Ўзбекистон сувлари - Geografiya - Referatlar

Ўзбекистон сувлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.6787109375 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон сувлари Режа : 1. Ўзбекистон сувлари 2. Музликлар. 3. Аральское море. 4. Ер ости сувлари.

Ўзбекистон сувлари Ўзбекистоннинг иқлими ғоят қуруқ бўлишига қарамасдан унинг ҳудудида дарё ва кўллар анча кўп. Лекин улар республикамизда нотекис жойлашган. Текислик қисмида оқар сувлар жуда кам. Тоғларида эса серирмоқ дарёлар, катта-кичик сой ва жилғалар жуда ҳам кўп. Тоғлардан оқиб тушган дарёлар текисликка келиши билан асосан экин далаларини суғоришга сарф бўлади, қисман буғланади, ер остига сизиб кетади ва шундай қилиб, суви аста-секин камайиб қолади. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон дарёларининг кўпчилиги маълум бир сув ҳавзасига қуйилмасдан тугаб қолади. Ўзбекистоннинг тоғларини ўраб турган тоғ олди текисликларида ҳам гидрографик тармоқлар кўп, лекин уларнинг кўпчилиги бош дарёлар ва уларнинг ирмоқларидан сув олиб теварак-атрофдаги ерларни суғориш учун тарқатиб берувчи каналлар ва ариқлардан иборат. Бинобарин, Ўзбекистон тоғлари ёғин суви йиғиладиган асосий жой бўлса, текисликлар сув сарф бўладиган ва буғланадиган ҳудудлардир. Оқим доимий оқар сувлардан, вақтинча оқар сувлар ва қорасувлардан ташкил топган. Ўзбекистонда кўллар ҳам нотекис тақсимланган. Кўлларнинг кўпчилиги текисликларда, асосан Амударё, Сирдарё, Зарафшон водийларида ва дельталарида, воҳаларнинг чеккаларида жойлашган. Катта майдонни эгаллаган чўлларда эса табиий кўллар жуда кам. Улар дарёларнинг қайирларида сақланиб қолган. Тоғлик қисмида кўллар 2000-3000 м баландликда, айниқса 3000 м дан юқорида энг кўп учрайди. Ўзбекистон тоғларидаги музликлар ҳам ҳудудда нотекис тақсимланган. Музликлар Писком, Ҳисор тоғ тизмаларининг ғарбий, жануби-ғарбий ёнбағирларининг 3500 метрдан баланд қисмларида кўпроқ учрайди. Республикамизда дарё ва кўлларнинг нотекис тақсимланганлигига асосий сабаб Ўзбекистон ҳудудининг иқлимий, гидрологик ва орографик хусусиятларидир. Республика майдонининг 20 % га яқинига йил давомида 80-200 мм, қолган 80 % ига эса 200-300 мм ва ундан кўп ёғин тушади.

Ёғиннинг асосий қисми қиш ва баҳор ойларига тўғри келади. Ёзда ёғингарчилик жуда кам бўлади. Ўзбекистоннинг текислик қисмида Қуёш радиациясининг катта бўлиши, ҳавонинг қуруқ ва иссиқ келиши, ёғиннинг оз ёғиши, қорнинг камлиги ва узоқ турмаслиги, ер юзаси нишоблиининг камлиги ҳамда қумоқ, қум жиснларининг кенг тарқалгани оқимлар, айниқса оқар сувлар ҳосил бўлишига имкон яратмайди. Шунинг учун Ўзбекистоннинг текислик қисмида доимий оқар сувлар ҳосил бўлмайди. Фақатгина гил кенг тарқалган ва тақирли ерларда қаттиқ жала ёғганда, қор бирдан эриганда вақтинча оқар сувлар вужудга келади. Вақтинча оқар сувлар ва қуриб қоладиган сойлар Ўзбекистоннинг тоғ олди минтақасида ва тоғ этакларида ҳам кўп. Ўзбекистоннинг жануби-шарқида жойлашган тоғлик қисми иқлимига рельеф, биринчи навбатда мутлақ баландлик жуда катта таъсир кўрсатади. Юқорига кўтарилган сари ёғин миқдори ҳам ортади, ҳаво совуқроқ келади, қалинроқ қор қоплами ҳосил бўлиб, узоқроқ туради, намнинг буғланиши ва ерга шимилиши кам бўлади. Шунга кўра тоғлар муҳим иқлимий-гидрологик омил бўлиб, улар намликни тўплаб беради. Бу билан тоғлар оқар сувлар ҳамда ер ости сувларининг ҳосил бўлишига қулай шароит яратади. Шунинг учун Ўзбекистон тоғларида дарёлар кўп. Ўзбекистон тоғлари Ўрта Осиёдаги оқим вужудга келадиган тоғли ҳудуднинг бир қисми ҳисобланади. Аммо республика ҳудудидаги тоғларда Ўзбекистон ер усти сувларининг фақат оз қисми вужудга келади. Республикамиздаги кўп дарёларнинг бош қисми Тожикистон ва Қирғизистондаги доимий қор ҳамда музликлар кўп бўлган баланд тоғларда жойлашган. Ўзбекистонда фойдаланиладиган дарё сувларининг фақат 10 %и (10 км 3 атрофида) республика ҳудудида вужудга келади, қолган 90 %и, яъни 89 км 3 сув манбаи мамлакатдан ташқарида жойлашган. Бевосита Ўзбекистон

ҳудудида вужудга келадиган дарё оқими Амударё ҳавзаси умумий оқимининг 6 % ини, Сирдарё ҳавзаси оқимининг 15 % ини ташкил қилади. Ўзбекистон ҳудуди гидрографик жиҳатидан очиқ денгиз ва океанлар билан бевосита боғланмаган берк ҳавзадан иборат. Ўзбекистон дарёлари дунё океанига табиий боғланмаган Орол ҳавзасига киради. Дарёлар. В.Л.Шульц Ўзбекистон ҳудудидаги дарёларни тўйиниш манбаига қараб 4 та турга ажратади. I . Музлик ва қор сувларидан тўйинадиган дарёлар. II . Қор ва музлик сувларидан тўйинадиган дарёлар. III . Қор сувларидан тўйинадиган дарёлар. IV . Қор ва ёмғир сувларидан тўйинадиган дарёлар. Бироқ бу тўйиниш турлари шартлидир. Маълумки, тоғ дарёларининг тўйиниши жиҳатидан қайси турга кириши шу дарёларнинг маълум бир кузатиш пунктига нисбатан аниқланади ва дарёнинг ҳамма қисми хусусиятини акс этдирмайди. Бундан ташқари дарёларнинг тўйиниш шароитлари йилдан йилга ҳам ўзгариши мумкин. I . Республикамиздаги Амударё, Зарафшон, Исфайрамсой, Оқсув, Хўжабақирган, Сох, Исфара каби дарёларнинг бош қисмлари тоғларда 4500 м. дан баландда жойлашган музликлар ва доимий қорлар сувидан тўйинади. Бу хил дарёларда оқим йиллар давомида энг кам ўзгаради, йиллик оқимда тўлин сув даври энг кеч бўлиб, асосан июль-август ойларига тўғри келади. Бу ойларда оқиб ўтган сув йиллик оқим миқдорининг 30-38 % и ни ташкил этади. Чунки бу ойларда ҳаво хароратининг кўтарилиши туфайли тоғларнинг баланд қисмидаги муз ва қорлар эрийди. Дарё сувининг энг камайган даври, аксинча қиш ойларига тўғри келади. II . Ў збекистоннинг Сирдарё, Норин, Қ уршоб, Қ орадарё , Чирчиқ, Сурхондарё каби дарёлари қор ва муз сувларидан тўйинади. Бу турдаги дарёларнинг оқими кўпроқ мавсумий қор ва камроқ миқдорда кўп йиллик қорларнинг эриши ҳисобига ҳосил бўлади, музлик сувларининг ҳиссаси анча

кам-йиллик оқимнинг 15% и гача боради. Бу дарёларда тўлин сув даври май- июнь ойларига тўғри келиб, бу ойларда йиллик оқимнинг 30-40 % и ўтади. Камсувлик даври эса декабрь-февраль ойларига тўғри келади. III . Қашқадарё, Ғузордарё, Сангзор, Оҳангарон, Ғовасой каби сув йиғиш майдонлари 3400 метрдан пастда жойлашган дарёлар асосан мавсумий қорлар суви ҳисобига тўйинади. Бу дарёлар тўйинишида кўп йиллик қор ва музликларнинг ҳиссаси жуда кам, тўлин сув даври эса эртароқ, яъни апрель- май ойларида қорларнинг эриши натижасида кузатилади ва йиллик оқимнинг 60 % гача қисмини ташкил этади. Ёзда эса бу типдаги дарёлар суви камайиб қолади. IV . Калас, Зоминсув, Шерободдарё каби сув йиғиш майдонлари 2000 метрдан пастда жойлашган дарёлар қ ор -ёмғир ва ер ости сувларидан тўйинади. Бу турдаги дарёларда тўлин сув даври жуда эрта, баҳор бошида (март-апрель ойларида) бўлиб ўтади ва бу даврда йиллик оқимнинг 80 % и оқиб ўтади. Чунки бу даврда тез-тез ёмғир ёғади, қорларнинг эриши тезлашади. Аксинча ёзнинг иккинчи ярмида дарёлар суви жуда камайиб, баъзи сойларнинг суви эса қуриб қолади. Ўзбекистонда доимий оқимга эга ёки қуриб қолувчи майда сойлар асосан чеккадаги тоғ тизмаларида, тоғ олдиларида, паст тоғларда кўп учрайди. Уларнинг сони Фарғона водийсининг ўзида 6500 та, Зарафшоннинг ўрта оқимида 120 тадан кўпроқ, Қашқадарё, Сурхондарё, Чирчиқ дарёси ҳавзаларида ҳам анча кўп. Сойлар ҳавзасининг ўртача баландлиги 1000-2000 м. оралиғида, тўйиниш манбалари қор-ёмғир ва булоқ сувларидан иборат, тўлин сув даври февраль-июнь ойларига тўғри келади ва бу даврда йиллик оқимнинг 50-100 % оқиб ўтади.Ўртача йиллик оқим миқдори кўпчилик сойларда 0,02-0,1 м 3 Ғсекундга тўғри келади. Лекин сел келганда сойларда катта миқдорда сув ўтади. Сел сувлари миқдори сойларнинг бир йиллик оқимидан ҳам кўп бўлиши мумкин. Сел республикамизнинг тоғ олди ҳудудларида кузатилиб, анча ташвишлар келтиради. Даҳшатли сел ҳодисалари асосан, ўрмонсиз тоғлардан

оқиб тушадиган сойларда жала тарзида ёққан ёмғирдан содир бўлади. Баҳордаги илиқ ёмғирлар тоғдаги қорларни эритгач сойларда сув миқдори бир неча баробар ортиб кетади. Сел асосан апрель (22 %), май (30 %), июнь (18 %) ойларида рўй беради. Сел тез нурайдиган тоғ жинслари тарқалган ҳамда эрозия маҳсулотлари йиғилиб қолган сойларда кўпроқ юз беради. 1977-1990 йилларда Фарғона водийсида 1000 дан марта ортиқ, Қашқадарё тоғли ҳудудида 180 дан ортиқ сел ҳодисаси қайд қилинган. Бу ҳудудларда ҳозир ҳам сел келиш хавфи мавжуд, чунки битта Фарғона водийсининг ўзида сел ўтадиган 270 дан ортиқ сой бор. Республикада сел ўтадиган ҳавзаларнинг майдони 93,5 минг км 2 дан ортиқроқ. Кўп йиллик ўртача оқим миқдори Ўзбекистонда ҳам асосан иқлимий омилларга, энг аввало, ёғин миқдори билан буғланиш миқдорига боғлиқ. Қолган ҳамма табиий-географик омиллар-дарё ҳавзасининг рельефи, тупроғи, ўсимликлар қоплами ва геологик тузилиши кўп йиллик ўртача оқим миқдорига таъсир кўрсатса ҳам, уларнинг таъсири асосан ёғин ва буғланиш миқдорига таъсир этиш орқали бўлади. Ўзбекистон тоғларида кўп йиллик ўртача оқимнинг миқдори бир хил эмас. Нам ҳаво оқимига очиқ ва улар йўналишига рўпара бўлган четки тоғ тизмаларининг ғарбий, жануби-ғарбий ва жанубий ёнбағириларидаги дарёлар (Чирчиқ, Сурхондарё ва Қашқадарёнинг айрим ирмоқлари) сув йиғилиш майдонлари серсувлиги билан ажралиб туради. Бу жойларда ўртача баландлиги 3000 м бўлган сув йиғилиш майдонларида ўртача оқим модули 40 л Ғсек Ғ км 2 дан ортиқ, ўртача баландлиги 3500 м бўлган сув йиғилиши майдонларида эса 50 лҒсекҒкм 2 гача етади. Аксинча тоғларнинг нам ҳаво оқимига тескари ёнбағирларида ва паст тоғларда (мутлақ баландлиги 1000 м атрофида) ўртача оқим модули камайиб, 7-12 л ҒсекҒкм 2 га, айрим жойларда ҳатто 1-2 лҒ сек Ғ км 2 га тушиб қолади. Дарёлар сувининг ҳарорати ва музлаш ҳодисалари Дарёларда сувнинг музлаши ва унинг давомийлиги, сув организмларининг яшай олиши ва кўпайиши, дарё сувидан истеъмолда, халқ хўжалигида фойдаланиш жиҳатдан

сувнинг ҳароратига боғлиқ бўлади. Ўзбекистоннинг тоғлик қисмида дарё сувининг кўп йиллик ўртача ҳарорати дарёларнинг доимий қор ва музликлардан чиқавериш жойларида 0 0 атрофида бўлса, уларнинг текисликларга чиқиш жойлари яқинида 10-12 0 , текисликдаги қисмларида 14- 15 0 га тенг, айрим жойларда ундан ҳам юқори бўлиши мумкин. Сувнинг ўртача кўп йиллик ҳарорати дарёлардаги сув ҳажмига, дарёларга тушаётган ер ости сувларининг миқдори ва ҳароратига, сув ҳарорати ўлчанаётган жой хусусиятига боғлиқ бўлади. Тоғ дарёларида оқиш томон сув ҳарорати ортиб борса, текисликлардаги жанубдан шимолга оқадиган йирик дарёларда маълум жойгача сувнинг исиб бориши, сўнгра совуши кузатилади. В.Л.Шульц ва Р.Машрапов маълумотларига кўра, Амударёда сувнинг кўп йиллик ҳарорати Термиз шаҳри ёнида Қ13,4 0 , Карки шаҳри ёнида Қ 14,6 0 Тўрткўл шаҳри ёнида эса Қ 12,4 0 га тенг. Республикамиз дарёларида суви асосан июлда, камроқ августда энг илиқ бўлса, январь ойида ва камроқ декабрь ойида энг совуқ бўлади. Дарёлар суви ҳароратига антропоген омиллар ҳам таъсир кўрсатабошлади. Масалан, Чорвоқ сув омборида 2 млрд. м 3 гача сув тўплаш мумкин. Унинг майдони 40,3 км 2 , ўртача чуқурлиги 49,4 м, энг чуқур ери 148 м. Сув омбори қор-муз сувларидан тўйинадиган дарёлар турига кирадиган Чотқол, Писком, Кўксув дарёлари ҳисобига (96 %) ва 20 дан ортиқ сойлар ҳамда ёғин-сочин (1%) ҳисобига тўйинади. Йилда йиғилган сувнинг 95% и гидроузелдаги сув чиқарадиган иншоотлардан чиқариб юборилади. Улар баландлиги 168 метрли тўғоннинг энг паст қисмига ўрнатилган. Шу сабабли сув омборидан анча совуган сув чиқади. Унинг ҳарорати сув омборига қуйилаётган дарёлар суви ҳароратидан ҳам паст. Бу сув билан суғорилаётган экинларнинг пишиб етилиши бироз кечикади. Қишга томон ҳавонинг совуб бориши ва сув ҳароратининг 0 0 га қадар тушиши натижасида дарёларда сув музлаши рўй беради. Ўзбекистоннинг тоғли қисмида дарёлар ўзани нишаби катта бўлганидан тез оқади, ўзани тошлоқ, серостона бўлади. Шунинг учун улар музламайди, фақат шовуш (сув ичида ҳосил бўладиган ва сўнгра сув бетига

қалқиб чиқадиган музлар)оқади. Сувнинг ёппасига музлаши сув секин оқадиган кенг водийларда кузатилади. Амударё ва Сирдарё каби жанубдан шимолга оқадиган дарёларнинг текисликда оқадиган ўрта ва қуйи қисмида сувнинг ёппасига музлашига шароит мавжуд. Республикамизнинг асосий дарёларида кузатиладиган музлик ҳодисалари, уларнинг турлари ва дарё бўйлаб тақсимланиши ҳамда давом этиш вақтлари бир-биридан фарқ қилади. Масалан, Амударёнинг юқори оқимида сув музлаши айрим йиллардагина кузатилади ва қисқа вақт давом этади. Дарё қуйи оқимига тамон сув музлаш даври узоққа чўзилади. Сувнинг музлаши ўртача ҳисобда Термиз яқинида йилига 4 кун, Нукус шаҳри ёнида 68 кун давом этади. Сирдарё Фарғона водийсида камдан-кам йилларда ва фақат муз тиқилган жойлардагина туташ музлайди. Дарёларнинг оқизиқлари сувнинг тоғ ёнбағирлари, дарё ўзанларида тоғ жинсларини ювиши, емириши, олиб кетиши натижасида ҳосил бўлади. Ўзбекистон дарёлари суви Ўрта Осиёдаги бошқа дарёлар каби серлойқа эмас. Фақатгина иккита дарё-Сурхондарё ва Шерободдарё сувининг йиллик ўртача лойқалиги бу дарёларнинг тоғлардан чиқиш жойида 2 кгҒ м 3 га тенг. Ўзбекистоннинг кўпчилик дарёларида йиллик ўртача лойқалик 200-500 гҒ м 3 ни ташкил этади. Тоғ дарёларининг ўсимлик билан яхши қопланган ҳавзаларининг юқори қисимларида сув тиниқ бўлиб, ўртача йиллик лойқалиги 10 гҒм 3 атрофидадир. Чирчиқ ҳавзасидаги дарёлар сувининг лойқалик даражаси ҳам паст 200 гҒ м 3 га тенг. Сел ўтадиган айрим сойларда бу кўрсаткич кескин ошиб, 200 кгҒм 3 гача боради. Дарёлар сувининг лойқалиги ҳавзаларнинг литологик ва рельеф шароити ҳамда ўсимлик қопламининг ҳолатига боғлиқ бўлиб, республикамизнинг тоғли қисмларида турли жойда турличадир. Республикамиздаги сув омборлари, кўпроқ тоғ олдида, тоғ оралиғи ботиқларида жойлашганлигидан уларда дарёлар олиб келган катта миқдордаги лойқа йиғилмоқда. Натижада сув омборларидан тиниган ва совуқ

сув чиқмоқда, бунинг оқибатида далаларимиз табиий ўғитдан маълум даражада маҳрум бўлмоқда. Ўзбекистоннинг тоғ дарёлари ҳавзаларидан 1 йилда 1 км 2 жойдан ювиладиган тоғ жинсларининг миқдори 4 т дан 685 т гача боради. Бинобарин, йиллик денуденция қатлами 0,0018 – 0,354 мм га тенг. Дарё ҳавзасида тоғ жинсларининг ювилиш тезлиги қатор қонуниятларга боғлиқ. Масалан, Чирчиқ ҳавзасида ёғиннинг кўп ёғиши ва намнинг нисбатан кўпроқ бўлишига қарамасдан жойнинг геологик тузилиши, тупроқ ва рельеф хусусиятларига боғлиқ равишда тоғ жинслари кам ювилади. Бу ерда 1 км 2 майдон юзасидан ювилиб кетиладиган лойқа оқизиқларининг йиллик миқдори 170 тоннани, Чотқол ҳавзасида 102, Угом ҳавзасида 223 тоннани ташкил этади. Шерободдарё, Ғузордарё ҳавзаларида ювилишнинг камлигига (240,180 тонна) сув йиғиш майдони паст бўлганидан кам ёғин ёғиши ва оқар сувлар кам ҳосил бўлиши сабабдир. Тадқиқотчилар маълумотларига кўра Ўзбекистон тоғларида йилига ҳар гектар майдондан 525 тонна тупроқ-грунт ювилади. Ўзбекистон майдони ва сув миқдори жиҳатидан қўшни ҳавзалардан кескин ажралиб турадиган Орол ҳавзасида жойлашган. Бу ҳавза катталиги жиҳатидан Ер юзидаги берк ҳавзалар орасида фақат Каспий денгизи ҳавзасидан кейин иккинчи ўринда туради. Бу ҳавзага Амударё билан Сирдарё ва бир қанча кичик дарёлар киради. Ўзбекистон дарё тармоқларининг ўзига хос хусусиятларидан бири шуки, улар бир-бири билан боғланмаган алоҳида, майда берк ҳавзаларга бўлиниб кетади. Зарафшон ва Қашқадарё ҳавзалари ана шундай берк ҳавзалар ҳисобланади. Амударё билан Сирдарё ҳавзадаги энг йирик дарёлар бўлиб, республикамиз ҳудудидан уларнинг Норин, Қашқадарё, Соҳ, Чирчиқ, Зарафшон, Сурхондарё, Шерободдарё ва бошқа ирмоқлари оқиб ўтади. Ўзбекистонга уларнинг ўрта ва қуйи оқимлари тўғри келади. Амударёнинг ҳам ўрта ва қуйи оқимлари Ўзбекистонда жойлашган. У Ҳиндиқуш тоғларидаги Вревский музлигидан Вахжир номи билан

бошланади. Сўнгра Помир дарёси билан қўшилиб, Панж, Вахш билан қўшилиб, Амударё номини олади. Амударёга ўнгдан Кофирнихон билан Сурхондарё, чапдан эса Қундуз ирмоқлари келиб қўшилади. Амударё текисликка чиққач Орол денгизига қадар унга биронта ҳам ирмоқ қўшилмайди. Амударёни қадимда Ўкуз, Чоржўй, Омуйа, Оқсус, Ўкс, Жайхун, Омул номлари билан атаганлар. Амударё оқимининг 82-83% и Панж ва Вахш дарёлари сувларидан, 11 % и Кофирнихон ва Сурхондарё ҳамда 4 % и Қундуз сувларидан шаклланади. Амударё ҳавзасида тоғли қисмидан ҳар йили ўрта ҳисобда 79 км 3 сув текисликка оқиб чиққан, шундан 6 % (8%) и Ўзбекистонда ҳосил бўлган. Амударёнинг Орол денгизига қуядиган суви 1960 йилларда йилига ўртача ҳисобда 38,6 млрд м 3 ни ташкил этган. Сирдарё Ўрта Осиёдаги энг узун, лекин серсувлиги жиҳатидан Амударёдан кейин иккинчи ўринда турувчи дарёдир. У Марказий Тяншандаги Оқшироқ тоғидаги Петров музлигидан бошланувчи Норин дарёси билан Фарғона тоғ тизмасидан оқиб тушувчи Қорадарё Балиқчи қишлоғи ёнида қўшилгандан сўнг Сирдарё деб аталади. Фарғона водийсида Сирдарёнинг собиқ ирмоқлари суви суғоришга сарф бўлганлиги учун дарёга етиб бормайди. Сирдарё ҳавзасининг тоғли қисмида йилига ўрта ҳисобда 38 млрд м 3 сув ҳосил бўлади. Сирдарё Фарғона водийсидан чиққач чап томондан унга биронта ҳам йирикроқ ирмоқ келиб қўшилмайди. Ўнг томондан эса унга Оҳангарон, Чирчиқ, Калас ва Арис ирмоқлари келиб қўшилади. Қуйида Амударё ва Сирдарё ҳақида гидрологик маълумотларни келтирамиз (2- жадвал ). 2-жадвал Амударё ва Сирдарё ҳақида маълумот

Дарёлар ҳавзалари Ўртача йиллик сув сарфи,м 3 Ғ с Йиллик оқим ҳажми, км 3 Ғ йил Ўртача Энг кўп Энг кам АМУДАРЁ Панж 1140,0 35,0 49,10 27,66 Вахш 661,0 20,8 28,6 16,2 Кофирниҳон 187,0 5,89 9,81 4,09 Сурхондарё, Шерободдарё 127,0 4,0 5,71 2.44 Қашқадарё 49,6 1,56 2,72 0,897 Зарафшон 169,0 5,32 6,86 3,81 Ҳаммаси 2332,6 73,57 100,8 55,1 СИРДАРЁ Норин 448,0 13,8 23,4 8,17 Фарғона водийси 405,8 12,8 24,6 6,35 Туркистон тизмаси 4,63 0,303 0,446 0,225 Оҳангарон 38,5 1,22 3,04 0,577 Чирчиқ 248,0 7,82 14,5 4,53 Калас 6,67 0,21 0,507 0,088 Арис 64,2 2,02 4,91 0,35 Қоратоғ тизмаси 21,1 0,663 1,61 0,11 Ҳаммаси 1242,9 38,84 72,67 20,4 Орол денгизи ҳавзасида сувнинг асосий истеъмолчиси Ўзбекистон ҳисобланади. Ўртадаги дарёлар сувидан давлатлараро келишувига кўра, Ўзбекистонга йилига 43-52 км 3 сув ажратилади. Ўзбекистонда ишлатиладиган ялпи сув миқдори 62-65 км 3 га тенг. Бунинг 25 км 3 Амударёдан, 11 км 3 эса Сирдарёдан олинади. Қолган қисми кичик дарё ва сойлар ҳамда ер ости сувлари ҳисобига тўлдирилади. Ўзбекистонда 1988 йилда 54777 млн м 3 тоза сув ишлатилган. Бунга 6630 млн м 3 қайта ишлатилган сувни қўшсак, жами 61407 млн м 3 сув сарфланган. Шундан 85 % и қишлоқ хўжалик мақсадларида, 11 % и саноатда ишлатилган.

Республикамизда ишлатилган тоза сув миқдори 1990 йилда 52,4 км 3 ни, 1992 йилда- 53,8 км 3 ни ташкил этган. Республикада ер ости сувлари заҳираси 19 км 3 . Шундан 52 % и халқ хўжалигида ишлатилмоқда. Бунинг 3,43 км 3 хўжалик мақсадларида, 0,74 км 3 –обикор деҳқончиликда, 2,5 км 3 дренаж ишларида фойдаланилмоқда. Сув ресурсларидан фойдаланишда йўл қўйилган камчликлар йирик муаммоларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Булар: Орол денгизи муаммоси, дарё қайирларида тўқай экосистемаларининг деградацияси, дарё сувларининг ифлосланиши ва камайиб қолиши, зовур, ташлама кўлларнинг вужудга келиши, ер ости сувларининг ифлосланиши, зовур сувларини чучуклаштириш, тозалаш ва улардан яна суғоришда фойдаланишни ташкил этиш. Музликлар. Ўзбекистондаги нам келтирувчи шамолларга рўпара бўлган баланд тоғ ёнбағирларида йилига 1000 мм гача ёғин тушади. Баланд тоғларда асосан қор ёққанлиги учун бу ёққан қорнинг ҳаммаси ҳам шу йили эриб улгура олмайди ва бир қисми кейинги йилларга қолиб кетади. Шу тарзда тўпланиб қолган эски қор уюмлари кўп вақт ўтиши билан зичлашиб, музликларга айланади. Шунинг учун Ўзбекистонда иқлим қурғоқчил бўлса ҳам унинг тоғларида музликлар вужудга келади. Ўзбекистон тоғларида 547 та музлик бор, лекин булар кичик музликлар. Уларнинг умумий майдони 332,2 км 2 . Республикадаги энг йирик ҳисобланган Аютор-3 музлигининг майдони 3,8 км 2 , у Тошкент вилоятида жойлашган, Қашқадарё вилоятидаги Северцев музлиги майдони эса 2,6 км 2 , тенгдир. Писком дарёси ҳавзасида А.Расулов, Ф. Ҳикматов, Д.Айтбоев маълумотларига кўра, 250 та музлик ҳисобга олинган, уларнинг умумий майдони 127,8 км 2 ни ташкил этади. Аютор музлиги шу ҳавзада жойлашган. Писком ҳавзаси музликларининг 97% кичик музликлар бўлиб, ҳар бирининг

майдони 2 км 2 дан, узунлиги эса 1-2 км дан ортмайди. Писком ҳавзасидаги музликларнинг сув заҳираси 4,7 км 3 га тенгдир. Чирчиқ дарёсининг катта ирмоқларидан яна бири-Чотқол ҳавзасидаги музликлар ҳам асосан кичик музликлар бўлиб, уларнинг сони 124 та, майдони эса 51,2 км 2 га тенгдир. Ўзбекистон тоғларида музликлар кам бўлса ҳам уларда (3000-3500 метрдан юқорида) кўплаб мавсумий қорликлар ҳосил бўлади. Улар Ўзбекистондаги кўп дарёларнинг тўйинишида муҳим ўрин тутади, чунки баланд тоғлардаги қор экинларни суғоришга кўп сув зарур бўлган ёз ойларида эриб, дарёларни сув билан таъминлаб туради. Кўллар ва сув омборлари. Ўзбекистонда кўллар нисбатан кам, улар республикамиз ҳудудида нотекис тақсимланган. Кўлларнинг аксарияти кичик кўллар бўлиб, улар кўпроқ дарё водийлари ва дельталарида, воҳалар атрофида жойлашган. Ўзбекистоннинг текислик қисмида кўллар сувга сероб тоғларга яқин ҳудудларда жойлашган. Республиканинг чўл текисликларида кўллар деярли учрамайди. Ўзбекистоннинг тоғли қисмида кўллар кўп, лекин улар тоғларда ҳам нотекис тақсимланган. Кўллар асосан 2000-3000 метр баландликларда, айниқса 3000 м дан юқорида кўп учрайди (3-жадвал) Ўзбекистоннинг текислик қисмидаги кўлларнинг кўпчилиги унча чуқур бўлмаган оқмас кўллар бўлиб, уларнинг сатҳи, сув ҳажми, сони йиллар давомида ўзгариб туради. Масалан, Амударё дельтасида 60 чи йилларнинг бошида 2600 га яқин кўл бўлган. Дельтага етиб келадиган дарё сувларининг етишмаслиги ва эрозия базисининг пасайиши натижасида уларнинг сони мунтазам камайиб борган ва 1985 йилга келиб 400 тага тушиб қолган. 3-жадвал Кўлларнинг баландлик минтақалари бўйлаб жойлашиши Дарё ҳавзалари 0- 500- 1000- 1500- 2000-

500 м 1000 м 1500 м 2000 м 3000 м Амударё дельтаси ва қайири 422 - - - - Фарғона водийси 7 - 2 6 21 Чирчиқ ҳавзаси - 5 1 3 20 Сурхондарё ҳавзаси 19 3 - 1 4 Қашқадарё ҳавзаси 4 - 4 и 2 2 Зарафшон ҳавзаси 19 - - 3 16 4-жадвал Ўзбекистон кўллари ҳақида асосий маълумотлар ( V . 10 6 м 3 ). Т р Кўллар Дарё ҳавзас и Денгиз сатҳидан баландл иги, м Сув сиғими 10 6 м 3 Сув юзаси майдони, км 2 Э нг катта чуқу рлиг и, м 1 Орол (1960) 53 106800 0 68 000 6 8 2 Орол (2000) 32,6 160 000 22 500 4 7,6 3 Арнайс ой Сирда рё 237,5 13485, 5 2000 2 2 4 Айдар Сирда рё 237,5 12037 1309 2 5 5 Тузкон Сирда 237,5 1448,5 515,8 8,

рё 12 6 Қурбон кўл Шоҳи мар Дон 1725 1,17 0,14 1 3,4 7 Сариқа миш Амуда рё 4,3 28500 2850 3 9,5 8 Судочь е Амуда рё 53 337 9 Денгиз кўл Зараф шон 181,5 2723,4 267 2 2 Текисликдаги кўпгина кўлларнинг пайдо бўлиши дарёларнинг эрозия ва аккумляция фаолияти билан боғлиқ. Булар эски ўзан ўрнидаги кўллар, дельтадаги кўллар, дарёларнинг бош дарёга етиб бормаслигидан ҳосил бўлган кўллардир. Текисликда антропоген кўллар ҳам кўп. Улар асосан пастқам ерларга ташлама ва зовур-дренаж сувларининг ташлаб юборилиши натижасида вужудга келган. Масалан, Айдар, Сариқамиш кўллари. Ўзбекистоннинг текислик қисмида тектоник кўллар жуда кам, лекин улар катта кўллардир. Орол, Денгизкўл ана шундай кўллар. Текисликдаги катта кўлларга Амударё дельтасидаги Судочье ва Арнайсойни киритиш мумкин. Ўзбекистон тоғларидаги кўллар асосан тектоник, морена ва дарё ўзанини ёнбағирлардан қулаб тушган жинслар тўсиб қўйиши натижасида ҳосил бўлган кўллардан иборатдир. Республикамизда 80 га яқин тўғон кўллар бор. Қоратака, Кўккўл, Бадак Чирчиқ ҳавзасидаги энг катта тўғон кўллардир. Қоратака кўлида 70 млн м 3 гача сув йиғилади. Тўғонни сув уриб кетиши хафи бор кўлларга Ихноч, Шовуркўл, Қоратака ва Катта кўлларни киритиш мумкин. Тўғоннинг бузилиши оқибатида кўлдан бирдан кўп сув чиқиб кетиши катта сел тусини олади. Бундай селнинг халқ хўжалиги, аҳоли учун қанчалик зарарли экани маълум. Бунга 1998 йилда Шоҳимардон сойда бўлиб ўтган сел мисол бўлади.

Ўзбекистон кўллари орасида шифобахш кўллар ҳам бор. Фарғона водийсидаги Ахсикент, Жиззах шаҳри яқинидаги Тузкон ва Денгизкўл ана шундай кўллардир. Ўзбекистондаги энг катта кўл Орол денгизидир. Аральское море. У 18000-20000 йил олдин ер пўстининг эгилган жойидаги ботиқда вужудга келган. Ўтган асрнинг 60- йилларида Орол денгизи майдони ороллари билан ўртача 68 минг км 2 ни ташкил этган ва сув юзаси майдонининг катталиги жиҳатидан дунёда тўртинчи (Каспий денгизи, Америкадаги Юқори кўл ва Африкадаги Виктория кўлидан кейин) ўринда турган. Ундаги сув ҳажми 1000 км 3 , ўртача чуқурлиги 16,5 м атрофида бўлган, энг чуқур ери ғарбий қисмида бўлиб, 68 м. гача етган. Денгизда 300 дан ортиқ орол бўлган. Орол денгизи асосан Амударё ва Сирдарё сувидан тўйинган. В.Л. Шульцнинг маълумотига кўра, 60- йилларгача денгизга Амударё йилига ўртача 38,6 км 3 , Сирдарё эса 14 км 3 сув келтириб қўйган. Денгизнинг сув балансида ёғинларнинг улуши 9 км 3 ни, ер ости сувлари эса 5,5 км 3 ни ташкил этган. Денгиз ўта арид ўлкада жойлашганлигидан унинг юзасидан ҳар йил 1 м га яқин қалинликдаги, аниқроғи 66 км 3 ҳажмдаги сув буғланган. Бу миқдор денгизга дарёлар келтирган сув йиғиндисидан кўпроқдир. Сув баланси элементларининг нисбатига боғлиқ ҳолда денгизда сув сатҳи йиллар давомида ўзгариб турган. Масалан; Ф. Ҳикматов маълумотига кўра, 1785 йилдан денгизда сув сатҳи кўтарила бошлаган, 1825 йилдан эса пасайган. 1835 – 1850 йилларда яна кўтарилган, 1862 йилдан камайган, натижада Кўкорол 1880 йилда яриморолга айланиб қолган. 1885 йилдан бошлаб эса денгиз суви сатҳи яна кўтарила бошлаган. 1919 йилда денгизнинг сув юзаси майдони 67 300 км 2 , сув миқдори 1087 км 3 бўлган, 1935 йилда эса кўл майдони 69670 км 2 , сув ҳажми 1153 км 3 га тенг бўлган.

Денгиз сувининг шўрлиги ўртача 10-11 % 0 ни ташкил этган. Денгиз қишда музлагани учун унда 7 ой кема қатнаган. Ўтган асрнинг 60-йилларида Ўрта Осиё ва Жанубий Қозоғистонда янги ерларнинг ўзлаштирилиши ва экин майдонларининг кенгайтирилиши оқибатида суғоришга олинадиган сув миқдори кескин ортган. 1965 йилда ерларни суғоришга жами бўлиб 63,2 км 3 сув олинган бўлса, 1985 йилда 111,5 км 3 сув олинган. Орол денгизида Амударё ва Сирдарёдан қуйиладиган сув миқдори йилдан-йилга камая борди. Оқибатда денгиз сув сатҳи 1960 йилдан бошлаб жадал суръатларда пасая бошлади. (6-жадвал). Ҳозирги кунда денгиз уч бўлакка бўлинган: 1) кичик ва саёз шимолий қисми; 2) нисбатан катта майдонга эга, лекин саёз шарқий қисми, 3) энг чуқур ҳисобланган ғарбий қисми. Уларда сувнинг шўрлиги 60-80 гҒл атрофида ўзгариб туради. Денгизда 1984 йилдан балиқ тутиш, 1981 йилдан кема қатнови тўхтатилди. Денгизнинг қуриган қисми қум ва туздан иборат катта чўлга- Орол қумга айланди. Орол денгизининг қуриган қисмидан жуда кўп миқдорда туз ва чанг заррачаларни шамол учириб, Жанубий Орол бўйига ётқизиши бу ҳудуднинг экологик ҳолатига ва экинлар ҳосилдорлигига салбий таъсир ўтказмоқда. Ўрта Осиё гидрометеорология илмий-тадқиқот институтининг 1994 йилда эълон қилган маълумотига кўра, Орол денгизининг қуриган қисмидан шамол 1 йилда 57 млн тонна тузни учириб кетиб, Жанубий Оролбўйи ҳудудида 500 км. гача масофага тарқатган. Денгизнинг қуриган қисмидан 100 км масофагача бўлган ерларга тушаётган қум-тузнинг миқдори 1 гектарда 1500- 2000 кг.ни, 500 км.гача бўлган ҳудудларда 500-1000 кг ни, 500 км.дан нарида 100 кг ни ташкил этган. Ҳозирги кунда Орол денгизи сув сатҳининг кескин пасайиши ва Амударё дельтаси сув меъёрининг ўзгарганлиги муносабати билан қуйидаги учтаси масалага эътибор бериш зарур: 1)Орол бўйида вужудга келган танг экологик вазиятни бартараф қилиш;

2)Орол денгизи сатҳини қулай бўлган бирон мутлақ баландликда сақлаб қолиш; 3)Орол денгизи қуриган қисмининг атроф-муҳитга салбий таъсирини камайтириш. Ўзбекистонда сунъий сув ҳавзалари- сув омборлари ҳам кўп (5-жадвал). Улар асосан дарёлар оқимини тартибга солиб туриш, энергетика мақсадларида қурилган. Республикамизда 1995 йилда сув хўжалиги ихтиёрида умумий ҳажми 18,8 млрд м 3 бўлган 53 та сув ва 25 та сел омборлари бўлган. Булар дарё ҳавзалари ва баландлик минтақалари бўйича нотекис жойлашган. Жадвалда келтирилган 25 та сув омборидан 1 таси денгиз сатҳидан 200 м гача баландликда, 12 таси 200-500 м орасида, 9 таси 500-1000 м орасида, 3 таси 1000-1200 м орасида жойлашган. Сирдарё ҳавзасидаги сув омборлари сув сатҳи майдонининг катталиги билан ажралиб туради. Сув омборининг фойдали томонлари билан бирга салбий жиҳатлари ҳам мавжуд. Улардан сизилиб чиққан сув атрофдаги грунт сувларини тўйинтириб, улар сатҳининг кўтарилишига сабаб бўлмоқда ва оқибатда сув омбори атрофидаги автоморф ландшафтлар аста-секин ярим гидроморф ва гидроморф ландшафтларга айланмоқда. 5-жадвал Ўзбекистонда ва қўшни чегарадош ҳудудларда жойлашган сув омборлари (Ҳикматов Ф.,Айтбоев Д., 2002). Т р Сув омбори Дарё ҳавзаси Фойдал а нишга топширилг Сув сиғими, 10 6 м 3 Сув юзаси майдони, км 2

ан йили 1 Туямўй ин Амударё 1979 7300 790 2 Жануби й Сурхон Сурхондарё 1964 800,0 64,6 3 Дегрез Сурхондарё 1958 12,8 2,3 4 Учқизи л Сурхондарё 1960 160,0 10,0 5 Чимқўр ғон Қашқадарё 1964 440,0 45,1 6 Қамаш и Қашқадарё 1946 25,0 3,4 7 Пачкам ар Ғузордарё 1967 243,0 12,4 8 Ҳисора к Ғузордарё 1985 170,0 4,1 9 Талима ржон Амударё 1977 1530, 0 77,4 1 0 Каттақў рғон Зарафшон 1952 845,0 84,5 1 1 Қуйимо зор Зарафшон 1957 306,0 16,3 1 2 Тўдакў л Зарафшон 1983 875,0 225,0 1 3 Шўркў л Зарафшон 1983 170,0 17,0 1 4 Қайроқ қум Сирдарё 1959 4200, 0 513,0 1 5 Чордар а Сирдарё 1967 5700, 0 783,0 1 6 Учқўрғ он Норин 1961 54,0 3,7 1 7 Андиж он Қорадарё 1970 1750, 0 60,0 1 8 Каркид он Қувасой 1964 218,0 9,5

1 9 Косонс ой Косонсой 1954 160,0 7,6 2 0 Оҳанга рон Оҳангарон 1974 339,0 8,1 2 1 Туябўғ из Оҳангарон 1966 204,0 20,7 2 2 Чорбоғ Чирчиқ 1978 2000 40,3 2 3 Хўжаке нт Чирчиқ 1977 30,0 2,5 2 4 Ғазалке нт Чирчиқ 1988 20,0 1,7 2 5 Жиззах Сангзор 1962 73,5 12,5 6-жадвал Орол денгизи сув сатҳи, сув юзаси майдони, сув сиғими ва шўрлигининг 1960 йилдан кейинги ўзгариши Йилла р Сув сатҳи мутлақ баландлиги, м Майдони, 10 3 км 2 Сув сиғими, км 3 Шўрлиги, % 0 1960 53,4 66,03 1062 12,2 1970 51,50 61,20 975 14,9 1976 48,27 55,70 730 - 1980 46,30 52,1 675 22,1 1990 37,80 34,8 328 33,2 1991 37,70 35,10 302 - 1994 36,60 32,50 250 40,5 1997 36,60 32,50 250 50 2000 32,60 22,50 160 63,9 2001 32,11 21,10 142 65,1 7-жадвал Орол денгизининг турли даврлардаги сув баланси (км 3 Ғ йил)

Ҳисоб даври (йиллар) КИРИМ Сарф Фарқ Амударё ва Сирдарёдан қуйилган сув Ёғин суви буғланиш 1911- 1960 56,00 9,10 66,10 -1,00 1961- 1970 43,30 8,0 65,40 -14,10 1971- 1980 16,70 6,30 55,20 -32,20 1981- 1990 3,90 6,20 43,70 -33,60 1991- 1994 21,0 4,60 33,60 -8,00 1996- 2000 13,66 4,27 22,7 -4,77 Ер ости сувлари. Ўзбекистон ҳудуди ер ости сувларининг етарли заҳирасига эга. Республикамизда уларнинг аниқланган заҳираси секундига 1001 м 3 ни ёки 1 йилда 31,5 млрд м 3 ни ташкил этади. Уларнинг кимёвий таркиби ва шўрланганлик даражаси ҳар хил. Республикада чучук ва бир оз шўрланган ер ости сувларининг фойдаланиш мумкин бўлган заҳираси суткасига 50,6 млн.м 3 бўлиб, унинг 80 % и, яъни 40 млн. м 3 и тоғ олди, тоғли ерларга тўғри келади. Унинг ярми чучук ер ости сувларидир. (8жадвал ). Гидрогеологлар Ўзбекистон ҳудудини табиий шароитидан келиб чиқиб, 2 та- тоғ олди, тоғ ва текислик гидрогеологик ўлкага бўладилар. Ҳар бир ўлка ўзига хос ер ости сувлари ва тўйиниш манбаларига эга.

Республиканинг тоғ олди, тоғли ҳудуди баланд тоғ тизмалари, паст тоғлар, тоғлар оралиғидаги ва тоғ олди ботиқларидан иборат. Буларнинг ҳар бирида ер ости сувларининг режими ўзига хослиги билан ажралиб туради. Тоғларда ер ёриқларида пайдо бўлган ер ости суви ҳавзалари вужудга келган бўлса, тоғ оралиғи ботиқларида артезиан ҳавзалардан иборат. Тоғли ҳудудларда қуйидаги 9 та гидрологик район ажратилган. Булар Чотқол-Қурама, Нурота-Туркистон, Ҳисор-Зарафшон, Марказий Қизилқум ер ёриғи сувлари ҳавзаси, Ҳисорнинг жануби-ғарбий қисмидаги тоғ артезиан ҳавзаси, Фарғона артезиан ҳавзаси, Тошкент ва Зарафшон артезиан ҳавзалари, Сурхондарё артезиан ҳавзаси. Тоғ олди ва тоғли ҳудудлар табиий ер ости сувлари заҳирасининг умумий миқдори 650 м 3 секундни ташкил этади. Тоғ минтақасида ер ости сувлари ёғин-сочин, ёмғир, қор муз сувларининг шимилишидан ҳосил бўлади. Сувнинг шимилиш тезлиги ва миқдори тоғ жинсларининг литологик таркибига, ёғин-сочин миқдорига боғлиқ. Ўзбекистонда ер ости сувларининг вужудга келишига энг қулай шароит мутлақ баландлиги 1500 дан 3000-3500 метргача бўлган тоғларга тўғри келади, чунки бу баландликдаги ерларга ёғин-сочин энг кўп тушади. Шунинг учун бу ҳудудларда ер ости сувининг энг кўп оқим модули кузатилади. Оқим модули карбонатли жинсларда 1 км 2 майдонда 12 лҒсек.ни, 8-жадвал Ўзбекистоннинг чучук ва салгина шўр ер ости сувлари заҳираси ва улардан фойдаланиш (млн м 3 Ғ сут) (Ўзбекистон геологияси ва фойдали қазилмалари. Т. 1999) Т Р Гидрогеоло гик Фойдаланиш мумкин бўлган (ҳисобланган) заҳира Тасдиқланган (ўрганилган) фойдаланиладиган ресурслари Олинаётган ер ости сувлари миқдори

регионларн инг номи Жами шундан чучук Жами Чучук сув, хўжаликда, ичишда фой- ди. Жа ми Шу жумла дан тасди қланг ан ресур сдан 1 Фарғона 15,39 9,19 9,90 3,31 12. 06 2,09 2 Тошкент атрофи 10,97 2,60 3,68 2,27 4,0 7 1,,48 3 Мирзачўл 3,53 1,39 1,37 1,30 3,9 0 0,21 4 Нурота- Туркистон 0,87 0,37 0,43 0,37 0,5 1 0,18 5 Зарафшон 6,03 3,56 1,11 1,11 2,7 0 0,49 6 Қашқадарё 1,24 1,05 0,59 0,59 0,9 9 0,33 7 Сурхондарё 4,0 2,26 0,50 0,50 0,9 2 0,14 8 Бухоро- Тўрткўл 1,65 0,23 0,50 0,17 1,2 8 0,05 9 Марказий Қизилқум 0,89 - 0,54 0,2 6 0,11 1 0 Шарқий Қизилқум 0,55 - - - 0,0 1 - 1 1 Орол бўйи 1,01 0,04 0,34 - 0,1 3 0.13 1 2 Амударёни нг чап қирғоқбўйи 4,42 0,06 0,39 - 0,1 8 - 1 Устюрт 0,02 - - - - -

3 ЖАМИ 50,57 20,95 1935 9,62 26, 91 5,21 чўкинди-магматик жинслар комплексида 8-9 лҒсек.ни, метаморфиклашган қумтош-сланецларда 3-5 лҒсек ни, мезозой ва қайнозойнинг терриген жинсларида 1-3 лҒсек. ни ташкил этади. Мутлақ баландлиги 1500 метргача бўлган жойларда ёғин-сочиннинг камайиши ва буғланишнинг кучайиши натижасида оқим модули кескин камайиб, 0,10 лҒсекҒ 2 дан 1-3 лҒсекҒкм 2 гача миқдорни ташкил этади. Ўзбекистоннинг тоғларидаги ер ости сувларининг заҳираси 105 м 3 Ғсек бўлиб, унинг 31,4 % и Тошкент атрофи районига, 23,8 % и Сурхондарё, 13,5 % и Қашқадарё, 11,6 % и Зарафшон водийларига, 6,7 % и Нурота-Туркистон, 5,25 % и Мирзачўл, 5,9 % и Фарғона ва 2 % га яқини Марказий Қизилқум гидрогеологик районларга тўғри келади. Ёриқ-карст ва тоғ дарёлари ўзанлари остида шаклланган ер ости сувларидан халқ хўжалигида фойдаланиш мумкин, лекин улардан кўп фойдаланиш тоғ олди, тоғ оралиғи ҳудудларга, текисликка оқиб тушадиган ер усти ва ер ости сувларининг миқдорига салбий таъсир этиши мумкин. Тоғ олди минтақасида грунт ва қатламлараро сувлар асосан ёғин-сочин ва баланд тоғлардан сизиб келган сувлар ҳисобига шаклланади. Бу минтақа ер ости сувлари ер остидан сизилиб бориб, пастда жойлашган артезиан ҳавзаларига қўшилиб кетади. Минтақадаги ер ости сувлари шўрлик даражаси чучукдан то шўргача бўлади. Чучук сувлар асосан шағалли жинснлар тарқалган ерларда учрайди. Ер ости сувлари ичимлик сув сифатида ва чорва молларини суғоришда ишлатилади. Бу минтақада ер ости сувлари динамик заҳирасининг умумий миқдори 295 м 3 Ғсек ни ташкил этади. Тоғ оралиғи ботиқларида асосан грунт ва қатламлараро сувлар шаклланади. Уларнинг сифати, миқдори ҳар бир ботиқда ҳар хил. Бу минтақанинг грунт сувлари ёғинлардан, дарё, канал, кўл, сув омборларидан сизган сувлардан ҳамда тоғ минтақасидан оқиб келаётган сувлардан тўйинади. Ботиқлардаги ер ости сувларининг катта қисми пастки ҳудудларга

сизилишга, буғланишга сарф бўлади. Бу минтақада ер ости оқими бўлган ҳудудларда грунт сувлари тоза ва чучук, оқим суст бўлган, иқлими қуруқ, иссиқ ҳудудларда (Марказий Фарғонада, Мирзачўлда, Қарши чўлида, Қуйи Зарафшонда) эса шўрланган. Ботиқлардаги ер ости сувлари заҳираси унга бўлган эҳтиёжни бемалол, анча ошириб қондиради. Бу минтақада ер ости сувларига энг бой ҳудуд Фарғона ботиғидир. Бу ерда тўйиниш манбаига эга ва фойдаланиш мумкин бўлган ер ости сувлари миқдори секундига 289 м 3 га тенг. Текислик минтақасидаги грунт сувлари асосан тоғ ва тоғ олди минтақасидан сизиб келаётган сувлардан, босим остида пастки қатламлардан сизиб чиқаётган ер ости сувларидан, қисман ер усти сувларининг сизилишидан ва ёғин сувларидан тўйинади. Текисликда ёғин кам, буғланиш катта бўлганидан уларнинг грунт сувини тўйинтиришдаги салмоғи катта эмас. Текисликда грунт сувининг оқими етарли даражада бўлмаганлиги ҳамда буғланишнинг катталиги ер ости сувлари сифатининг ёмонлашишига олиб келган. Грунт сувлари ичишга деярли яроқсиз, таркибида натрий ва хлорид тузлари кўп учрайди. Ўзбекистоннинг текислик минтақаси Амударё, Сирдарё ва Устюрт артезиан ҳавзаларидан иборат, уларнинг табиий ер ости суви ресурсларининг умумий миқдори 120 м 3 Ғсекундни ташкил этади ва бунинг асосий қисми суғориладиган дельта текисликларига тўғри келади. Чучук сувлар ер ости суви жами миқдорининг тахминан 10 % ини ташкил этади. Улар асосан суғориладиган ер, канал ва ариқлардан сизиб вужудга келади, йирик магистрал каналлар ёқасида учрайди. Артезиан сувлар Ўзбекистонда анча чуқурдан-100-400 м ва ундан ҳам чуқурдан чиққанлиги сабабли сувининг сифати ҳамма ерда бир хил эмас. Ер юзасига яқин қатламлар орасидаги сувлар чучук, ҳарорати пастроқ, чуқурда жойлашганларида иссиқ, бироз минераллашган бўлади. Ўзбекистоннинг чўл минтақасида жойлашган артезиан ҳавзаларида қатламлараро сувлар қумли ётқизиқларда учрайди. Улар анча сифатли бўлиб,

яйловларни сув билан таъминлашда, кичик воҳаларда суғорма деҳқнчиликда ишлатилмоқда. Бу сувларни (шўрлиги1,5-5,0гҒл)махсус қурилмалар ёрдамида чучуклаштириб хўжаликда ва аҳолини ичимлик сув билан таъминлашда фойдаланиш ҳам мумкин. Ҳозирги кунда Жанубий Оролбўйида 100 дан ортиқ махсус қурилмалар ёрдамида юқори бўр ётқизиқлари орасидаги сувлар чучуклаштирилиб, аҳоли манзиллари ичимлик сув билан таъминланмоқда. Ўзбекистонда аниқланган, тасдиқланган чучук ва бир оз шўр (фойдаланишга яроқли) ер ости сув ресурслари миқдори 1993 йил 1 январь маълумотига кўра суткасига 19 млн м 3 ни ташкил этган. Бунинг деярли ярми (суткасига 8,9 млн м 3 ) чучук сувлардир. Чучук сувларнинг 95 % и тоғли минтақага тўғри келади. Амударё, Зарафшон ҳавзаларида суғорма деҳқончилик мақсадларида сув режимининг ўзгартирилиши оқибатида Қорақалпоғистонда, Хоразм ва Бухоро вилоятларидаги воҳаларда чучук ер ости сувлари шўрланиб қолди. Ўзбекистонда 1994 йил 1 январь ҳисоби бўйича суткасига 9,6 млн м 3 атрофида ер ости сувларидан суғоришда, саноат кархоналарини сув билан таъминлашда фойдаланилган. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда ўрганилган ва заҳираси аниқланган ер ости чучук сувлари республика аҳолисининг ичимлик сувга бўлган эҳтиёжининг 50 % ни қондирмоқда. Шунинг учун гидрогеологлар олдига чучук ер ости сувларини қидириб топиш, миқдорини аниқлаш каби муҳим вазифалар қўйилган. Ўзбекистон минерал сувларга бой. Унинг ҳудудида табиатда учрайдиган минерал сувларнинг деярли ҳамма гуруҳлари ва турлари аниқланган. Улар асосан юра, бўр ва учламчи давр қатламларида турли чуқурликда жойлашган, турли даражада минераллашган ва ҳар хил ҳароратга эга. Минерал сувлар таркибида карбонат ангидрит, радон, сульфат газлари, йод, бром, литий, барий, темир ва бошқа кимёвий элементлар бор. Ноёб минерал сувлар Тошкент атрофида, Қизилқумда, Зарафшон водийсида, шунингдек Устюрт, Бухоро-Қарши, Сурхондарё ва Фарғона артезиан ҳавзаларида аниқланган.

Сўнгги йилларда Ўзбекистонда 100 дан ортиқ минерал манбалар ўрганиб чиқилди. Улар асосида ўнлаб санаторий-курорт, даволаш муассасалари, минерал сувларни қадоқлаш, йод ажратиб олиш заводлари ишлаб турибди. Ҳарорати 20 0 С дан юқори бўлган ер ости сувлари термал сувлар ҳисобланади, уларнинг заҳиралари Ўзбекистонда анчагина. Улардан аҳолини даволашда, иссиқлик манбаи сифатида фойдаланилади. Ўзбекистонда саноат аҳамиятига эга бўлган ер ости сувлари ҳам мавжуд. Бухоро-Қарши, Сурхондарё, Устюрт ва Фарғона артезиан ҳавзаларидаги ер ости сувлари таркибида саноат аҳамиятига эга бўлган миқдордаги рубидий, цезий, бўр, германий, йод ва бром борлиги аниқланган. Географик номлар: Амударё, Сирдарё, Зарафшон, Писком, Ҳисор, Исфайрамсой, Оқсув, Хўжабақирган, Сох, Исфартўлин, Сирдарё, Норин, Қ уршоб, Қ орадарё , Чирчиқ, Сурхондарё, Қашқадарё, Ғузордарё, Сангзор, Оҳангарон, Ғовасой, Калас, Зоминсув, Шерободдарё , Термиз, Тўрткўл, Чорвоқ, Чотқол, Писком, Кўксув. Сайёҳ олимлар: В.Л.Шульц, А.Расулов, Ф. Ҳикматов, Д.Айтбоев қолган Р.Машрапов.

Адабиёт 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент, Ўзбекистон, 1997. 2. Акромов З.М., Рафиков А.А. Прошлое, настояҳее и будуҳее Аралского моря. Ташкент, 1990. 3. Атлас Узбекской Республики. Часть первая. Москва-Ташкент, 1982. 4. Бабушкин Л.Н. , Когай Н.А., Зокиров Ш.С. Агроклиматические условия сельского хозайства Узбекистана. Ташкент, Меҳнат, 1975. 5. Бабушкин Л.Н., Когай Н.А. Физико-географическое районирование Узбекской Республики. Трудў ТашГУ. Нов.серия. Вўп 231.Географические науки., кн.27. Ташкент, 1964. 6. Баратов П. Ўзбекистон табиий географияси.Тошкент. Ўқитувчи, 1996.

O'xshashlar

Узбекистон ички сувлари

Евросиё ички сувлари

Ер ости сувлари

Евросиё ички сувлари

Европанинг иқлими ва ички сувлари