Ўзбекистон ўсимликлари ( Узбекистон усимликлари - Geografiya - Referatlar

Ўзбекистон ўсимликлари ( Узбекистон усимликлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103 KB

Ko'chirib olish

Ў збекистон ў симликлари Режа: 1. Ў збекистон ў симлик олами ва уларнинг турлари. 2. Ў симлик ресурслари ва уларни химоялаш. 3. Ў симлик турлари 4. Йу қ олиб бораётган ў симликлар

Ўзбекистон ҳудудининг катталиги, табиий шароитининг хамма қисмида бир хил эмаслиги, унинг ўсимлик қопламига ҳам таъсир этган. Табиий географик шароитга боғлиқ ҳолда ўсимлик турлари жумҳурият текислик чўл қисмидан унинг тоғ қисми томон ўзгариб боради. Ўзбекистон ҳудудининг кўпчилик қисмидаги табиий шароитнинг ўсимликлар ўсиши учун ноқулай бўлишига қарамай (ёзи иссиқ, қуруқ, серофтоб, қиши нисбатан совуқ) ўсимликларнинг 120 оилага мансуб бўлган 3700 тури мавжуд. Ваҳоланки, Қрим ярим оролида 2000, Узоқ Шарқда 1966, Олтойда эса 1787 ўсимлик тури бор. Ўзбекистон ҳудудида ўсимликлар унинг геоморфологик тузилишига боғлиқ ҳолда қуйидан юқорига кўтарилган сари ўзгариб боради. Биз жумҳурият ўсимликларнинг баландлик минтақа бўйича ўзгаришини К. 3. Зокиров тақдим этган қуйидаги минтақаланиш бўйича берамиз: чўл, адир, тоғ ва яйлов. Ҳар бир баландлик минтақа ўсимлиги ўша ҳудуд геоморфологик тузилишига, иқлимий хусусиятларига, тупроқ қопламига боғлик ҳолда шароитга мослашгандир. Агар жумҳурият тоғли қисмида ўсимлик қоплами релефга тоғ ёнбағрининг қиялигига, куёшга нисбатан ҳолатига, тоғ жинсига ва бошқалар борлиқ холда жойлашса, текислик қисмида энг аввало тупроқнинг механик таркибига, қай даражада шўрлашганлигига, йер ости сувига, иқлимига боғлиқ ҳолда жойлашади. Чўл минтақаси. Бу минтақа Ўзбекистоннинг текислигияинг 400—500 м. баландликкача бўлган қисмини ўз ичига олади ва жумҳурият йер майдонинииг 70% ни ишғол қилади. Чўл минтакасига Ўзбекистоннинг Қизилқум, Қарши, Мирзачўл каби чўллари, Марказий Фарғона, Устюрт, Қуйи Амударё, Қуйи Зарафшон ва Қуйи Сурхондарё каби регионлари киради. Чўл минтақасининг ёзи қуруқ, жазирама, серофтоб, ёғинга нисбатан мумкин бўлган буғланиш кўп, қиши эса шу географик кенгликда жойлашган Ўрта денгиз атрофидаги мамлакатларга нисбатан совуқ. Бу минтақада ёғин миқдори кам бўлб, унинг ғарбий қисмида 80—100 мм, шарқида 250—300 мм, тоғ олди қисмларида эса 300—350 мм. га йетади. Аксинча, мумкин бўлган буғланиш ғарбида 1000—2000 мм, қолган қисмларида 1000 мм атрофида. Бунинг устига асосий ёғин баҳор, қишга тўғри келиб, жазирама ёзда деярли ёғин тушмайди. Шу сабабли чўл минтақасидаги ўсимликлар узоқ давом этган қуруқ ва жазирама ёзга мослашган бўлиб, танаеи гўштли, барги сертук, илдизи узун. Чўл минтақасида намгарчилик йетарли бўлган баҳор фаслида эфемер (бир йиллик ўтлар) ва эфемероидлар (кўп йиллик ўтлар) ўсади. Бу даврда чўл яшил ранг тусини олади. Бу ўсимлик турларининг илдизлари қисқа (5—20 см. чуқурликкача боради) бўлганлиги туфайли йер ости сувларидан фойдаланиш имкониятига эга эмас. Шу сабабли улар баҳорда сернам бўлган даврда барқ уриб ўсиб, ёзги жазирама иссиқ ва қуруқ кунлар бошланиши билан қуриб қолади. Бундай ўсимлик турларига арпоғон, лолақизғалдоқ, тароқбош, қўшоёқ, қорамошоқ, исфарак, читир, каби эфемерлар, коврак, илоқ каби эфемероидлар киради. Эфемер ва эфемероидлар март, апрел ойларида ўсиб, гуллайди, май ойининг ўрталаридан бошлаб гулларини, сўнгра уруғларини тўкиб, қуриб қолади. Натижада чўл сарғиш тусга кириб, сўнгра ксерофит ўсимликлар ўз вегетаўия даврини давом эттираверади. Чўл минтақасининг асосий қисмини қумли, тошлоқ чўллар қисман эса шўрхок, тақир ва тўқайлар ташкил этади. Буларнинг табиий шароити бир-биридан фарқ қилганлиги туфайли уларда ҳар хил ўсимликлар формаўиялари ўсади. Қумли чўлдар Қизилкумнинг кўп қисмини, Қашқадарёнинг қуруқ делтасини

(Сондуқли қумлигини), Сурхондарёиинг куйи қисмидаги Каттақумни, Хоразм воҳаси атрофларини, қисман ва Марказий Фарғонани ўз ичига олади. Қумли чўлларнинг кўп қисми мустаҳкамланган. Кўчиб юрувчи қум-барханлар Қизилқумда учраб, ҳудудининг фақат 2 фоизини эгаллайди. Қумли чўлларда жузғун ёки қандим, қуёнсуяк, терескан, қизилча, астрагал, илоқ (қум қиёғи), селин, черказ, саксовул каби ўсимлик турлари ўсади. Жузғун (қандим) бута ўсимлиги бўлиб, кўчиб юрувчи қумликларда, кичик марзасимон қумликларда ўсади. Жузғуннинг 50 га яқин тури мавжуд бўлиб, бўйи 2 метрга йетиб, думалоқ бўлиб ўсади. Унинг илдизи, ҳар томонга горизонтал ҳолда тарқалиб, узунлиги 20м. га йетади ва қумни мустаҳкамлайди. Кўчиб юрувчи қумлари мустаҳкамлашда андемик ўсимлик ҳисобланган селиннинг аҳамияти катта. У кўп йиллик ўт бўлиб, дастлаб бархан қумларида вужудга келади. Селиннинг бўйи 1 метрга йетиб, ён илдизлари узун бўлиб, 10 метрдан ошади. Илдиз полук бўлиб, ҳар томонга ёйилади ва ундан янги селин танаси пайдо бўлади. Селин қумда ўсиб уни бироз мустаҳкамлагандан сўнг жузғун, бўйи 3 метрга йетувчи черказ, бўйи 1,5—2,5 метрга йетувчи қуёнсуяк каби ўсимликдар ўса бошлайди. Ўзбекистон қумли чўлларидаги яна бир эндемик ўсимлик буқуёнсуякдир. Унинг илдизлари попукли бўлиб, қумни мустаҳкамлашга мослашган. Қуёнсуяк ораларида қумни узун илдизлари билан мустаҳкамлайдиган қум қиёғи ёки илоқ ўсади. Дўнг қумлар мавжуд бўлган йерларда бўйи 4—5 метрга йетувчи оқ саксовул, оқ саксовул ўсадиган дўнг қумликлари орасидаги ботиқларда қора саксовул ўсади. Оқ саксовул ўсган йерларда яна дарахтсимон черказ, чоғон, астрагал кабилар, ўтлардан эса қиёқ, оқ шувоқ, қора мох кабилар ҳам учрайди. Ўзбекистоннинг тошлоқ чўллари Устюрт платосида ва Қизилқумдаги қолдиқ тоғлар атрофида жойлашган. Тошлоқ чўлларда ўсимликлар сийрак ўсиб, турлари ҳам кам. Асосий ўсимликлари бурган, қора боялич, шувоқ, партак, сингрен, саған, кейревуқ, сета, исириқ кабилардир. Баҳорда эса эфемерлар қоплаб олади. Устюрт платосида юқорида қайд қилинган ўсимликлардаи ташқари саксовул ва татар ровочи ҳам учрайди. Чўл минтақасида яна шўрхок ва тақир йерлар учрайди. Шўрхоклар одатда грунт суви йер бетига яқин бўлган ботиқларда, эски дарё қайирларида, дўнг қумлар орасидаги чуқур жойларда вужудга келиб, ўсимликлар жуда кам ўсади. Шўрхокларда ўсадиган ўсимликлар формаўиясини галофитлар дейилиб, улар гўштдор, танасида оппоқ тузи бўлган ўсимликлардир. Бундай ўсимликлар туркумига боялич, терескан, кейревуқ, бурган, сарисазан, қорашўра, балиқкўз, шўр ажриқ, қора саксовул, юлғун, итсийгак кабилар киради. Бу ўсимликлар ичида қора саксовул узоқ йил (50 йилгача) яшайди ва бўйи 12 метргача йетади. Қора саксовул 25 йил ўсиб, ривожлдниб бориб, сўнгра у аста-секин қурий бошлайди. Қора саксовулнинг танаси оғир бўлиб, сувда чўкади. Ундан ёқилғи сифатида фойдаланилади. Тақирдар тарқалган йерларда ўсимлик деярли ўсмайди. Фақат тақир ёриқларида ва атрофида сийрак ҳолда шўра ўсимликлари учрайди. Ўзбекистон чўл минтақасидаги дарё водийларида тўқай ўсимликлари ҳам мавжуд. Уларнинг элг муҳимлари қизилмия (солодко), чучукмия, ажриқ, янтоқ, қамиш, савағич, кўға, кендир, туронғил, тол, жийда, юлғин, жинвил, дарахт ва буталарга чирмашиб ўсувчи илонпечак, қўйпечаклардир. Тўқайларда яна чаканда (облепиха) ҳам учраши мумкин. Чўл минтақасининг лёссли жинслар тарқалган қисмида ва тоғ олди текисликларида эфемер, эфемероид ва бошқа ўт ўсимликлари ҳамда чала бутасимон шувоқ кабилар ўсади. Бу жойларда серёмғир баҳор фаслида аввал эфемерлар ва эфемероидлар зич ўсиб, чўлга чиройли манзара беради. Бу фаслда қорабош (ранг), қўнғирбош, бойчечак, бинафша, лолақизғалдоқ, чучмома кабилар барқ уриб ўсиб, чўл яшилқизғиш тусга киради. Булардан ташқари яна сассиққуврай, лола, гулсапсар, пиёз илдизлилар, айиқтовои, мингбоши, чалов, шувоқ, астрагал, дармана, баъзан исириқ, (гармала) кабилар ҳам учрайди. Адир баландлик минтақаси ўз ичига абсолют баландлиги 400—500 метрдан 1200

метргача, айрим жойларда эса 1500—1600 метргача бўлган йерларни олади. Релефнинг баландлашуви туфайли ёғин миқдори ортади, ёзги ҳарорат эса чўлга нисбатан пастроқ бўлиб, типик ва тўқ бўз тупроқ кенг тарқалган. Булар ўз навбатида адирда ҳар хил ўтларни зич ва баланд бўлиб ўсишига сабабчи бўдган. Лекин ўрқирдан иборат бўлган адирнинг қуйи қисми дарё, сой ва вақтли сувлар билан парчалаб юборилган бўлса, юқори қисмида эса баъзи тоғ ёнбағирлари нисбатан тик бўлиб, она жинслар очилиб қолган. Бинобарин, адирда ўсимликлар қоплами ёппасига туташ бўлмай, она жинслар очилиб колган тик ёнбағирл,арда, окар ва вактли сувлар ювиб кетган жойларда узилиб қолган. Умуман олганда адир минтақасида чўлга нисбатан ўсимлик турлари кўп бўлиб, қалин ўсади. 1 км 2 майдонда 15—20 турга мансуб бўлган 30 минг индивид учрайди. Адир ўсимликларини асосини эфемер ва эфемероидлар, кўп йиллик ҳар хил ўтлар, буталар ташкил этади. Адирда эфемер ва эфемероид ўсимликларидан ранг, қўнғирбош, ялтирбош, нўхатак, чучмома, лола, оққуврай, гулхайри, сасир, қоқи кабилар қалин ўсиб, июл ойигача вегетаўиясини давом эттиради. Булардан ташқари яна шувоқ, ёввойи буғдой (қасмалоқ), тактак (ёввойи арпа), жасмин, чўл ялпиз, ферул, чалов, мингбош, аччиқмия, отқулоқ, эрмон, зубтурум (баргизуб), қозиқулоқ, каррак, қилтиқ, йерсовун, (етмак), ширач каби ўсимликлар ҳам ўсади. Адирнинг юқори қисмида тошлоқли йерларда астрагал, акантолимон, чия, сойларда зирк, кўшяпрок, наъматак каби буталар; дўлана, бодомча, писта каби дарахтлар, ариқ бўйларида ялпиз, қирқбўғим ҳам учрайди. Дарё водийларида эса тол, терак мавжуд. Ўзбекистоннинг чўл ва адир минтақаларидаги воҳаларида қайроғоч, сада (садақайрағоч), мажнунтол, тол, терак, чинор каби манзарали дарахтлар ўсади. Тоғ баландлик минтақаси. Ўзбекистон ҳудудида 1200 м дан (айрим жойларда 1500 —1600 мдая) 2700—3000 м гача бўлган йерларни ўз ичига олади. Бу баландликларда релеф мураккаб бўлиб, тоғ тизмалари орасида водийлар мавжуд. Тоғларнинг шимолий ёнбағри билан қуёшга қараган жанубий ёнбағри орасида тафовутлар катта. Жанубий ёнбағрида нураш туфайли вужудга келган шарал ва қурумлар кўп. Иқлимий хусусиятлар хам релефга борлиқ ҳолда ўзгаради: ёғин миқдори ортади, ёзда ҳарорат пасаяди, ёғинлар кўпроқ тоғларнинг ғарбий, шимоли-ғарбий ёнбағирларига тушади. Булар ўз навбатида тупроқ копламига таъсир этади. Тоғларнинг қурғоқчил кисмида жигарранг, аксинча нам қисмида эса қўнриғ тоғ ўрмон тупроқлари учрайди. Тоғ минтақасида табиий шароитнинг ҳамма қисмида бир хил бўлмаслиги унинг ўсимлик қопламининг жойлашишига хам таъсир этган. Тоғ бадандлик минтақасида жойнинг комплекс табиий шароитига боғлиқ ҳолда ўсимликнинг бир неча турлари мавжуд. Тоғларнинг нам шимолий ва шимоли- ғарбий ёнбағирларида мезофит, аксинча жанубий, нисбатан қуруқ ёнбағирларида ксерофит ўсимликлар учраса, захкаш ботиқларда, ёғин кўпроқ тушадиган тоғ ёнбағирларида баргли ўрмонлар ва ҳар хил буталар ўсади. Тоғ баландлик минтақасининг қуйи қисмида кўпроқ ўтлоқ ўсимликлар, хусусан, бурдойиқ, коврак, ширач, эремурус, оқсўлта кўкчўп (исфарак), гулхайри, лолалар, анжабир, арслонқуйруқ, йерчой, бинафша, тактак (тоғ арпа), тариқбош (чўчқа ёли), қилтиқ, қасмалдақ, тулкиқуйруқ, чайир, ялпиз, шувоқ, чалов кабилар ўсади. Тоғ минтақасининг нисбатан қурғоқчил қисмида тоғсариз, қизил тиканак (акантолимон), астрагал, тоғ ялдиз, бетага, чалов., шувоқ каби ўтлар учрайди. Тоғ баландлик минтақасида дарахтлардан арчазорлар кенг майдонни эгаллайди. Арчазорлар асосан 3000 м баландликкача бўлган жойларда кўпроқ учрайди. Маълумотларга кўра жумҳуриятимизда арчазорларнинг майдони 500 минг гектардир. Ўзбекистон тоғ минтақасида, айниқса унинг Олой-Туркистон ва Зарафшон-Ҳисор тизмаларида арчанинг қуйидаги уч тури — Зарафшон (ўрикарча) арчаси, яримшарсимон (саур арча) ва Туркистон (қора арча) арчаси ўсади. Зарафшон арчаси кўпроқ 1200— 2200 метр баландликларда, яримшарсимон арчаси 1800—2700 метр баландликларда, Туркистон арчаси эса 2600—3000 метр баландликларда ўсади. Арчазорлар кўпроқ нисбатан қурғоқчил ва тошлоқ йерларда учрайди ва аста-секин ўсиб, бўйи 20 метргача йетиб, минг

йилдан ортиқ яшайди. Арчазорлар тагида эса ҳар хил ўтлар ва буталар учрайди. Ўзбекистон тоғларининг намгарчилик кўпроқ бўладиган тоғларида, хусусан Ғарбий Тяншан тоғ тизимига кирувчи тоғларда, Фарғона тизмасида баргли ўрмонлар кенг тарқалган. Баргли ўрмонлар ичида энг кўп тарқалгаў палеоген неоген давридан қолган релект ўсимликлар ёнғоқзорлардир. Ёнғоқзорлар билан бирга заранг, ёввойи олма, бодом, ўрик, тоғолча, дўлана, терак, Туркистон қайини кабилар, тошлоқ йерларда темир дарахт ҳам ўсади. Тоғ баландлик минтақасида буталардан учқат, наъматак, ирғай, зирк, маймунжон, ёввойи узум, қатранри кабилар мавжуд. Тоғларида (айниқса, Боботоғ, Бойсун тоғида) пистазорлар, Ҳисор тоғларида эса ёввойи анор ва анжир каби қуруқ субтропик ўсимликлар ўсади. Тоғ баландлик минтақасида яна тоғ пиёзи, анзур пиёз, зира, ровоч, таран, туяяпроқ, тоғ жаммули, кийик ўти, тоғсабзи (таркибида каучук моддаси бор) каби фойдали ва доривор ўсимликлар ҳам учрайди. Яйлов баландлик минтақасида субалҳп ва алҳп ўтлоқлари мавжуд. Минтақанинг қуйи тоғ минтакасига туташган қисмида пакана арчалар ва субалҳп ўтлоқлари учрайди. Субалҳп ўтлоқлари тоғ минтақаси ўтлоқларидан бўйи бирмунча пастлиги билан фарқланади. Субалҳп ўтлоқлари нисбатан тупроқ яхши ривожланган, намгарчилик жойларда вужудга келиб, кўнғирбош, мушукқуйруқ, ёввойи арпа, ёввойи сули, қўзиқулоқ, оқ момиқ, таран. Сассиққуврай, пушти, қўқонгул, бир оз қурғоқчил жойларда чайир, шувоқ, бетага, тиконли астрагал бутаси ўсади. Яйлов баландлик минтақасининг юқори қисмида (3500 м. дан юқорида) алҳп ўтлоқлари учрайди. Алҳп ўтлоқлари субалҳп ўтлоқдаридан паст бўлиб, йер барирлаб ўсишлиги билан фарқланади. Намгарчилик бўлган йерларда тўнғизсирт (кобрезия) ўтининг бир неча турлари, гунафша, қоқиўт, юлдузўт, сариқ айиқтовон, ёввойи кўкнори кабилар ўсади. Қурроқчил, тошлоқ йерларда қизилтикон, тошёрар, астрагал каби ўсимликлар учрайди. Яйлов баландлик минтақасининг энг баланд қисмида доимий кор ва музликдар ҳамда қоялар мавжуд бўлган қисмини эса нивал минтақача ишғол қилиб, ўсимлик деярли учрамайди. Фақат қоялар орасидаги пастқам жойларда астрагал, тошёрар каби ўсимликлар ўсади, холос. ЎСИМЛИК РЕСУРСЛАРИ ВА УЛАРНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ Ўзбекистон ўсимлик ресурсларининг аҳамияти жуда каттадир. Энг аввало ўсимликлар яам сақловчи, дарё сувини бир меъёрда сақлаб турувчи, тупроқ эрозияси олдини олувчи, қумларни мустаҳкамловчи ҳамда ҳавони тоза сақлаб турувчи муҳим омил бўлиш билан бирга кишиларга дам олиб, ҳордиқ чиқариб, эстетик завқ ҳам беради. Ўзбекистон ўсимликлари чорвачиликни ривожлантирувчи яйлов ва йемхашак манбаи. Жумҳурият ўсимликларининг 90% га якини йемхашак учун яроқли. Ҳатто чўл минтақасидаги яйловдарнинг ҳосилдорлиги гектарига 3—5 центнерни (хашак ҳисобида) ташкил этади. Тошлоқли чўлларда ва Устюртдаги яйловларнинг ҳосилдорлиги гектарига 2 —4 ў. бўлса, шўрхокли чўлларда эса 2—3 центнерни ташкил этади. Ўзбекистоннинг адир баландлик минтақасида ўсимликлар қалин ўсиб, хосилдорлиги гектарига 8—10 ў. гача боради. Бу минтака чорвачилик учун йил бўйи яйлов ҳисобланади. Айниқса эфемер, эфемероид, эфемероид шувоқ, буғдойиқ, тактак (ёввойи арпа), чалов каби баланд бўйли ўтлардан йил бўйи чорва моллари учун яйлов сифатида фойдаланишдан ташқари пичан хам (гектаридан 4—6 центнергача) тайёрлаш мумкин. Тоғ баландлик минтақасидан ёзги ва кузги яйлов сифатида ҳамда пичан таёрлашда

фойдаланилади. Чунки бу минтақада бўйи 90—100 см гача бўлган ҳар хил ўтлар қалин ўсиб, ҳосилдорлиги гектаридан 15—20 ў. гача бориши мумкин. Айниқса бурдойиқ, жавдар, тактак (ёввойи арпа), тариқбош, чалов каби ўсимликлар энг муҳим яйлов ва йемхашак манбаидир. Лекин тоғ минтақасида релефининг ноқулайлиги туфайли ўша пичанзорларни механизм ёрдамида ўриб олишни анча қийинлаштиради. Яйлов баландлик минтақаси яхши ёзги яйлов ҳисобланади. Чунки релефи баланд бўлганлигидан ёзги ҳароратнинг пастлигига, намгарчиликни йетарли бўлиши туфайли ўсимликлар ёзда ҳам қуриб, сарғайиб қолмай, кўм-кўк барра холда сақланиб туради. Лекин яйлов минтақасида ўсимликларни тоғ минтақасига нисбатан паст ва сийрак бўлганлигидан ҳосилдорлиги гектарига 10— 12 ў. дан ошмайди. Ўзбекистон ёввойи ўсимликлари яна озиқ-овқат манбаи, дори-дармон тайёрлашда, ҳар хил бўёқлар олишда ҳам жуда катта аҳамиятга эга. Ўзбекистон ҳудудида таркибида ҳар хил дармон-дориларга эга бўлган мевали (ёнғоқ, писта, бодом, олма, дўлана каби) дарахтлар, анзур пиёз, зира, ровоч каби ўсимликлари мавжуд. Бу ўсимликларнинг меваси жумҳурият аҳолисини озиқовқат билан таъминдашда муҳим ресурс ҳисобланади. Ўзбекистон тоғларида, айниқса Ғарбий Тяншан тоғларида ёнғоқзорлар майдони анча катта бўлйб, йилига кўплаб унинг меваси йиғиб олинади. Ёнроқ меваси киши организми учун зарур бўлган дармондориларга ва мойга бойдир. Ўзбекистонда меваси «хандон писта» номи билан аталувчи пистазорлар жумҳуриятимиз тоғларида, айниқса Боботоғ ва Бойсун тоғларида кўп ўсади. Ўзбекистон тоғларида ёввойи ҳолда ўсувчи олма, олича, бодом каби дарахтлардан ҳар йили кўплаб мевалар йиғиб олинади. Ўзбекистон ўсимликларининг кўпчилиги шифобахш хусусиятга эга бўлиб, ҳар хил касалликларни даволашда қадимдан ота-боболаримиз фойдаланиб келганлар. Биз айрим шифобахш ўсимликларга қисқача тавсиф бериш билан чекланамиз: Анжабор — йер ости қисмидан тайёрланган қайнатмадан меъда-ичак касалликларини, ич кетганда, қон тўхтатувчи дори сифатида фойдаланиш мумкин. Арслонқуйруқ — йер усти қисмидан тайёрланган дамлама юрак, меъда, асаб касалликларини даволашда фойдаланилади. Аччиқмия – иштаҳа очишда, тери касалликларини даволашда, туғруқни тезлаштирувчи восита сифатида ишлатилади. Бангидевона – баргидан кўз касаллигини, йўтални, асаб касалликларини, ревматизм, нафас қисиш, кўкрак ва бел оғриғини қолдирувчи ва ухлатувчи дори сифатида фойдаланиш мумкин. Бодомнинг меваси озиқовқат сифатида ишлатилишидан ташқари унинг мойидан (аччиқ бодом) астма, йўтал, буйрак, кўкрак оғриғи, қулоқ, қорин, ўпка, қон тупуриш, қовуқ касалликларини даволашда, қовуқдан тош туширишда ишлатилади. Бурган қайнатмасидан юқумли ичак касалликларини, барг шираси ва қуритиб янчилган баргларидан қўтирни, теридаги йиғинг яраларни ва бошқа тери касалдиклариии даволашда ишлатидади. Гулхайри илдизидан, баргидан ва уруридан тайёрланган дамлама йўтал, қон тупуриш, зотилжам, буйрак, ўпка, нафас қисиш, ичбурури, ўн икки бармоқ ичак яраси касалликларини даволашда ишлатилади. Ерчойнинг илдизи ва илдизпоясидан тайёрлангая дамлама ич кетишни тўхтатишда, оғиз, томоқ оғриғини даволашда ишлатилади. Зубтурум (баргизуб) дан ҳар хил дармондорилар олишдан ташқари, унинг баргидан тайёрланган дамлама нафас йўлларини, тери, томоқ, кўз, сўзак, безгак, бавосил касаллигини, ичакнинг тақумли касалликларини, қон аралаш ич кетишини, жигар, буйрак, нафас йўли касалликларини даволашда кўл келади. Исириқнинг йер устки қисмидан тайёрланган қайнатма бод, безгак, тутқаноқ, уйқусизлик, шамоллаш, қўтир каби касалликларни даволашда ишлатилади. Исириқ тутуни

билан грипп касаллигини даволаб, хонани дезинфекўия қилишда ҳам ишлатилади. Коврак ўсимлигининг йелим – смоласидан, жигар, талоқ, ўпка сили, кўкйўтал, ўлат, тиш оғриғи, асаб касалдикларини даволашда, гижжа ҳайдашда (туширишда), сийдик ҳайдашда фойдаланилади. Маймунжон — иштаҳа очувчи, ҳароратни туширувчи, чанков босувчи каби хусусиятларга эга. Унинг илдизидан тайёрланган қайнатма сийдик ҳайдашда, барг дамламасидан шамоллашда, томоқ ва оғиз оғриғини даволашда ишлатилади. Наъматак меваси қайнатмаси ёки дамламасидан бачадондан қон кетишни тўхтатишда, иситмани туширишда, меъдаичак касалини даволашда ишдатилади. Отқулоқ илдизидан, баргидан ва мевасидан тайёрланган қайнатма ёки дамлама ич кетиш, ичак яралари каби касалларни даволашда ишлатилади. Қуритилмаган баргидан олинган шира билан қўтир, темиратки даволанади. Писта баргидан тайёрланган қайнатма ич кетишни ва қон окишни тўхтатишда, уруғи дамламаси беморни озиб, қувватсизланишида ёрдам беради, ўпка силини даволашда ишлатилади. Ровоч — қон босимини туширишда, илдизи ва мевасидан тайёрланган қайнатма иситмани туширишда, меъда-ичак касалликларини ҳамда қон кетишни тўхтатишда фойда беради. Абу Али ибн Сино ровоч ўсимлиги билан ичак, вабо, қизамиқ касалликларини даволаган. Чучукмия илдизидан тайёрланган қайнатма томоқ қуриш, нафас қисиш, кўкйўтал, кўкрак оғриғи, меъда-ичак касалликларини даволашда ҳамда сийдик ҳайдсивчи ва йенгил сурги сифатида ишлатилиши мумкин. Шувоқнинг йер устки қисмидан тайёрланган дамлама ўпка силк, менингит, тутқаноқ, асаб касалликларини даволашда, туғиш жараёнини тезлаштиришда, оғриқ қолдирувчи дори сифатида ишлатилади. Эрмоннинг йер устки қисмидан тайёрланган дамламаси ёрдамида жигар, ўт пуфаги, ичак яраси, безгак, бавосил, овқат, ҳазмининг бузилиши, ич кетиш каби касалликлдрни даволаш, ухлатувчи, гижжа ва йел ҳайдовчи, терлатувчи дори сифатида фойдаланиш мумкин. Янтоқ илдизидан тайёрланган кайнатма бавосил касаллигини, яраларни даволашда, ичдан қон оқишни тўхтатишда, йер устки қисмидан тайёрланган дамлама эса сийдик хайдовчи, терлатувчи, ич юмшатувчи дори сифатида ишлатилади. Қирқбўғим дамламаси ёрдамида қон кетишни тўхтатиш, ўпка сили, буйрак, юрак касалларини даволаш ҳамда сийдик ҳайдовчи восита сифатида фойдаланиш мумкин. Қоқи илдизи ва баргидан тайёрланган дамлама буйрак касалини даволашда, қонни тозаловчи сурги дори сифатида ишлатилади, қуритилмаган барг шираси ёрдамида камқонликни, қувватсизликни, кўкрак оғриғини даволашда фойдаланилади. Ўзбекистонда ҳар хид бўёқлар, зфир мойлари ва техникада ишлатиладиган моддалар олинадиган кўпгина ўсимлик турлари ҳам бор. Ударнинг энг муҳимлари таран (тери ошлашда ишлатиладиган таннид моддаси бор), анжабар (таркибида ошловчи модда бор), арча (ёш новдасидан эфир мойи олинади), тоғсағиз (ковчук моддаси бор), йерсовун (кўпиртирадиган модда — сопанин олинади), чўл ялпизи (эфир моддаси бор), йетмак (унинг илдизидан кўпирувчи сопанин моддаси олинади ва ширапазликда (кондитер) ишлатилади, писта (баргидан ва баргидаги нўхатчаларидан бўёқ олинади), арслонқуйрук, (ошловчи модда зг эфир мойи олинади) ва бошқалар. Ўзбекистонда кишиларга эстетик завқ бериб, ҳордиқ чиқарадиган чиройли гулли ўсимликлар лолалар (қизил, сариқ, оқ), чучмомалар, эремурус, бойғалча, лолақизғалдоқ, бойчечак мавжуд. Кишилар ўзларининг хўжалик фаолиятида табиатдан кўп ва бетартиб фойдаланиши таъсирида унинг табиий ҳолатида сезиларли даражада ўзгаришлар юз бериб, асрлар давомида шаклланган биогеоценозларга сал.бий таъсир кўрсатмоқда, Айниқса кишлоқ хўжалигида янгиянги йерларни бетартиб ўзлаштирилиши саноат объектлари ва ҳар хил қурилишларнинг режасиз жойлаштирилиши, тоғ-кон саноатининг таъсири, яйловлардан нотўғри фойдаланиш, мевали, доривор, фойдали ўсимликлардан

нотўғри фойдаланиш кабилар таъсирида экологик мувозанатда ўзгариш юз бериб, баъзи ўсимликлар тури камайиб бормоқда. Натижада ҳозир Ўзбекистон ҳудудида ўсадиган ўсимликларнинг 10—12% ёки 400 тури муҳофазага муҳтож ноёб турга айланиб қолди. Баъзи ўсимлик турлари эса, хусусан лола, саллагуллар, йетмак, бозулбанг, анзур пиёз, зира, гули салим, ковул, суммул, Коровин ширачи, Туркистон ёввойи ноки каби ўсимликларнинг миқдори кескин камайиб, йўқолиб кетиш хавфи остида турибди. Жумҳуриятимизда айрим шахслар (браконерлар) ўсимликларни, айниқса доривор ва озиқ–овқат ўсимликларининг пиёзларини, уруғини мевасини, баргини, илдизини, туганакларини рухсатсиз, ўзбошимчалик билан қоидақонунга хилоф равишда йиғиб, териб, қазиб олишлари туфайли уларнинг тури камайиб кетмоқда. Айниқса, қишлоқ хужалигида янги янги йерларни баттар, ўзлаштирилиши саноат объектлари ва ҳар хил қурилишлар жойлаштирилиши, тоғ-кон саноатининг таъсири, яйловлардан нотўғри фойдаланиш, мевали, доривор, фоидали ўсимлилардан тўғри фойдаланиш кабилар таъсирида экологик мувзанатда ўзгариш юз бериб, баъзи усимликлар тури камайиб бормоқда. Натижада ҳозир , Ўзбекистонда ўсадиган ўсимликларнинг 10—12% ёки 400 тури муҳофазага муҳтож ноёб турга айланиб қолди. Баъзи ўсимлик турлар эса хусусан лола саллагуллар, йетмак, бозулбанг анзур пиез, салксовул, суммул, Коровин ширачи, каби ўсимликларнинг миқдори кескин камайиб, йуқолиб кетиш хавфи остида турибди. Жумҳуриятимизда айрим шахслар ўсимликларни, айниқса доривор ва озиқ-овқат ўсимликларининг пиёзларини, уруғини мевасини, баргини, илдизини, туганакларини рухсатсиз, ўзбошимчалик билан қоида-қонун, йиғиб, териб, қазиб олишлари туфайли уларнинг камайиб кетмоқда. Шу сабабли жумҳуриятимизни табиий ҳолича сақлаб қолиш, усимликлар дунёси нисбатан шафқат сизларча муносабатда бўлишга чек қўйиш бугунги куннинг энг муҳим масаласидир. Ўзбекистонда ноёб, эндемик, реликт ўсимлик турларини саклаб қолиб, ҳимоя остига олиш учун 1978 йили Ўзбекистон «Қизил китоби» таъсис этилди. Бу Ўзбекистон «Қизил китоби»га жумҳуриятимизда муҳофаза остига олиш зарур бўлган 272 ўсимлик киритилиб, улар ҳақида мукаммал маълумотлар (қисқача тавсифи, тарқалиши, миқдори, камайиб кетиш сабаби, муҳофаза килишга қаратилган чоралар) берилган. Ўзбекистон «Қизил китоби»га киритилган ўсимлик турлари 4 та тоифага (табиатни муҳофаза қилиш Халқаро уюшмаси ишлаб чиққан классификаўияга кўра) ажратилган. Йўқолган ёки йўқолиш арафасидаги (Қопеечник Омонқўтон, Коровин ширачи, Туркистон ёввойи ноки) турлари. Бундай ўсимлик турлари айрим йиғиб олиш қийин бўлган жойларда ёки маданий шароитда сақланиб қолган. Йўқолиб бораётган турлар (анор, Зарафшон, регели, Ошанин пиёзи, тоғпиёз, дилбанд, Ўзбекистон лоласи, сариқ ширач, ёввойи анжир). Бундай ўсимлик турлари йўқолиб кетиш хавфи бўлиб, сақлаб қолиш учун муҳофаза чораларини талаб этади. Ноёб турлар (Оманқора, Аболин ва Бухоро астрагали, ёввойи узум, чиннигул, мингдевона, суммул, ковул, чилонжийда, лолалар, Чимён лоласи, Бойсун широчи, суғур ўти, гули салим ва бошқалар). Бундай ўсимлик турлари маълум кичик майдонларда сақланиб қолган, бинобарин, тезда назорат остига олинмаса йўқолиб кетиши мумкин. Қамайиб бораётган турлар — нормушк, йетмак (беҳ), анзур пиёз, парпи, оқ парпи, фуфанак, бурмақора ва бошлқалар. Бундай ўсимлик турлари баъзи табиий сабаблар ва инсоннинг таъсири остида майдони ҳамда миқдори камайиб кетиши мумкин, бинобарин вақти-вақти билан назорат қилиб туришни талаб этади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968. 8. http://ziyonet.uz

O'xshashlar

Ўзбекистон ўсимликлари

Евросиёнинг тупроқ ва ўсимликлари

Ўзбекистон табиатини муҳофаза қилиш ( Узбекистон табиатини мухофаза килиш

Хорижий Евросиёнинг тупроқ ва ўсимликлари

Шимолий Американинг тупроқлари ва ўсимликлари