнхофеннинг (Германия) юқори юрасидан маълум. Барча қушларнинг аждоди бўлиб протоавис саналади (расм). Бўр даври қушлари рептилияларнинг баъзи ўзига хос морфологик хусусиятларини, масалан алвеолаларда жойлашган конус шаклидаги тишларини сақлаб қолган. Улардан бири – гесперорнис (шўнғувчи қуш) – денгизда яшашга мослашган.

расм. Энг қадимий қуш – археоптерикс. расм. Барча қушларнинг аждоди - протоавис . Сутэмизувчилар орасида йиртқичлар пайдо бўлган. Ўлчами унча катта бўлмаган бу йиртқичлар ўрмонларда ва зич тўқайларда яшаган, майда қалтакесаклар ва бошқа сутэмизувчилар билан озиқланган. Уларнинг баъзилари дарахтларда яшашга мослашган. Тахминан 195 млн. йил олдин бошланган юра даврида иқлим пермдагига нисбатан нам ва иссиқ бўлган. Саноқсиз ботқоқликлар ва чучук сувли кўлларда дастлабки бақалар яшаган. Зич ўрмон дарахтлари орасида очиқ уруғлилар алоҳида ўринга эга бўлган. Игнабаглилар ва цикадалилар ҳукмронлик қилишган. Илгаргидек беннетитлар кенг тарқалган, нам жойларда папоротниклар ва хвошчлар ўсган. Бўр давридаги ҳаётнинг ранг-баранглиги ундан олдин ҳам, кейин ҳам бўлмаган. Ўша вақтлари ер юзасининг кенг ҳудудларини саёз денгизлар эгаллаган. Бўр даврининг бошларида моллюскаларнинг жуда кўп янги турлари пайдо бўлган. Улкан моллюскалардан аммонитлар (расм) олдингига қараганда кам учраган. Соҳилбўйи саёзликларида янги йиртқич қисқичбақасимонлар: креветкалар , краблар ва омарлар, шунингдек дастлабки нуммулитлар пайдо бўлган . Маржонлар рифлар ҳосил қилган. Ўша вақтларда Дунё океанида улкан денгиз тошбақалари ( архелонлар) яшашган. Уларнинг узунлиги деярли 4 м га, вазни 4 тоннагача борган (расм).

расм. Йирик моллюска аммонит. расм. Йирик денгиз тошбақаси архелон. Юра даврининг ўсимлик дунёси умумий ҳолда триасникига ўхшаш бўлган. Уларнинг орасида саговникли ва игнабаргли дарахтлар устуворликка эга бўлган. Илк бор гинкголар – очиқ уруғли кузда барг тўкувчи кенг баргли дарахтсимон ўсимликлар (эҳтимол, бу очиқ уруғли ва ёпиқ уруғли ўсимликлар орасидаги боғловчи звено) пайдо бўлган. Бу оиланинг ягона тури – икки куракли гинкго – ҳозиргача сақланиб қолган. Бўр даврида органик дунё, айниқса Еросиё флораси таркибида муҳим ўзгаришлар содир бўлади. Палеозойда тарқалган қадимий очиқ уруғлилар ва папоротниклар билан бир қаторда ҳозирги флоранинг асосини ташкил этган ёпиқ уруғли ўсимликлар ҳам ривожланади (-расм). Дастлабки гулли ўсимликлар пайдо бўлган. Уларнинг тошқотган қолдиқлари барглардан ва дарахт танасидан иборат бўлган. Мезозой эрасини улкан рептилиялар ҳукмронлиги пайти деса бўлади. Аммо бўр даврининг охирида улар бутунлай қирилиб кетади. Уларнинг бундай “қўққисидан” қирилиб кетишининг сабаблари ҳозиргача аниқ эмас.

расм. Юра даврининг ўсимликлари. Ерда бўр даври охирида кенг ривожланган орогенез ва материкларнинг тектоник кўтарилиши табиат ва иқлимда шу даражада кучли ўзгаришларга олиб келганки, бунинг натижасида кўпчилик ўсимликлар ва ҳайвонлар қирилиб кетган. Умуртқасизлардан мезозой денгизларида ҳукмронлик қилган аммонитлар, умуртқалилардан – барча динозаврлар, ихтиозаврлар, плезиозаврлар, мозазаврлар ва птерозаврлар йўқолиб кетган. Фойдали қазилмалари. Кўмир. Юра даврида йирик ҳудудларда илиқ ва нам иқлимнинг устуворлиги кўмир тўпланишига олиб келган. Кўмир ҳосил бўлиш ҳажми бўйича юра даври кечки палеозой ва кечки бўр-палеоген босқичларидан кейин учунчи ўринни эгаллайди. Юра ётқизиқларида бутун дунё кўмир заҳирасининг 16% га яқини жамланган. МДҲ мамлакатлари ҳудудида қўнғир кўмир Кан-Ача, Убоган ва Иркутск ҳавзаларида, Ўрта Осийда (Ангрен, Тошкўмир, Қизилқия, Шўроб), Қарағанда ва Кузбассда устки горизонтларда, тошкўмир эса Кавказорти (Ткварчел ва Ткибул конлари) ва Жанубий Ёқутистон ҳавзаларида ривожланган. Хитой ва Австралиянинг кўмир ҳавзалари ҳам катта аҳамиятга эга.

Бўр даврининг континентал ётқизиқлари билан дунё кўмир заҳирасининг 20% дан кўпроғи боғлиқ. Уларнинг орасида энг йириклари бўлиб Лена, Зирян кўмир ҳавзалари ва Шимолий Американинг ғарбидаги кўмир ҳавзалари саналади. Нефт ва газ. Табиий газларнинг йирик конлари Алжир Саҳрои Қабирда, Канаданинг арктика қисмида, нефт конлари - Тиман-Печора вилоятида, Вилюй дарёси ҳавзасида, Австралия ва Аляскада маълум. Ер шарининг кўпчилик вилоятларида юра ётқизиқларида нефт ва газ тўпланган. Айнан шу ёшдаги дунёдаги энг йирик нефт конлари Саудия Арабистони (Гхавар ва Мезелиж) ҳамда Кавказолди, Ўрта Осиё, Манғишлоқ, Шимолий Каспийбўйи, Ғарбий Сибир ва Шимолий денгиз нефт конлари, Баренц денгизидаги газ ва газоконденсат конлари ҳисобланади. Ғарбий Сибир, Марказий Осиёнинг ғарби, Ливия, Кувейт, Нигерия, Габон, Бразилия, Канада ва Мексика кўрфазидаги бўр ётқизиқларида нефт ва газ конлари мавжуд. Фосфорит конлари Шарқий Европа платформаси ҳудудида маълум. Заҳиралари бўйича дунёда энг йирик фосфоритли қамбар Африканинг шимолида Мароккашдан Сириягача чўзилган. Туз конлари. Туркманистон ва Шимолий Америкадаги лагуна ётқизиқлари билан туз конлари боғлиқ. Маъдан конлари. Интрузив жинслар билан боғлиқ конлар Ўрта ер денгизи ва Тинч океани ҳаракатчан қамбарларида ривожланган. Кечки юра эпохасидаги энг характерли маъданлар бўлиб қалай, молибден, вольфрам, олтин, кумуш ва полиметалл конлари ҳисобланади. Бу маъданларнинг ҳосил бўлиши Байкалорти, Верхоян-Чукотка вилоятларида, Малакка яриморолида, Индонезия ва Кордильера тоғларида нордон интрузияларнинг ёриб кириши билан боғлиқ. Кавказдаги энг йирик Садон полиметалл кони юра ёшига эга. Юра вулканизи билан Альп, Болқон, Калифорниядаги марганец ва Кавказортидаги (Кафан) мис кони боғлиқ.

Бўр ёшидаги нордон интрузиялар билан Тинч океани қамбаридаги полиметал ва олтин конлари боғлиқ. Қалай, қўрғошин ва олтин конлари Россиянинг шимолий-шарқида ва Шимолий Американинг ғарбида маълум. Қалайли қамбар Малайзия, Таиланд ва Индонезия ҳудудларидан ўтган. Қалай, вольфрам, сурьма ва симобнинг йирик конлари Хитойнинг жанубий- шарқида ва Жанубий Кореяда маълум. Жанубий Африка ва Ҳиндистондаги бўр ёшидаги кимберлит трубкаларида олмос конлари тўпланган. Эрта триас нураш қобиқлари билан Ўрол жанубида ва Ўрта Сибирнинг шимолидаги минерал бўёқларнинг конлари боғлиқ. Шимолий Қозоғистонда каолин гил конлари ривожланган. Континентал ётқизиқлардаги чўкинди уран конлари катта аҳамиятга эга. Уларнинг орасида энг йириги АҚШ даги Колорадо кони ҳисобланади. Мис, никел, кобальт, темир маъданлари ва графит конлари асосан Ўрта Сибирдаги трапп вулканизми билан боғлиқ. Триас ёшидаги олтин, кумуш, қўрғошин, рух, мис, қалай конлари Австралиянинг шарқий соҳилларида кузатилади. Бўр даврининг иккинчи ярмида Африка ва Австралияда лате рит қопламалари шаклланган. Бокситларнинг анча йирик конлари бўр даврида ҳосил бўлган. Тўрғай ботиқлиги, Енисей кряжи, Жанубий Ўрол, Украина қалқони ва Ўрта ер денгизи қамбарида (Франциянинг жануби, Греция, Испания, Туркия, Эрон) мавжуд. Ёзув бўрининг йирик заҳиралари Шимолий Америка ва Шарқий Европа платформалари ҳудудларида тўпланган.

Адабиётлар : 1. Jo`liev. A . X ., Chiniqulov . X . Umumiy geologiya ( Oliy o ` quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik ). Тошкент, «Университет», 2005. 2. Общая геология: учебник. Под редакцией профессора А. К. Соколов ского. Т 1 . М.: КДУ, 2006. 3. Общая геология. Под редакцией А.К.Соколовского. Том 2. Пособие к лабораторным занятиям, М .: , 2006. 4. Историческая геология: учебник для студ. высш. учеб. за веде ний /Н.В.Короновский, В.Е.Хаин, Н.А.Ясаманов. — 2-е изд., пе рераб. и доп. — М. : Издательский центр «Акаде мия», 2006. 5. Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. Т., 2007. 6. Исломов О.И., Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий геология. Т., 1971. 7. Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий ва тарихий геология. Тошкент, 1985. 8. Шораҳмедов Ш.Ш., Қодиров М.Ҳ. Умумий ва тарихий геоло гиядан лаборатория машғулотлари учун қўлланма. Т., 1988. 9. Хаин В.Е. Геология. М., 1993. 10. Қодиров М.Ҳ., Шораҳмедов Ш.Ш. Геологиядан амалий машғулотлар. Т., 1994. 11. Жўлиев А.Х., Соатов А., Юсупов Р. Геология асослари. Т . 2001. 12. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2008.

O'xshashlar

Кайнозой эраси

Тоғ жинсларининг абсолют ва нисбий ёши

Геохронология. Ер пустининг ривожланиш тарихи тугрисидаги асосий маълумотлар. Геологик хариталар ва кесимлар

Эрта палеозой босқичи

Кечки палеозой босқичи