Хорижий Евросиёнинг тупроқ ва ўсимликлари - Geografiya - Referatlar

Хорижий Евросиёнинг тупроқ ва ўсимликлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1280 KB

Ko'chirib olish

Тупроқ ва ўсимликлари Режа : 1. Хорижий Евросиёнинг ботаник-географик районлаштирилиши 2. Евросиё тупроқлари. 3. Евросиё ўсимликлари. 4. Ғарбий, Марказий ва Жанубий Европанинг ўрмон билан қопланганлик даражаси. 5. Хорижий Европада баъзи ўсимлик ларнинг тарқалиши. 6. Хорижий Осиёда баъзи ўсимликларнинг тарқалиши. 7. Хорижий Евросиёнинг зоогеографик 8. Шимолий Ҳиндистондаги каркидонлар.

29. Хорижий Евросиёнинг ботаник-географик районлаштирилиши (А. Л. Тахтаджяндан) . Евросиёнинг Голарктика флораси таркибида қадимий исси қсевар ўрмон флораси элементлари бор; бу флора элементлар и материк территориясида кайнозой эрасининг биринчи ярмидаги музлик қопламларини ҳосил қилган умумий совиш даврига қадар таркиб топган. Ўрмон флораси злементлари асосан океан бўйидаги икки секторда- Атлантика бўйи ва Тинч океан бўйи секторида сақланиб қолган. Материк ички районлари флораси ва тупроқ-ўсимлик қоплайининг неотектоник шаклланишида материкнинг жанубидаги тоғ системаларининг неоктектоник кў тарилиши натижасида иқлимнинг совиб кетиши ва кейинчалик қуруқлаша бориши катта аҳамиятта эга бўлган. Ички районлар рельефи ва иқлимдаги кескин ўзгаришлар сабабли океан бўйидаги флора шаклланиш марказларини қуруқ ликнинг жуда катта майдонлари бир-биридан ажратиб қўйган ва бу марказлар кайнозойнинг иккинчи ярми давомида бир-биридан мустақил ривожланган. Евросиёнинг тропик районлари билан Африканинг тропик районлари орасидаги алоқа (яъни, флора алмашинуви) материкнинг ғарбий секторида денгизлар , ички қисмида эсажуда катта майдондаги чўллар сабабли қийинлашиб қолган. Материкнинг шарқий, Тинч океан бўйи секторида Голарктика флораси билан Палеотропик флора элеме нтлари ўртасида алоқа бўлган. Бу

ҳол Шарқий Осиё флорасининг турларга жуда бой бўлишига имкон берган, бу флорага ҳам бореал, ҳам тропик флора элементлари киради. Евросиё флорасининг юқорида қайд қилинган ривожланиш хусусиятлари, шунингдек, ҳозирги иқлим шароити ва рельефида катта тафовутлар борлиги ҳисобга олинса, материк тупроқ ўсимлик қопламининг ҳозирги манзараси нақадар мураккаб ва хилма-хил эканлигини аниқ тасаввур этиш мумкин. Ҳозирги тупроқ-ўсимлик шароитини таърифлашда кишилик жамиятининг кўп асрлик фаолияти таъсириДа рўй берган ўзгаришларни ҳисобга олмай бўлмайди. Биосфера компонентлари географик қобиқнинг .бошқа компонентларига қараганда анча кучли даражада ўзгаради ва кишилик жамияти фаолиятининг салбий томонларидан айниқса кўп зарар кўради. Ўрмонларнинг кесилиши ва ерларнинг ҳайдалиши, сунъий ўрмонлар (дарахт-зорлар) нинг барпо этилиши, ботқоқликларнинг қуритилиши, ирригация натижасида ерларни шўр босиши, Ер шарининг бошқа районларидан ўсимликлар келтириб ўстирилиши ва тарқатилиши ҳамда бошқалар-Евросиёдаги, айниқса, унинг аҳоли қадимдан ва зич тарқалган баъзи қисмларидаги, дастлабки тупроқ -ўсимлик қопламининг жуда жиддий ўзгаришларига сабаб бўлган. Масалан: Европанинг баъзи мамлакатларида табиий тупроқ-ўсимлик қоплами ўзининг дастлабки кўриниши ва тарк ибини деярли 90% ўзгартирган; Буюк Хитой текислиги ва Хуанхэ ҳавзасида шундай районлар борки, уларнинг дастлабки тупроқ- ўсимлик қопламини тасаввур этиб бўлмайди; чунки дастл абки тупроқ- ўсимлик қоплами аҳоли ниҳоятда зич бўлган бир шароитда минг йиллаб давом этган деҳқончилик таъсирида бутун лай йўқ бўлиб кетган. Бинобарин, ҳозирги тупроқ-ўсимлик қопламини таърифлашда унинг пайдо бўлиш хусусиятлари, ҳозирги табиий шароити ва антропоген омил таъсири даражасини ҳисобга олиш зарур. Евросиё территориясининг жуда катталиги ҳамда унинг турли қисмлари тупроқ ва ўбимликларидаги катта тафовутларни ҳисобга олиб,

тупроқ ҳамда ўсимлик типларининг алмашин иш хусусиятларини ҳар бир қисми, яъни океан бўйи секторлари билан материк ички қисмларини алоҳида-алоҳида кўриб чиққан маъқул. Материкнинг асосан Европанинг ғарбига тўғри келувчи ғарбий, Атлантика бўйи сектори тупроқ-ўсимлик қопламини кў риб чиқишдан бошлаймиз. Қутбий архипелаг Шпицбергеннинг муздан холи жойларида арктик тўндра зонаси тарқалган. Унинг ўсимликлари мох (йўсин), лишайник ва сидирға қоплам ҳосил қилмайдиган кўп йиллик паст ўтлар: тошёрар, қутб кўкнориси ва баъзи ғаллагул ли ўт ўсимликларидантаркиб топган. Суст подзоллашган ёки торфли-глейли тупроқларда пакана қайин ва резавор буталар ўсадиган типик тундра Скандинавия ярим ороли ва Финляндиянинг шимолида, шарқда эса Шарқий Европада ҳамда Сибирнинг шимолида тарқалган. Илиқ оқимлар таъсиридаги иқлим хусусиятлари туфайли хорйжий Европада типик текислик тундралари кенг тарқалган эмас. Шарқий

Европанинг тундра ҳукм сурган кенгликларида, Ғарбий Европада ўрмонтундра ёки ҳатто ўрмонлар тарқалган. Тундралар эса паст жойларда тугаб, Скандинавия билан Исланди янинг тоғли районларидагина тоғ тундра минтақасини ҳосил қилади. Тундрани жанубдан ўраб турувчн торроқ ўрмонтундра полосаси учун эгри-бугри бўлиб ўсган қайин ва ольхазорлар характерли бўлиб, улар тундра ўсимликлари фонида учрайди. Ғарбий Европада текислик ўрмонтундралари Исландия, Сканди навия ва айниқса Финляндия учун характерлидир, Евросиё мўътадил минтақаси ўсимликларининг энг муҳим зонал типи игна баргли ўрмонлардир. Улар хорижий Европа, Шарқий Европа территорияси ва Сибирда анча катта майдонларни эгаллаб ётади. Пайдо бўлиши, географик ўрни, бинобарин, ҳозирги табиий шароитига қараб, ўрмонлар таркиби ва улар тагида ҳосил бўлувчи тупроқлар ҳар хилдир; шунинг учун Евросиёнинг игна баргли ўрмонларини жуда умумий тарзд агина битта зонага киритиш мумкин. Хорижий Европада Скандинавия ярим ороли билан Финляндиянинг катта қисми игна баргли ўрмонлар (тайга) билан қопланган. Улар текисликларни эгаллаб ётади ва Скандинавия тоғлари ёнбағирларига ҳам ўтиб, шимолда 400-500 м, жанубда эса 900 м баландликкача чиқиб боради. Игна баргли ўрмонлар Европанинг шимолида тахминан 61° шим. кенгликкача.ёппасига тарқалган, жануброқда эса ўрмонлар таркибида кенг баргли дарахтлар учрайди. Бу ўрмонларнинг асосий игна баргли дар ахтлари европа ели (Picea excelsa) ва оддий қарағайдир (Pinus silvestris), шуниси ҳам борки, океан соҳилига яқинлашилган сари ўрмонларда елнинг салмоғи орта боради. Ғарбда, Норвеги яда эса тайга ўрмонларида ель (қора қарағай) устун туради. Швециянинг бир оз шарқий районларида ель ва қарағай деярли тенг тарқалган, Финляндияда эса қарағай устун туради. Бу ҳол ғарбдан шарққа томон ёғинлар миқдорининг камайиши ва конт иненталликнинг орта бориши билан боғлиқдир.

Игна баргли ўрмонлар тагида подзол тупроқ типи тарқалг ан. Жойнинг температурасига, намланиш шароитига, шунингдек у ёки бу рельеф шаклларининг устун туришига ва ер усти ёт қизиқларининг характерига қараб бу тупроқлар турли вариантл арга эга; бироқ тупроқларнинг барчаси гумус миқдоринингка млиги, бўш майда ғовакдор структураси, қумтупроқ миқдорининг кўплиги ва фосфор ҳамда кальций каби элементлар миқдо рининг камлиги, тупроқ эритмасининг интенсив нордон реакцияси билан характерланади. Скандинавия ва Финляндиянинг катта қисмини типик подзол тупроқлар эгаллаган; бу тупроқ лар орасида торф-чиринди тупроқли сфагн ёки пастқам ботқоқли ерлар бор. Шимолда глейли-подзол тупроқлар энг кўп тарқалган. Уларнинг ҳаммаси химиявий таркиби ва структураси сабабли унча унумдор эмас ва деҳқончиликда фойдаланиш учун катта мелиорация тадбирларини талаб этади. Лекин игна баргли ўрмонларнинг ўзи қадимдан фойдаланилувчи жуда катта табиий бойликдир. Европанинг шимолидаги мамлакатларда ўр монларни кесиб, ёғочларни ташиб кетиш илк ўрта асрлардаёқ б о ш л а н г а н . А в в а л и г а д е н г и з л а р в а й и р и к п о р т л а р г а н и с б а т а н энг қулай жойлашган ўрм онлар кесилган. Ҳозирги вақтда Сканди навия ярим оролининг ғарбий соҳилларидаги ўрм онлар деярли бутунлай кесиб юборилган. Улар ўрнида эндиликда ўтзорлар в а э р и к а с и й р а к ў с г а н я л а н г е р л а р ж о й л а ш г а н . Б о т н и к ҳ а м д а Фин қўлтиғининг соҳилларида ҳам ўрм онлар қолм аган ва бу ж ойлар экинзор ерлардан иборат. Ўрм онлар қадим дан бошлаб к ес ил иш нг а қ ар ам ай , ич ки р ай он ла рд а ҳ оз ир га ча м ай до нн ин г катта қисм ини қоплайди; бу ўрмонлар орасида кўл ва ботқоқликлар бор. Ўрмонлари кесиб олинган ҳам да ботқоқликлариқуритилган жойларда сунъий ўрмонлар барпо қилинм оқда ва ҳоз и рг и ва қт да и гн а ба рг ли ў рм о нл ар та рқ ал га н об ла ст да ў рм о нл и майдонлар ва ёғоч запаслари кам айм ай, ҳатто тобора ортиб бормоқда.

Ю қ о р и д а а й т и б ў т и л г а н и д е к , 6 0 - п а р а л л е л я қ и н и д а и г н а ба рг ли да ра хт ла рг а ба рг ли д ар ах тл ар ( кўп ро қ д уб ) ар ал аш ад и, я ъ н и и г н а б а р г л и д а р а х т л а р а р а л а ш ў рм о н л а р б и л а н а л м а ш и н ади. Аралаш ўрмонлар кўпроқ хорижий Европанинг бирмунча континентал, шарқий районларида ва Шарқий Европа текислиг и д а т а р қ а л г а н . С к а н д и н а в и я я р и м о р о л и н и н г ж а н у б и д а е л ь , к е н г б а р г л и ў р м о н л а р у с т у н т у р а д и , Ў р т а Е в р о п а т е к и с л и г и н и н г ш а р қ и д а э с а ( П о л ь ш а д а ) е л ь ў р н и д а ҳ а р а ғ а й к е н г т а р қ а л ган. Аралаш ўрм онлар ғарб ва ж анубга том он баргли ўрм онлар б и л а н а л м а ш и н а д и ; б у ў р м о н л а р н и д а р а х т л а р и т у р и г а қ а р а б б и р н е ч а т и п г а б ў л и ш м у м к и н : д у б қ а й и н , д у б э м а н ) , б у к (қора қайин) ва букқайин ўрм онлари. Қенг баргли ўрм онларни хорижий Европа табиий ўсимликларининг устун типи деб ҳисобла ш мумкин. Улар Шарқий Европа текислигида анча кам тарқал г а н . У р а л д а н ш а р қ р о қ д а э с а к е н г б а р г л и ў р м о н л а р ум у м а н йўқ, бунга сабаб иқлим континенталлигининг орта боришидир. Кенг баргли ўрм онлардаги дарахт турлари таркибида м узланиш давридаги совуқ иқлим дан пана жойларда сақланиб қолган қадимий Тўрғай флораси элем ентлари катта роль ўйнайди. Ев ропанинг ҳозирги кенг баргли ўрмонлари, тўрғай типидаги ўрм онлар каби, илиқ м ўътадил океан иқлим и шароитида ўсади. Кенг баргли ўрмонлар бир вақтлар хорижий Европанинг Британия ороллари ва Франциянинг Атлантика соҳилларидан м ам лакатим кз чегарасига ча бўлган территориясини қоплаб ётг ан. Улар ласттекисликлардагина тарқалиб қолм ай, тоғ ёнба ғи рл ар и б ўй ла б де нг из са тҳ ид ан би р н еч а ю з м е тр ба ла нд ли кк а ч а ч и қ и б б о р и б , а н ч а б а л а н д ж о йл а р д а а р а л а ш в а и г н а б а р г л и дарахтлар билан алм ашинган. Дубдан иборат кенг баргли ў р м о н л а р б у т у н Б у ю к Б р и т а н и я ъ а Ғ а р б и й Ф р а н ци я д а т а р қ а л г ан, бук ва дуб-бук ўрмонлари Франциянинг шимоли, Рейнбўйи районлари, Ю тландия,

Скандинавиянинг ж ануби ва Балтика денгизининг ж анубий соҳилини эгаллаган. Улардаги ўрм он ҳо сил қилувчи асосий дарахт тури ўрмон ёки Европа буки (Fagus silvatica) океаник иқлим шароитига мослашган дарахт бўлиб, температуранинг кескин тебраниши, кучли совуқ ва қурғ оқчиликка чидамсиздир. У шарққа Висла дарёсининг қуйи оқими ва Карпат тоғларидан нарига ўтмайди. Дуб Европанинг ғарбий районларида ҳам, шарқий районларида ҳам яхши ўсади. Қоронғи, серсоя, тагида бута ва ўтлар ўсмайдиган бук ўрмонлар и зса тоғ массивларининг шимолий ёнбағирларини хуш кўрад и; жанубий ва шарқий экспозициядаги кунгай ёнбағирларда эса бошқа хил баргли дарахтлар аралашиб ўсадиган ва тагида қалин бута ва серўт ўсимликлар қоплами бўлган ёруғ дубзорлар устун туради. Хорижий Европада мўътадил минтақанинг жанубий қисмидаги Атлантика бўйи районларининг иқлим шароити тўкилган барглар ва ўт қопламининг парчаланишига ҳамда микроорган измлар фаолиятига қулайлик яратади. Карбонатли бирикмал арга бой қумоқ жинслар тупроқларнинг она жинси ҳисобланад и. Бу ҳол игна баргли ўрмонлардагига қараганда анча унум дор, гумусга ва кальций бирикмаларига бой тупроқларнинг шаклланишига имкон беради. Шимолий денгиз билан Балтика денгизи атрофидаги районлар чимли подзол тупроқларнинг тарқалганлиги билан характерланади: жануб ва ғарброқда эса, асосий тупроқ типи ўрмон қўнғир тупроқларидир. Улар таркибида 6% гача гумус бўлиши, яхши структуралилиги, нейтралга яқин реакцияси ва анча унумдорлиги билан ажралиб туради. Хорижий Европанинг чимли подзол ва ўрмон қўнғир тупроқ ларидаги кенг баргли ва аралаш ўрмонли районларида азалда н аҳоли зич яшайди, бу ерда деҳқончилик ва чорвачилик рив ожланган. Бу айни вақтда ривожланган саноат районлари бўл иб, ёғочни жуда кўп истеъмол қилади. Ўрмонларнинг анча кеси либ кетишидаги биринчи давр ўрта асрларга тўғри келади. Катта ер майдонлари ҳайдалган, ўрмонларнинг бир қисмини

қорамол нобуд қилган. Ўрмонларнинг кесилиши ғарбдан шарққа ёйила борган. Ривожлана бошлаган металлургия ва кемасозли к учун айниқса кўплаб ёғоч талаб қилинган XVI асрдаёқ ёғоч танқислиги сезила бошлаган. 31. Евросиё тупроқлари. Ҳозирда хорижий Европанинг мўътадил минтақадаги қисмида ўрмонлар ёр юзасининг 1 / 4 қисмидан камроғини қоплайди, холос, булар ҳам дастлабки (бирламчи) ўрмонлардан катта фарқ қилади. Ҳозирги кенг баргли ўрмонларнинг катта қисми паст бўйли иккиламчи ўрмонлардан иборат бўлиб, улар кесиб юборилган баланд ўрмонларнинг ўрнида вужудга келган. Ўрмон ли майдонларнинг катта қисмини инсон бунёд этган дарахт- зорлар ташкил этади; шу дарахтзорларда игна баргли дарахт турлари (ель, пихта, оддий қарағай, денгизбўйи қарағайи ва бошқалар) устур туради. Шундай қилиб, Евросиёнинг бу қисмида ўрмон майдонларининг камайиш процесси эмас, кенг баргли дарахт турларининг қисқариши ва игна баргли дарахт турларининг кўпайиши ҳисобига улар таркибининг сунъий ўзгариш процесси рўй бермоқда.

Рейннинг ўрта оқими билан Совет Иттифоқининг чегараси орасидаги районлар ҳозирги вақтда энг кўп ўрмонлаштирилган районлардйр. Бу ерда территориянинг ўрмон билан қопланганли к даражаси 30, ҳатто 50 % ra етади. Сунъий дарахтзорларнинг катта массивлари Франциянинг жануби- ғарбидадир. Британия ороллари, Франциянинг шимоли-ғарби ва Ютландияда ўрмонлар энг кам. У ерда 10% дан ҳам кам дарахт ўтказилган. 32. Евросиё ўсимликлари. Атлантика океани билан Шимолий денгиз соҳиллари шамолларнинг кучли эсиши, намликнинг ортиқча эканлиги, тупроқларининг кислотага бойлиги ва шўртоблиги сабабли қадимдан ўрмонсиз ёки ўрмонлар азалдан кесиб ташланган бўлиб, улар эрика бутаси сийрак ўсувчи ялангликлардан иборат. Евросиёнинг бирмунча шарқий районларида кенг баргли ўрмонлар ўрнини ўрмондашт ва даштлар эгаллаган. Евросиёнинг кескин континентал иқлимли ва намланиш етишмайдиган ички районларида даштлар кенг ривож топган. Хорижий Европада ҳақиқий дашт ва ўрмондаштлар Дунайнинг ўрта ва қуйи оқимидаги мўътадил континентал

иқлимли ва мўътадил намли кка эга бўлган аллювиал текисликларидагина бўлган. Тупроқ лари турли типдаги қоратупроқлардан иборат. Энг унумдор (гумуси 6% дан ортиқ) типик қоратупроқлар Руминия территориясидаги Қуйи Дунай текислиги учун характерлидир. Жанубр оқда, Шимолий Болгарияда улар гумуси кам жанубий қоратупроқ лар билан алмашинади. Ўрта Дунай пасттекислигида гумуси 3-6% бўлган ва анча шўрланган ҳамда ишқорсизланган қора тупроқлар тарқалган. Илгари, бу барча районларда айрим жойларида кенг баргли ўрмонлар ўсган ўтлоқ даштлар тарқалган. Тупроқларининг ҳосилдорлиги ва қулай иқлим шароити бу ерларда деҳқончилик, боғдорчилик ва узумчиликни ривожлантиришга имкон берган. Ҳозирги вақтда Дунай текисликларида ишланадиган ерлар ва инсон барпо этган дуб (эман), терак ҳамда оқ акация (Robinia pseudacacia) ўрмонлари устун туради. Субтропик минтақанинг ғарбий, Атлантика бўйи секторида жойлашган Ўрта денгиз соҳилларининг қиши илиқ ва сернам, ёзи иссиқ эканлигидан ўзига хос тупроқ ҳамда ўсимлик типлари характерлидир. Ўрта денгиз бўйи флорасининг состави ҳозирги шароитдан ташқари, флорасининг қадимийлиги ва доимий яшил ўсимликларни ҳам, баргини ташловчи ўсимликларни ҳам ўз ичига олувчи қадимги тропик элементларнинг сақланиб қолганлиги билан белгиланади. 33. Ғарбий, Марказий ва Жанубий Европанинг ўрмон билан қопланганлик даражаси. Ўрта денгиз бўйи флораси асосан неогенда ёқ таркиб топган, бироқ плейстоцен давомида иқлимнинг ўзг аришлари таъсирида унда баъзи

ўзгаришлар рўй берган. Шу еабабли Ўрта денгиз бўйи флораси турлари таркибининг хилма-хиллиги билан характерланади. Ҳозирги иқлим шароити (қуёш радиацияси энг интенсив бўладиган даврда намнинг етишмасл иги) бир қатор ўсимликларда буғланишни камайтиришга ва нам танқислигининг ўрнини босишга имкон берувчи бир қанча мослашув белгиларининг ривожланишига имкон берган: дарахт пўсти ҳужайраси қобиғининг махсус моддалар билан бирикиб қолиши, унча катта бўлмаган қалин қаттиқ барглар, тикансимон ўсимта ва тиканлар ҳосил бўлиши, смолали ва эфирли моддал ар тўпланиши. (улар ўсимлик атрофида гўё булут қалқони ҳосил қилади) ва х.к.лардан иборат. Айни вақтда қишнинг илиқ, совуқсиз ва сернамлиги дарахт ҳамда буталарнинг барглар ини йил давомида сақлашига имкон беради. Ўрта денгиз соҳил ларининг энг типик ўрмон ўсимликлари формациясидоими й я ш и л д у б л а р т о ш д у б ( Q u e z c u s i l e x ) , п р о б к а д у б и (q, suber) , ғарбда тарқалган валон дуби (q, aeguil ops) , асл лавр (Jaurus nobilis), шаббаси зонтиксимон (Pinus pinea) ўрта денгиз бўйи қарғайи-пиния ёки дарахтсимон арчалардан таркиб топган. Дарё водийлари учун баҳорда чамандек гуллайдиган олеандрзорлар характерлидир. Ўрта денгиз бўйи ўсимликлари тагида ўзгарувчан намлик шароитида ривожланувчи ғоят ўзига хос тупроқлар ҳосил бўлад и. Тўқ жигар ранг тупроқлар айниқса характерли бўлиб, улар яхши ривожлантан гумусли горизонти ва горизонтда гумус миқдо рининг 4-7% га етиши, ҳамда кальций миқдорининг кўплиги билан ажралиб туради. Оҳактошлар (терраросса) дан таркиб топгай нураш пўстида қизил тупроқлар вужудга келган. Бу тупроқ ларнинг ҳар иккиси ҳам унумдор бўлиб, кўплаб субтропик экинлар ҳамда мўътадил минтақа экинлари учун қулайдир. Доимий яшил ўсимликлар билан субтропик тупроқлар соҳил бўйи районларида ва баландлиги шимолда 300-400 м, жанубда эса 1000 м гача бўлган жойлардагина тарқалган. Ундан юқорид аги табиий ўсимликлар қоплами учун тоғ-ўрмон қўнғир тупроқ ларида ўсган кенг баргли ва аралаш

ўрмонлар характерлидир . Шундай қилиб, Евросиё субтропик минтақасининг Атлантика бўйи ва Ўрта денгиз бўйи секторлари Ер шарининг ҳақиқий ўрмонли областларига киради. Бироқ Евросиёдаги деҳқончилиги, чорвачилиги ҳамда денгиз да кема қатнови юқори даражада ривожланган энг қадимий кишилик маданияти бешиги бўлиб қолган Ўрта денгиз бўйларид а ҳатто эрамизга қадар табиий ўсимлик қоплами анча ўзгариб кетган. Ўрта Европа деярли бутунлай ўрмонлар билан қопланган ўша вақтлардаёқ, Ўрта денгиз бўйида ўрмонлари бутунлай қолма ган яланг тоғ ёнбағирлари ва соҳил бўйи текисликлари бўлиб, улар қисман экин майдонларидан, қисман эса бўм- бўш унумсиз майдонлардан иборат бўлган. Жанубий Европа ва Ғарбий Осиё дастлабки ўсимлик қопламининг тугаб кетишига асосий сабаб, уларнинг кесиб юборилиши, мол босиб пайҳон қилиниши ҳамда ёнғинлардир. Илгари доимий яшил ўрмонлар ўрнида паст бўйли иккиламчи ўрмонлар ёки бутазорлар пайдо бўлди; улар ҳозирг ача катта майдонларни эгаллаб ётади. Ёғиялар миқдори, тагидаги ўсимликлар таркиби ҳамда тупроқ типларига қараб бу ўрмон ва бутазорларнинг ташки кўриниши ва флористик таркиб и хилма-хилдир. Маквис ёки маккия деб аталувчи ўрмонлар турларга айниқса, бой бўлиб, улар Ўрта денгиз бўйининг ёғинлар кўп тушувчи ва тупроқлари энг яхши ривожланган барча районларида тарқалган. Айниқса катта маквис ўрмонлари ва бутазорлари Корсика оролида, Пиреней ярим оролининг жануб ида ҳамда Грецияда сақланиб қолган. Улар бўйи 3-5 м га етадиган пакана дарахтлар ёки баланд буталардан ташкил топган . Флораси таркибида регионал хусусиятлар акс этишга қарамай, деярли ҳамма жойда доимий яшил дуб, арбут (Arbutus ипе do, А, anbrachne), ёввойи писта (Pistacea lentiscus), розмарин (Rosmarinus officinalis), арча (Juniperus macrocarpa), дарахтси мон вереск ёки эрика (Erika arborea), ёввойи зайтун (Olea oleaster) устун туради. Маквиснинг кўп ўсимликларн хушбўй, баъзи ўсимликлари катта ярқироқ гуллар ҳосил қилиб гуллайди.

Тупроқ қоплами ёппасига (сидирға) тарқалмаган қуруқ тошлоқ оҳак тошли ёнбағирлар бирмунча ксерофнт ўсимлик қоплами билан характерланади. Бу ўсимликлар қоплами дуккак дошлар, лабгулдошлар, ладанникдошлар оиласига кирувчи сийрак ва пакана буталар ҳамда ярим буталардан иборат. Ғарбда (Испания ва Францияда) бундай ўсимликлар қоплами гарриг а, Болқон ярим ороли ва Кичик Осиёда фригана деб аталади Уларнинг турлар состави бир-биридан анча фарқ қилади. Ўрта денгиз бўйининг шарқий қисмида бутазорлар тарқалган бўлиб, улар фақат яшил ўсимликлардан эмас, балки баргини тўку вчи турлар-қора тикан (Paliurus aculeatus), сумаха (Rhus coriaria), сир ень (Syringa vul- garis) дан ҳам тарк иб топган. аъзаи анча баландда учрайдига бундай ўсимлиқ қоплами шибляк дейилади. Ўсимлик қопламининг тикланиши учун энг ноқулай бўлган жойларда ўрмонлар тугаши билан тоғ ёнбағир лари тез яланг бў либ қолади ҳамда ювилиб кетади, жар ва сурилмалар ри вожланади. Оҳак тошларда карст про цесслари интенсив ривожланади. 34. Хорижий Европада баъзи ўсимлик ларнинг тарқалиши. Шу сабабли Ўрта денгиз бўйида тупроқ ва ўсимликлар қоплам и с и з у н у м с и з е р л а р ж у д а к ў п . Ш у б у л а н б и р г а с о ҳ и л д а г и пасттекисликлардаги ва террасалар ҳосил қилинган тоғ ёнбағирларидаги яхши ишлов берилган ерларда зайтунзорлар бор; токзорлар, буғдой ва маккажўхори экин далалари яста ниб ётибди. Жанубий районларда цитрус - апельсин, лимон ва аччиқ апельсин дарахтлари энг кўп экилади; уларнинг деярли йил бўйи гули ва пишган мевасини кўриш мумкин. Аҳоли

пунктлари атрофида маҳаллий ва тропик флора вакиллари- пальмалар, бугенвилл, атиргул ҳамда бошқа хил манзарали ўсимликлар ҳамма жойда барқ уриб ўсиб ётади. Евросиё Атлантикабўйи секторининг тупроқ-ўсимлик типларини ўрганишни якунлар эканмиз, шуни қайд қилиш керакки, материкнинг бу қисмидаги табиий шароит мўътадил минтақада ҳам, субтропик минтақада ҳам асосан ўрмон тупроқлари билан ўсимликларининг кенг тарқалганлиги билан характерланади; бу ысимликлар составида музликдан олдинги флора элементлари кўплаб y чрайди. Осиёнинг асосий қисмини уз ичига олувчи ма терик ичкарисидаги сектори, унинг чекка шарқий ва жануби-шарқий қисмларини истисно қилганда, флораси турларинин состави ҳамда зонал тупроқ-ўсимлик типларининг тақсимланиш ига кўра анча фарқ қилади. Юқорида айтиб ўтилганидек, мат ерик бу қисмининг тупроқ-ўсимлик қоплами, неоген- антропоген даврларидаги иқлим ва рельефининг кучли ўзгаришлари таъсир ида геологик жиҳатдан нисбатан яқинда қарор топган. Материкнинг мўътадил. минтақадан то тропик минтақагача бўлган қисмида ҳозирги иқлим шароити континенталлиги ва қурғоқчиллиги билан характерланади; иқлимнинг континенталли ги ва қурғоқчиллиги- орографик хусусиятлар туфайли янад а кучаяди. Шу сабабли материкнинг Атлантика бўйи қисмига қарамақарши ўлароқ, ички районлари ўрмонларга хос тупроқ ва ўсимлик типларининг кам тарқалганлиги ҳамда дашт, чала чўл ва чўлларнинг кенг тарқалганлиги билан характерланади. Осиёнинг Россия доирасидаги шимолий қисми тундра ва ўрмонтундра зоналарининг кенгайиши, тайга зонасининг тарқалганлиги, Уралдан Шарқда аралаш ва кенг баргли ўрмонларнинг йўқлиги билан ажралиб туради. Нисбатан энсиз ўрмондашт полосаси даштлар билан алмашинади. Даштлар эса Осиёда яхлит полоса ҳосил қилмайди; чунки игна баргли ўрмонлар билан қопланган тоғлар бу зонани айрим қисмларга бўлиб-бўлиб юборган.

Монголиянинг шимолида Селенга дарёсининг ҳавзаснда, текисликдан иборат даштли жойлар игна баргли ўрмонлар ёки тоғдашт ўсимликлари билан қопланган тоғ тизмалари билан алмашинади. Хорижий Осиёнинг мўътадил минтақадаги даштл арида каштан тупроқлардаги ғаллагулли (ғалладош) ва бута чалиғаллагулли қуруқ даштлар устун туради. Шарқроқда, Шимоли-шарқий Хитой текисликларида улар миқдори ортган сари қора тупроқлар ёки қора тупроқсимон тупроқлардаги турли ўтлиғ аллагулли даштлар билан алмашинади. Тупроқ ва ўсимлик типларининг тақсимланишидаги бу қонуният шунга боғлиқки, Осиёнинг мўътадил минтақасида иқлим ғарбдан шарққа томон қуруқлаша боради ва континенталлаша боради, мумкин бўлган (потенциал) буғланиш фактик буғланишдан ортади ва бинобар ин, нам (танқислиги) кучаяди. Шу сабабли тупроқ-ўсимлик қопламининг ғарбдан шарққа томон ўзгариши бу районда шимолдан жанубга томон ўзгаришига қараганда анча яққол сези лади. Жануб ва ғарбда қуруқ даштлар чала чўллар билан алмаши нади; бу ерда гумуси кам қўнғир тупроқлар шўртоб ва шўр хоклар билан алмашинади. Жанубий Монголия ва Шимоли-ғарб ий Хитойда, яъни мўътадил минтақанинг жанубий чеккаси да чўллар айниқса катта майдонларда тарқалганз Тоғларнинг сернам ёнбағридагина сийрак игна баргли ва баргрп ўрмонлар ўсади. Хорижий Осиёдаги мўътадил минтақа чўллари ёзи жазиpaма иссиқ, қиши совуқ, ёғинлар миқдори 200 мм дан ошмайдиган, бироқ асосан 100 мм дан кам, ёғинлар йил даври да бир текис тушадиган ва тупроқни атиги 0,5 м намлайдиган кескни континентал иқлим шароитида ривожланади. Чўл ўсимликлари ва тупроқлари ниҳоятда хилма-хилдир, чунки грунт шароити, рельеф ёки намланиш шароитидаги салгина ўзгариш тупроқ ҳамда ўсимликларнинг ўзгаришига олиб келади. Қадимги қумоқ ва лёссларда ҳосил бўлган ҳамда карбонатларга бой қўнғир тупроқлардаги шўра-бутачалар ва эфемерлар формациялари энг кўп тарқалган. Ўсимлик

билан мустаҳкамланмаган ёки юлғун ва саксовул ўсган тўзима қумли катта чўл массивлари (Такламакон, Алашань, Жунғория сойлигининг айрим районлар и), ёки бўлмаса, тупроқ ва ўсимликлари деярли йўқ тошлоқ ҳамда шағалли чўллар бор. Турли даражада шўрланган тупроқлар кенг тарқалган. Тоғ этакларидаги майин жинсли (чангли- лойқали) пролювиал шлейфларда шувоқ-шўра ўсимликлари бўлган тақирлар учрайди. Осиё чўлларининг энг қимматли ўсимлиги саксовулдир. Ундан ўтин сифатида фойдаланилади, ёш шохшаббаси туя учун озуқа ҳисобланади. Оқ саксовул (Halo- xylon persieum) қумларни мустаҳкамлаш учун экилса, қора сак совул (Haloxylon aphyllum) шўрхок ерларда ўстирилади. Ёмғирлардан кейин вақт-вақти билан сув тўладигам ва кўп инча ер ости оқими бўлган қуруқ ўзанлар, шунингдек, доимо сув оқиб турадиган сийрак дарёлар бўйида, айниқса бу дарёлар тоғлардан текисликка оқиб тушадиган жойларда воҳалар жойлашган бўлиб, улар қақраб ётган чўл ўртасида ям-яшил ўсимли клари билан ажрадиб туради. Воҳаларнинг табиий ўсимликл ари орасида (тўқайларда) қамишзор ва теракзорлар устун туради ; маданий ўсимликлардан узум, мевали дарахтлар, пахта, тамаки экиб ўстирилади. Плиоцендан дастлаб таркиб топган арид шароити Евросиё субтропик минтақасининг ички қисми учун ҳам характерлидир. Ўрта денгиз бўйи типидаги иқлим аста-секин Олд Осиё тоғликл ари ички қисмларининг континентал арид субтропик иқлимига ўта боради. Аридлик Анатолия ясси тоғлигидаёқ намоён бўлади ва шарққа томон Эрон тоғлиги ҳамда Месопотамияга ёйилади. Бироқ бу барча районларда ёғинларнинг баҳорги- қишки максим уми сақланиб турадики, у ўсимлик ва тупроқларнинг таркиб топишига анча таъсир кўрсатади. Йилига 300 мм дан ортиқ ёғин тушадиган районлар учун сур-жигар ранг тупроқлар ва бутачалар ўсувчи қуруқ дашт ўсимликлари характерлидир. ёғин миқдори 300 мм ва ундан кам жойларда субтропик чала чўлларнинг бўз тупроқлари ҳамда ёстиқсимон тиканли бутачалардан ибор ат астрагал ўсимлик қоплами тарқалган. Бу ўсимлик

астрагал, трагаканта ва бошқа хил паст бўйли ксерофит ўсимликлар ав- лодларидан таркиб топгал бўлиб, улар кучли буғланишга, темпер атуранинг йил давомида кескин ўзгариб туришига ҳамда нисбатан совуқ қишга мослашган. Бу формация тоғ ксерофит ўсимликлари формацияси номи билан машҳур. Сур-жигар ранг ва бўз тупроқларда гумус жига ранг тупроқлардагига қараганда бирмунча кам, бироқ чўлларнинг сўр-қўнир тупроқларидан эса тахминан 2-4% ортиқ бўлиб, улар ўсимликлар учун зарур булган барча химиявий элементлар запасларига эга.Қишлоқ хўжалигида самарали фойдаланиш учун уларни суғориш зарур; обикор деҳқончилик Туркия билан Эроннинг қурғоқчил районлар ида дон экинлари, мевали дарахтлар, шоли ва пахта етиш- тиришга имкон беради. Эрон тоғлигининг тоғлар билан энг яхши ўралган қисмларида йиллик ёғин миқдори 100 мм гача ва ундан ҳам камаяди. Бу ерларда деярли ўсимликсиз тошлоқ ва шўрхок қумли чўллар тарқалган. Субтропик минтақанинг бирмунча шарқий районларида дунёдаги энг баланд тоғликлар (Тибет ва бошқалар) юксакка қад кўтарган. Бу тоғлар учун баланд тоғ совуқ саҳролари ландшафт лари характерли бўлиб, уларнинг жуда сийрак ўсимликлар и орасида қаттиқ баргли ғаллагулли ўтлар ҳамда ёстиқсимон тиканли буталар энг кўп тарқалган. Дарё водийлари бўйлаб қарағай (Hyppophae rhamnoides) паст буталари ва дағал Тибет қиёғи-кобрезия ўтзорлари учрайди. Ясси, яхши намланадиган жойларда ботқоқликлар бор. Субтропик минтақанинг материк ичкарисидаги қисмлари ўрмонлари жуда кам майдонда тарқалган бўлиб, улар асосан ёғин энг кўп тушадиган тоғ тизмаларининг ёнбағирларида ҳамда дарё водийлари бўйлаб учрайди. Каспий денгизининг жануб ий соҳилларида ва Эльбурс тоғ системасининг ёнбағирларида составида доимий яшил ўсимлик турлари бўлган барг тўкувчи мезофил ўрмон массивлари айниқса катта майдонда ва қалин бўлиб ўсади; бу ерларга ёғин жуда кўп тушади ва иқлими музли кдан олдинги вақтлардан бери кескин ўзгармаган.

Арид иқлим шароити Евросиёнинг тропик минтақасида ҳам сақланиб қолади; бу минтақа Арабистон ярим оролини, Месо потамия ва Ҳинд дарёси ҳавзасининг каттагина қисмини ўз ичиг а олади. Тропик минтақанинг қиши илиқ келадиган қуруқ ва иссиқ иқлими шароитида тоғ ёнбағирларининг пастки қисмлар ида субтропик ҳамда мўътадил минтақа чўлларининг тупроқлар ига ўхшаш сур-қўнғир тупроқлар ҳосил бўлади. Текисликл арда жуда катта майдонларни қумли ва тошлоқ чўллар эгалла б ётади. Ўсимликлардан камдан-кам ёғадиган қисқа муддатли ёмғирлардан сўнг ўсиб чнқувчи эфемерлар ҳамда дағал чала бута ва қуруқ бошоқли қурғоқчил ўт ўсимликлари устун туради. қуруқ ўзанлар бўйида мимоза (уятчангул) ва акациялар, воҳал арда эса энг муҳим ўсимлик-хурмо (Phoenix dactilifera) учр айди. Субэкваториал ва экваториал минтақа ўсимликлари саванна лар ҳамда турли типдаги тропик ўрмонлардан иборат. Бу ўсимлик типларининг ҳамда уларга тўғри келувчи тупроқ типларининг тақсимланиши ва нисбати билан ёғинларнинг миқдори ҳамда қанча вақт давомида ёғиши, рельеф ва туб жинслар ўрт асида аниқ боғланиш мавжуд. Ҳинд ва Ганг текисликлари ҳамда Ҳиндистон ярим ороли орографик хусусиятлари, орографиясининг муссон ҳаво массалари билан ўзаро алоқаси ва ёғин миқдори етарли бўлмаган районларнинг устун туриши сабабли Осиёнинг жануби-шарқий районларига нисбатан бир оз ксерофи тлашган ўсимликларнинг тарқалганлиги билан ажралиб туради . Улар гўё материк ички қисмларидаги арид районларнинг давомидир, айни вақтда Жануби-шарқий Осиё эса материкнинг анча сернам ва кўпроқ ўрмонлар билан қопланган Тинч океан бўйи секторининг давоми ҳисобланади, Ҳинд ва Ганг ҳавзаларининг табиий ўсимликлари учун ёзги ёғин миқдорига қараб ўзаро алмашиб келувчи муссон ўрмонлари (бу ўрмонларнинг юқори ярусида баргини тўкувчи дарахтлар, пастки ярусида эса, доимий яшил ўсимликлар устун туради), типик саванналар, барг ини тўкувчи қуруқ ўрмонлар, паст бўйли, баргини, ташловчи тика нли дарахтлар ва доимий яшил суккулентлардан

иборат тиканли ксерофил ўрмонлар характерлидир. Ўрмон флораси составида қимматбаҳо ёғоч берувчи дарахтлартик (Tectonia grandis), сал (Shorea robusta), терминалиялар, манго (Mangifera undica) ва бошқалар энг кенг тарқалган. Пастки ярусда акация ва аль- бициялар ўсади. Саванналарда бу дарахтлардан ташқари, бал анд бўйли бошоқли ўсимликлар: ёввойи шакарқамиш турлари (Saccharum авлоди), бородач (қорачайир), аланг-аланг (Impe rata cylindrica) ва бошқалар типик ўсимликлардир. Ҳиндистон ярим ороли ва Ҳинд ҳавзасидаги саванналар иккиламчи ўсимли к типидан иборат бўлиб, улар ўрмонларнинг асосан кишиларнинг хўжалик фаолияти таъсирида нобуд бўлиши натижасида вужудга келган, деган фикр кенг тарқалган. Кўриб ўтилаётган районларнинг тупроқлари кристалли ва қадимги чўкинди жинсларни қоплаб ётган қадимги нураш пўст ида ҳосил бўлади. Улар темир ва алюминий оксидларига тўнинган бўлиб, қизғиш тусдадир. Бу тупроқларда гумус миқдори 2-4% га етади. Намланиш шароитига қараб мавсумий сернам ўрмонлар ва саванналардақизил латерит (ферралит) тупроқлар, ксерофит ўрмонлар тагида жигар ранг-қизил, қурук саванналарда эса қизилқўнғир тупроқлар ҳосил бўлади. Уларнинг барчаси, айниқса қизил тупроқлар, суғорилгандагина ҳосилдорди р. Бу тупроқларда турли экинлар етиштирилади. Ҳиндистон ярим ороли марказий қисмининг базальт қопламалари ва ба- зальтларнинг нураш маҳсулотлари устида ҳосил бўладиган тупроқ лари алоҳида хоссалари билан ажралиб туради. Бу тупроқ лар тўқ қора тусда бўлиб, таркибида кўп миқдорда кальций бўл ади, ўзида яхши нам сақлайди ва юқори унумдорлиги билан ажралади. Улар пахта етиштириш учун айниқса қулайдир, шунинг учун ҳам улар пахта тупроқлари деб аталади. Бу тупроқлар нинг махсус адабиётга ҳам кирган маҳаллий номи регурлар дир. Нам тропик ўрмонлар Ҳимолай тоғларининг энг серёғин ёнбағир ларида, Ғарбий Гат тоғлари ёнбағирларида, Малабар соҳилида ва Шри Ланканинг жануби-ғарбида, яъни ёзги муссон ларга рўпара ҳамда ёғингарчилик даври

энг узои; бўлган районларда ўсади. Денгиз соҳили бўйлаб мангрзорлар полосаси чўзилиб кетган. Жанубий Осиёнинг табиий ўсимлик қопламини инсон фаол ияти кучли равишда ўзгартириб юборган. Ҳиндистон, Покис тон, Шри Ланка тёрриториясидаги ўрмонлар минг йиллар давом ида кемасозлик эҳтиёжлари учун, ёқилғига ва экин ерлари очнш учун кесиб юборилган. Ўрмонларга, бир томондан, ўрмонлар ни очиб деҳқончилик қилиш, иккинчи томондан эса, планта- ция хўжалиги катта зарар келтирган. Ҳинд-Ганг текислигида, Декан ясси тоғлигининг шимолий қисмида, Шри Ланкада жуда катта майдонларни шоликор ерлар, тарик, пахта далалари, чой ва гевея плантациялари эгаллаб ётади. Кўп районларда кесиб юборилган баланд дарахтли ўрмонлар ўрнида хўжалик аҳам иятига эга бўлмаган иккиламчи чангалзор пайдо бўлмоқда. Энг қимматбаҳо дарахтлар (масалан, тик дарахти) кўчатларин и экиш йўли билан ўрмон ўсимликларини тиклаш тадбирлари амалга оширилмоқда. Евросиёнинг шарқий, Тинч океан бўйи сектори флора ва ҳозирги замон ўсимлик қопламининг таркиб топишида алоҳида шароитга эга. Бу процессда қуйидаги шароит энг муҳим аҳамият касб этади. Осиёнинг шарқий қисми учун атмосферанинг муссон циркуляцияси характерли бўлиб, бу циркуляция барча иқлим минтақаларида яққол акс этган. Гемпература шароити шимол дан жанубга томон аста-секин ўзгара боради, бунга орография. яъни асосий орографик элементларнинг меридионилга яқин йўналишда эканлиги қулайлик туғдиради. Географик кенгликка яқин йўналишдаги бирдан-бир орографик чегара Циньлин тизма си бўлиб, у ҳам Тинч океанга етиб бора олмайди. Бундай шароит шимол билан жануб, яъни Голарктика билан Палеотропик флористик областлари ўртасидаги ўсимлик турлари алмашину- вини осонлаштиради ва турли географик кенгликдаги районлар флорасининг бойишига имкон беради. Осиё шарқий қисмининг иқлим шароити плиоцендан кейин унча ўзгармаган ва иқлимнинг-совиб кетиши ҳамда қуруқлашиши натижасида бир оз шимол ий районларда

бутунлай тугаб кетган музликдан олдинги тўрғай флораси бу ерда яхши сақланиб қолган. Мана шу барча кўрсатилган сабабларга кўра Осиёнинг шарқ ва шимоли-шарқид аги флора қаднмий ва турларга бой бўлиб, барча географик кенгликларда ўрмон тупроқлари ва ўсимликлари типлари энг кўп тарқалган. Шарқий Осиёнинг хорижий қисмида тупроқ-ўсимлик қоплам и шимолдан жанубга томон мўътадил минтақанинг игна баргли (тайга) ўрмонларидан то нам зкваториал ўрмонларигача алмашинади. Составига кўра Жанубий Сибирь ўрмонларига ўхшаш игна баргли ўрмонлар Катта Хинган тоғларининг шимолий ёнбағирлар и ҳамда унга туташ шимоли-шарқий районларни қоплаб ётади. Улар шунингдек, Хоккайдо оролининг шимолини ҳам эгаллайди; бу ердаги ўрмонлар учун пихта, елнинг Сибирга хос ва маҳаллий турлари, Узоқ Шарқ тиси ҳамда майда барг қайин, ольха, тоғтерак, тол характерлидир. Япониянинг бирмунча жануб ий оролларида, Корея ва Шимоли-шарқий Хитойда игна баргли ўрмонлар тоғларнинг юқори қисмларида ўсади, ёнбағирларининг пастки қисмлари ва текисликлари илгари ва қисман ҳозирда ҳам игна барглилар аралашиб ўсадиган ҳамда тагида қалин ўсимликлари бўлган баргини тўкувчи ва кенг баргли ўрмонлар билан қопланган. Бу ўрмонлар

кўп жиҳатдан тўрғай флорасининг реликтларидан иборат бўлиб, ўсимлик авлодлариг а кўра Европанинг Атлантика бўйи ўрмонларига анча ўхшаб кетади; бироқ Европа ўрмонларида эндемик турлар кўпроқдир. Бу ўрмонларнинг тупроқлари ҳам Ғарбий Европа қўнғир тупроқ ларининг аналоги ҳисобланади. Кўриб чиқилаётган областлардаги кенг баргли дарахтларнинг асосий авлодлари дуб, бук (қора қайин), заранг, шумтол, жўка, ёнғоқдан иборат. Игна баргли дарахтлардан қарағай, пихта , ель, криптомерия, туялар характерлидир. Булардан ташқари қип-қизил бўлиб гулловчи магаолия, павлония, лола дарахти (Liriodendron chinense) учрайди. Ўрмонларнинг иккинчи (пастки ) ярусида рододендрон, лигустр, сирень, (Syrinda amurensis), шилви (уч қат) қалин қоплам ҳосил қилади. Кўплаб лиана ва эпифитлар ўрмонларга тропик ўрмонларни қиёфасини беради. Дарё водийлари бўйлаб аллювиал тупроқларда турларга бой ўт ўсимликлари ривожланган. Шарқий Осиёдаги водий ва пасттекисликлар аҳоли зич яшайдиган ҳамда ишланадиган ерлардир. Ўрмонлар деярли бутунлай тоғлардагина сақланиб қолган. Кўпгина районларда бу ўрмонлар инсон бунёд этган игна баргли дарахтзорлар билан алмашинган бўлиб, бу дарахтлар орасида энг қимматбаҳо крипто мерия биринчи ўринни эгаллайди. Буюк Хитой текислигида минг йиллик деҳқончилик маданияти табиий шароитни шу қад ар ўзгартириб юборганки, табиий ўсимлик қоплами қиёфасини тиклаб бўлмайди. Шу билан бирга Японияда катта ўрмон массивлари бор, улар мамлакат ялпи майдонининг 60% дан орт иғини ташкил этади. Корея ярим оролининг ўрмонлар билан қопланганлик даражаси бундан ҳам юқоридир, бироқ бу ердаги ўрмонлар иккиламчи ўрмонлардан ёки инсон бунёд этган дарахтзорлардан иборат. Янцзи дарёси ҳавзасида муҳим флористик чегара ҳисоблан увчи Циньлин тизмасидан жануброқда мўътадил минтақага хос баргини ташловчи ўрмонлар аста-секин қизил ва сариқ тупроқлардаги доимий яшил

субтропик ўрмонлар билан алмашина боради Бу ўрмонлар составида бук (қорақайин), дуб каби кенг баргли дарахт авлодлари билан бирга аста-секин қадимни исси қсевар формаларкамфора лаври саговниклар, магаолия- дошлар оиласига кирувчи кўпдан-кўп дарахт турлари баъзи бир пальмалар тобора катта роль ўйнайди. Магнолиядошлар оилас ининг шимолий чегараси Шарқий Осиёда Япон оролларида 45° ш к гача чиқиб боради. Айни вақтда шимолий флоранинг баъзи вакилларини субтропик ўрмонларда ҳам учратиш мумки н- шимолий флора вакиллари субтропик ўрмонларга ўзига хослик бахш этади ва бу ўрмонларда ниҳоятда катта флористик тафовутларни вужудга келтиради. Ҳозирги вақтда доимий яшил субтропик ўрмонлар, аиниқса Хитойнинг материк қисмида, тоғлардагина сақланиб қолган. Енбағирларнинг қуйи қисмлари ва текисликлар деҳқончиликда фойдаланиладиган ерлардан иборат бўлиб, бу ерларда хилма- хил маданий ўсимликлар етиштирилади. Ҳиндихитой ярим ороли, Зонд ороллари ва Филиппин архи- пелагларининг катта қисмини нам тропик ўрмонлар қоплаб етади Бу районларда улар Жанубий Осиёнинг шу кенгликларидаги га нисбатан катта майдонни эгаллаб ётади, у ерда ҳам саванна лар ва баргини тўкадиган ўрмонлар билан алмашиниб туради. Жануби-шарқий Осиёнинг нам тропик ўрмонлари қалин ва ўсимлик турларига бой. Бу ўрмонларда пальмаларнинг жуда азим палъмира (Borassus flabeltiformis) туридан тортиб, то чирм ашувчи лиана-пальмагача бўлган 300 тагача тури оор; булар ичида ротанг пальмасининг узунлиги 300 метрга етади. Диптер окарпа бигаоний, анакардий ва бошқа оилага кирувчи ўсимлик турлари айниқса кўпдир. Бу ўрмонлар, шунингдек бамбук турларига ҳам бой; бамбук дунёнинг ҳеч қаерида бунчалик хилма-хил эмас ва бу ердагичалик фойдаланилмайди. Улардан уй-жой қурилишида фойдаланилади, мебель ясалади, юқориси- фатли қоғоз тайёрланади; ёш новдаларидан озиқ-овқат таиерла шда фойдаланилади, ингичка новдаларидан ҳар хил буюмлар тўқилади Жануби-шарқий ва Шарқий

Осиёда бамбук фақат ёввойи ҳолда тарқалган бўлмай, у маданийлаштирилган. Малайя архипелаги ўрмонларида турли эпифитлар ва пара-зит ўсимликлар: мохлар, папоротник (қирққулоқ)лар, орхидеялар айниқса кўп. Вақт-вақти билан сув босадиган денгиз буиларида нам тропик ўрмонлар нипа пальмаси (Nipa fruticans), мангрлар, пандануслар ва шўр сувда ҳамда сувостидаги бал- чиқли грунтда яшашга мослашган бошқа хил ўсимликлардан иборат мангрзорлар билан алмашинади. 36. Хорижий Осиёда баъзи ўсимликларнинг тарқалиши. Ўрмонлардан очилган жойларда хилма-хил маҳаллий ёки бошқа тропик ўлкалардан келтирилган ўсимликлар экилади, Филиппин ва Зонд оролларининг қирғоқ бўйи районларида кокос пальмаси (Cocos nucifera) плантациялари тарқалган. Индонезияда катта территориялар каучукли ўсимлик гев ейя (Hevea brasiliensis) плантацияларига тарқалган, кўп ороллар да доривор ўсимликлар етиштирилади. Сув босадиган аллюв иал пасттекисликларда шоли экилади, тоғ ёнбағирларидаги террасаларда чойзорлар бор. Тропик ўрмонларда шунингдек, кўплаб қимматбаҳо мевали дарахтлар, қовун дарахт (Carica papaya) нон дарахти (Artocarpus турлари), манго (Mangifera indica), мангустан (Garcinia mangosfana) ўсади; улар эндиликда маданийлаштирилган. Ниҳоятда бой ва хилма-хил флорага эга бўлган Евросие кўплаб маданий ва фойдали ёввойи ўсимликларнинг ватанидир. Бу ўсимликлар-

жавдар, буғдой, тариқ, гречка, шоли, кўпгина дуккакли экинлар (жумладан, соя) , илдизмевалилар, чой бутаси, шакарқамиш, доривор ўсимликлар, (шунингдек, цитрус ўсимли клари) ниҳоятда кўпхушманзара ўсимликлардан иборат. ҲАЙВОНОТ ДУНЁСИ Евросиёнинг катта, шимолий қисми Голарктика зоогеографик областига; кичик жаяубий қисми эсаҳинд-малайя ва Эфиопия (Ҳабашистон) областларига киради. Булар ўртасидаги чегара шундай ўтказиладики, Ҳиндистон ва Ҳиндихитой ярим ороллари (материкнинг уларга туташ қисмлари билан бирга), Тайвань, Филиппин ва Зонд ороллари Ҳинд-малайя областига киради. Арабистон ярим оролининг жанубий қисми Африканинг катта қисми билан бирга Эфиопия областига киритилади. Мал айя архипелагининг баъзи жануби-шарқий оролларини кўпчилик зоогеографлар Австралия зоогеографик областига киритади лар. Бу бўлиниш Евросиё фаунасининг мезозой охири ва бутун кайнозой мобайнида табиий шароитнинг ўзгариши жараён ида ривожланиши ҳамда материклар билан алоқа хусусиятл арини акс эттиради. Ҳозирги табиий шароитни таърифлашда қирилиб кетган ва ҳозирги вақтда ер қатламларига кўмилган ҳолда учрайдиган қадимги фауна, тарихий давр мобайнида инсон фаолияти туфайли тугаб кетган фауна ва ниҳоят, ҳозирги фауна аҳамиятга моликдир. Мезозой охирида бутун Евросиё турлитуман фауна вужудг а келган райондан иборат бўлган; бу фауна тухумдан кўпаядиг ан ва халтали сутэмизувчилар, илон, тошбақа ва бошқа ҳайвон лардан таркиб топган. Плацентар (яъни юқори) сутэмизувч илар, айниқса йиртқичлар, тубан сутэмизувчилар жанубга, Африка ва Австралияга чекинган. Улар ўрнида кайнозой эрасид а Евросиёнинг катта қисмини эгаллаган хартумли ҳайвонлар, туя, от, каркидонлар тарқалган. Кайнозой эраси охирида иқлим нинг совиб кетиши бу ҳайвонларнинг кўпи қирилиб кетишиг а ёки жанубга чекинишига сабаб бўлган. Евросиёнинг шимол ида хартумли

ҳайвонлар, каркидонлар ва бошқаларнинг ерга кўмилиб кетган қолдиқларигина маълум, Жанубий, Жануби-шар қий Осиёда эса улар ҳозирги фауна составида ҳам бор. Туя ва ёввойи отлар Евросиёнинг ички арид (қурғоқчил) областлар ида яқин вақтларгача кенг тарқалган. Иқлимнинг совиши Евросиёда оғир иқлим шароитига мосл ашган ҳайвонларнинг тарқалишига олиб келган. Мамонт, тур ва бошқалар мана шундай ҳайвонлардир. Таркиб топиш марказ и Беринг денгизи областида жойлашган ва шимолий Америка билан умумий бўлган бу шимолий фауна иссиқсевар фаунани тобора жанубга суриб чиқарган. Бу фаунанинг кўп вакиллари қирилиб кетган, баъзилари эса ҳозирги тундра ва тайга ўрмонлар и фаунаси составида сақланиб қолган. Материк ички районлари иқлимининг қуруқлаша бориши муносабати билан дашт ва чўл фаунаси тарқалган ва бу фауна Осиёнинг асосан дашт ва чўлларида сақланиб қолган, Европада эса қисман қирилиб кетган. Осиёнинг кайнозой эраси давомида иқлим шароити унча кўп ўзгармаган шарқий қисмида музликдан олдинги кўпдан-кўп ҳайвонлар сақланиб қолган. Бундан ташқари, Шарқий Осиёда Голарктика билан Ҳиндистонмалайя зоогеографик областлари ўртасида ҳайвонлар алмашинуви рўй берган. Шарқий Осиёда йўлбарс, япон макаги ва бошқа шу каби тропик формалар Шимолиинг энг ичкарисига кириб борган. Ҳозирги ёввойи фаунанинг Евросиё территориясида (асосан хорижий Евросиё кўзда тутилмоқда) тақсимланишида ҳам унинг ривожланиш тарихи, табиий шароитнинг хусусиятлари ва инсон фаолияти натижалари акс этади.

37. Хорижий Евросиёнинг зоогеографик районлаштирилиши. Шимолий ороллар ва материкнинг чекка шимолидаги фауна нинг состави ғарбдан шарққа томон деярли ўзгармайди. Тундра ва тайга ўрмонлари ҳайвонот дунёсининг ички тафовутлар и унча катта эмас. Жанубга борган сари Голарктика доирасида географик кенглик бўйича бўлган тафовут тобора каттала ша боради. Евросиё чекка ж анубининг ф аунаси шу қадар ўзига хос ва Африка ҳамда ҳатто Арабистон ярим оролининг тропик фаунасидан шу қадар катта фарқ қиладики, уларни бошқа -бошқа зоогеографик областларга киритадилар. Евросиёнинг барча қисмидаги (Шимолий Америкадаги каби) тундра фаунаси айниқса бир хилдир. Тундрада энг кўп тарқалган йирик сутэмизувчи ҳайвон шимол буғуси (Rangifer tarandus) дир. У Европада ёввойи ҳолда деярли учрамайди, бу Евросиёнинг Шимолидаги энг кам тарқалган ва қимматли уй ҳайвонидир. Тундра зонаси учун қутб тулкиси, лемминг ва оқ- қуён характерли. Қуруқлик қушларидан оқ каклик билан тундра каклиги (Jagopus logopua) ва (Z. mustus) отқулоқ ва сўфитўр ғай энг кўп тарқалган. Тундрага қисқа ёз даврида жўжа очиш учун кўплаб сув қушлари: чайка (балиқчи қуш), чистик, гагара, гага, ўрдак, ғоз, оққушлар

учиб келади. Чистик ва чайка одатда қояли баланд қирғоққа ин қўйиб, тухумини тошли жарликларнинг раҳига ва тешикларига қўяди. Қушлар бундай жойларда юз минглаб йиғилиб, қуш бозорларини ҳосил қилади. Қушлар тухум қўядиган вақтда уларни овлаш осон; аҳоли бундан фойдаланиб, уларни қиради ва тухумини йиғиб овқатга ишлатади. Денгиз соҳилларидаги энг қимматли қуш гага (Somateria mol- lissima) бўлиб, у инига енгил ва ниҳоятда иссиқ патини тўшайди . Баъзи мамлакатларда (Исландия, Норвегия ва Россияда) гагалар кузатиб турилади ва муҳофаза қилинади, уларнинг дунё бозорида юқори баҳоланувчи патини йиғиш эса давлат том онидан назорат қилиб турилади. Кўл, дарё бўйлари ва ботқоқ ликларда кўплаб ғоз, ўрдак ҳамда бошқа хил қушлар ин қўяди. Евросиё шимолининг қирғоқ бўйи сувлари, дарё ва кўллари балиққа, асосан лосось оиласига кирувчи балиқларга бойдир. Музлик даврида ҳозирги тундра ўрнида мамонт, жунли карк идон, ёввойи қўчқорлар яшаган. Ҳозирда уларнинг қолдиқлари қазилмалардагина топилмоқда. Баъзи жойларда (масалан Шпицберген оролларида) Америка Арктикасидан келтирилган ёввойи қўчқорлар боқиб кўпайтирилмоқда. Евросиёнинг ўрмон ҳайвонлари анча хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Қенг дашт ва чўллар билан бир-биридан ажр алиб қолган ғарб билан шарқ кенг баргли ўрмонлари фаунас ининг тавофути айниқса яққол акс этган. Бутун материк бўйла б чўзилган тайга ўрмонлари ҳайвонот дунёсининг нисбатан бир хиллиги билан характерланади. Евросиё тайга фаунасининг энг типик вакилларига лось, қўнғир айиқ, силовсин, росомаха, олмахон, бурундиқ, малла рангли дала сичқонларини; қушларда н эса қур, карқур, чил, клестларни киритиш мумкин. Бу ҳайвонлар Европа ва Осиёнинг текислик тайгасида, шунингдек, тоғли районлардаги игна баргли ўрмонларда тарқалган. Бир томондан, Европанинг Атлантика бўйидаги аралаш ва кенг баргли ўрмонлари билан, иккинчи томондан Узоқ Шарқ аралаш ва кенг баргли

ўрмонлари ҳайвонот дунёси составида. юқорида айтиб ўтганимиздек, катта тафовут бор. Еврфпа ўрмонларида бир вақтлар кўплаб йирик сут эмизувч и ҳайвонлар-йиртқичлар ҳамда ўтхўр ҳайвонлар яшаган ва улар гўшти ёки қимматбаҳо мўйнаси учун овланган. Улардан баъзи ҳайвон турлари деярли бутунлай қириб юборилган ёки қўриқхоналардагина учрайди, бошқалари ҳозирги вақтгача кенг тарқалган. Ўрмон фаунасининг энг характерли вакиллари-оқ айиқ, зубр (Bison bonasus), косуля буғининг бир тури- Сар reolus), асл буғу (Cevrus elaphus),- росомаха, ўрмон савсари (Martes martes), ўрмон сассиқкўзани (Putareus putareus), ласка (Mustela типра тикан, оққуён ва русак қуёндан иборат. Текисликларда бутунлай учрамайдиган қўнғир айиқ (Ursus arctos), тоғларда, айниқса Карпат тоғларида ҳозир ҳай яшайди. Эндемик тоғ ҳайвонлари турларидан серна (Rupicapra rupicapta), тоғ эчкилари (Capra i b e x в а С . p u r n a i c a ) ҳ а м д а с у ғ у р л а р ( M a r m o t a m a r m o t a ) ни кўрсатиб ўтиш лозим. Ўрмонларнинг кесилиши ва катта м айдонларнинг ҳайдалиши м айда кем ирувчилардан дала сичқони, суғурларнинг кенг тарқалиб кетишига олиб келган; бу ҳайвонлар қишлоқ хўжалигига катта зарар келтир ади. Орнитофауна (қуш турлари) ҳам ниҳоятда бойдир. Аралаш ва кенг баргли ўрмонларда қимматбаҳо ов қушларикаклик, қур, карқур, чил яшайди; шунингдек сайроқи қушлар ҳам кўпла б учрайдидрозд, зарғалдоқ, пеночка, славка ва бошқалар. Бойўғли (бойқуш) , укки, каптар ва какку қуш ҳам тез-тез учраб туради. Сув ҳавзалари бўйига сув қушлари ин қўяди. Аҳоли пунктларида ва улар яқинида қалдирғоч, қорақарға ва лайлак яшайди. Кўп қушлар совуқ тушишига яқин жанубга учиб кетади . Кузда ўрдак, ғоз, турна, қалдирғоч ва бошқа қушлар тизили шиб жанубга учиб кетади ва баҳорда яна ўзи уя қўйган жойла рга қайтиб келади. Дарё ва кўлларда асосан зоғора балиқ типидаги балиқлар яшайди, бироқ лососсимонлар ҳам учрайди.

Илгари Европа ўрмонларида яшаган йирик ҳайвонларнинг кўпи энди йўқ, баъзилари .эса махсус қўриқланадиган жойлардаги на сақланиб қолган. Тугаб кетган ҳайвонлардан жуда катта буқага ўхшаш ҳайвон тур (Bos primigenius)nn айтиб ўтиш мумкин. Европада сўнгги тур XVII аср бошида нобуд бўлган. Илг ари Франция ва Бельгиядан то Кавказгача бўлган жуда катта территорияда яшаган зубр ҳам бутунлай йўқолиб кетиш хавфи остида эди. Рицарлар ва подшолар ови натижасида мунтазам равишда қирилиб келинган ҳамда биринчи ва иккинчи жаҳоя урушларида кўплаб нобуд бўлган зубр СССР ва Польша Халқ Республикаси олимларининг ҳаракати натижасида бутунлай тугаб кетишдан сақланиб қолди. Ҳозир Беловеж пушчаси ва бошқа қўриқхоналарда ўнлаб зубр қўриқланмоқда. Буғу, тоғ эчкилари ва серналарнинг ҳам сони анча камайиб кетди. Бўри деярли ҳамма жойда қириб ташланган, айиқлар эса тоғли районлар га чиқиб кетган, ҳатто у ерларда ҳам кам қолган. Голарктиканинг Осиёнинг шарқидаги Манчжурия-Хитой област часи ўрмон фаунаси яққол тоғ-ўрмон фаунаси характерида бўлиб, турларга жуда бойлиги билан ажралиб туради. Бунга сабаб шуки, бир томондан, Осиенинг шарқий қисми иқлими музли к даврида унча кўп ўзгариб турмаган ва бу ерда қадимги иссиқсевар фаунанинг баъзи вакиллари омон қолган. Иккинчи томондан, Осиё бу қисми иқлим шароитининг шимолдан жанубга томон аста-секин ўзгариши шимолдаги тайга ҳайвонларининг жанубга, тропик ҳайвон турларининг эса-шимолга кириб ке лишига имкон берган. Бу ҳол Шарқий Осиёда турли фауна вакил ларининг аралашиб кетиши ва турларининг ниҳоятда кўп бўлишига шароит яратган. Хитой ва Ҳимолай тоғ ўрмонларининг энг характерли вакил ларидан бири Ҳимолай қора айиғи (Sclenarctos tibetanus) бўлиб, у тоғларнинг 4000 м гача бўлган баланд қисмларида яшайди ва ўсимликлар, ҳашарот ҳамда майда ҳайвонлар билан озиқланади. Шарқий Тибет билан Жануби- шарқий Хитойнинг бамбукзорларида бамбук айиғи (Ai luropus melanoleucus) яшайди.

Дарё бўйидаги қалин бам букзор ва қам ишзорлар ҳам да тоғ ўрмонларида, баъзан ўрмонларнинг юқори чегарасигача чиқиб борувчи йўлбарс (Panthera tigris), шунингдек қоплон (Pant- hera pardus) ва харза савсари (Martes flavigula) учрайди; йўл- барс-Осиёдаги энг хавфли йиртқичдир. Кенг баргли ўрмонлар фаунасининг характерли турлари эндемик енотсимон ит (Nycferentes procyonoides) ва Узоқ Шарқ ўрмон мушугидир. Хитой ва Корея ярим оролидаги дарё водийлари бўйлаб унча катта бўлмаган шохсиз сув буғуси (Hydropotes inermis) яшайди; шимолда олачипор буғу (Cervus nippon) тарқалган. Бу буғунинг шохи қимматбаҳо шифобахш хом ашё ҳисобланади. Баъзи маймунлар (макака авлодига кирувчи турлари) Жан убий Осиёдан тарқалган. Манчжурия-Хитой областчасида, 40° шим. кенглик яқинида бу маймунларнинг Ер шаридаги шимол ий тарқалган чегараси жойлашган. Қўшни Европасибирь областчаси тайга фаунасининг вакил лари-летяга ва бурундуқдир. Шарқий Осиё ўрмонларида турли қушлар яшайди. Қирғо- вуллар (олтинқирғовул, қирол қирғовули ва бошқалар) ярқироқ момиқ пати билан ажралиб туради, хилма-хил товланувчи манда ринка ўрдаги (Aix galericulata) бу кенжа оиланинг энг гўзал вакилидир; бундан ташқари, эндемик япон турнаси (Grus japo nensis) яшайди. Турли хил чумчуқсимон оқкўз чумчуқ, ли- чинкахўр, қуш, тимелиялар ҳам кўп. Судралиб юрувчи ҳайвонлардан калтакесак ва илонлар кўп бўлиб, улар Ҳинд-малайя областидаги судралувчилар билан умумий бўлган авлодлар ҳосил қилади. Бундан ташқари, аллиг атор (тимсоҳ)нинг бир тури ва қуруқликда яшовчи тошбақа учрайди. Сувдақуруқликда яшовчилардан дарахт қурбақалари ва япон оролларида яшовчи эндемик гигант саламандра (Mega- lobatrachus japonicus) характерлидир.

Хорижий Евросиё дашт фаунаси учун унча характерли эмас, чунки даштлар асосан Совет Иттифоқида жойлашган. Илгари Шарқий Европа даштларидан Дунай ҳавзасининг ўрм онсиз областларига кириб келган баъзи бир йирик дашт ҳайвонлари (сайғоқ, тувдо) ҳозир тугаб кетган. Ҳозирги вақтда бу областлар кўпроқ ўрмонлар зонасида учрайдиган қушлар ва кемирувчиларнинг тарқалганлиги билан характерланади. Осиё ички қисмларининг фаунаси чўлдашт характерига эга. Бу ҳақда қуййроқда сўзлаймиз. Ўрта денгизбўйи, Олд Осиё тоғликлари ва Арабистон ярим- ороли фаунаси ўзига хос бўлиб, бу ҳол Голарктиканинг махсус Ўрта денгизбўйи областини ажратишга асос бўлган. Бу ерда эн демик тоғ ва текислик ҳайвонлари, шунингдек, Шимолий Африка ҳайвонлари билан умумий бўлгаа ҳайвон турлари бор. Жануб ий Европа фаунаси составига маймунлар, ибтидоий йиртқичлар , қушлар ва кўпдан-кўп сувда, қуруқликда яшовчилар ҳамда судралиб юрувчилар киради; булар Евросиёнинг бирмунча шимол ий районларида деярли бутунлай учрамайди. Пиренея ярим оролида ва Франциянинг жанубида виверрал ар оиласига кирувчи ҳайвон турларидан Европа генеттаси (Genetta genetta) яшайди; у кичик йиртқич ҳайвон бўлиб, кемир увчилар билан озиқланади ва шунинг учун ҳам фойдали ҳайвон ҳисобланади. Пиренея ярим оролининг жанубида Европада ёввойи ҳолда учрайдиган бирдан-бир маймун тури магот макакаси ёки думсиз макака яшайди. Илгари Қорсика ва Сардиния оролларида яшовчи ёввойи тоғ қўйи- муфлон (Ovis аттоп musimon) деярли бутунлай қириб юборилган; у гўзал ва чаққон ҳайвон бўлиб, тоғ ўрмонлар ида ёки яланг тоғ тепалигида яшаган. Эгей денгизи оролларид а ва Болқон яриморолининг жанубидаги ўсимликлари жуда кам тоғли районларида ҳозиргача ёввойи эчки учрайди. Эчки Ўрта денгиз бўйида умуман кенг тарқалган, у айрим районларда бирдан-бир уй ҳайвони ҳисобланади. Фақат Жанубий Европ ада учраб, хорижий Европанинг бошқа қисмларида учрамай диган

ҳайвонлардан яна Пиренея сув каламуши, жайра, чия бўри ва ёввойи қуёнларни айтиб ўтиш мумкин. Қушлар сут эмизувчилардан ҳам ўзига хосдир. Ҳаво ранг зағизғон (ҳакка), тоғ товуқчаси, Сардиния мойқути, испан чум чуғи ҳамда тош чумчуқ ва бошқалар энг характерлидир. ёввойи қушлардан майда уй ҳайвонларига ҳужум қилувчи қора ўлак сахўр (гриф), қузғун, бургут учрайди. Узини қуруқ иқлим шароитида яхши ҳис қилувчи судралувч илар кўп. Булар орасида эндемик турлардан: геккон калтаке- сак, хамелеон (буқаламун) , Ўрта денгиз заҳарли қора илони ва илоннинг баъзи бир бошқа турлари, қуруқликда яшовчи тошба қалардан грек тошбақаси бор. Бўғиноёқлиларчаён, чучук сувда яшовчи қисқичбақа, турли хил қўнғиз, цикада ва ярқироқ тусли капалаклар ҳам кўп. Олд Осиё тоғлари фаунаси составига типик Ўрта денгизбўйи элементларидан ташқари Марказий Осиё зоогеографик област часи, шунингдек, Африкадаги Эфиопия областчасининг баъзи вакиллари ҳам киради. Туёқлилардан ғизол (оҳу), антилопа (кийикнинг бир хили), ёввойи эшак (қулон), Марказий Осиё тоғ қўйи ва эчкилари характерли. Тоғли тошлоқ районларда анча баландда яшовчи ўзига хос туёқли ҳайвон даман (Hyracoidea) Эфиопия зоогеографик област ининг вакили ҳисобланади. Йиртқичлардан қоплон, силовсин, қора қулоқ, чиябўри, гиена, тулкининг баъзи турлари тез- тез учраб туради. Кемирувчилар-қуён, қўшоёқ, қум сичқон, жайранинг бир тури жуда кўп. Ғарбий Осиёнинг қушлари орас ида ҳам Марказий Осиё чўллари ва даштларига хос турлар: тувдо (тўхтатувалоқ) , чил, тўрғай, хўжасавдогар ва бошқалар кўп. Сув ҳавзалари бўйида қарқара, фламинго, соқақушлар яшайди. Судралиб юрувчилархилма-хилдир, айниқса калтаке- сак, илонлар: дашт бўғма илони, заҳарли қора илон, ўқилон (Vipera libetina), қора илоннинг яна бир тури (Vipera ammodi- tes) чипорилон, сувилон кўп учрайди. Инсонга кўпинча катта зарар келтирувчи бўғимоёқлилар ҳам

жуда кўп. Булар орасида қорақурт, чаён, бий учрайди. Қишлок, хўжалик экинлари вақт- вақти билан чигиртка босиб келишидан зарар кўради. Марказий Осиёнинг чўл табиатли ясситоғликлари ва тоғ тизмалари ўзига хос фаунага эга бўлиб, алоҳида Марказий Осиё зоогеографик областчасига ажратилади. Бу областча учун умуман олганда ҳайвонлар тури составининг нисбий камбағалли ги ва туёқлилар ҳамда кемирувчиларнинг устун туриши хар актерлидир; бу ҳайвонлар Осиё марказий областларниинг жуда кенг ўрмонсиз ва сувсиз жойларида яшашга мослашган. Баъзи ҳайвонлар Марказий Осиёнинг айрим областларидаги на яшайди, бошқалари Марказий Осиённиг ҳамма жойида бирдек тарқалган. Чунончи, ёввойи як ёки қўтос (Bos poepha gus grunniensis) Тибет ва Куньлундагина яшайди; у ҳатто шу ерларда ҳам аста-секин қирилиб битмоқда. Бу йирик ҳайвон чўл ландшафтли баланд ясси тоғликларининг анча кам ҳосил яйловлар ида ҳам яшайверади ва совуқ континентал иқлим шароитида ўзини яхши ҳис қилади, бироқ юқори температурага мутлақо чид аш бера олмайди. Як Марказий Осиёдаги энг кўп тарқалган уй ҳайванларидан биридир. Якда юк ташилади ва у миниб юриади . Маҳаллий аҳоли унинг сутини ичади ва гўштини ейди, тер иси ва жуни эса кийим тайёрлашга кетади. Тибет тоғлигида ва Марказий Осиё тоғларида оронго анти лопаси (Pantholops hodgsoni) ва ада (Addax nasomaculatus), жуда катта тоғ қўйи-архар (алқор) ёки аргали (Qvisammon), тоғ эчкилари кенг тарқалган. Монголия билан Шимоли-ғарбий Хитойнинг дашт ва чўлдан иборат текисликларида жайрон (Ga- sella gutturosa), ёввойи эшак-қулон (Eguns hemionus) ва камдан-кам учрайдиган кианг (Eguns hemiomis Kianb) шунингдек , хонаки туянинг аждоди-икки ўркачли

ёввойи туя (Сате- melus bactrianus) яшайди. Туя чўллар ва қуруқ даштларнинг типик ҳайвони бўлиб, тоғларда ҳамда нам иқлимли районларда яшамайди. Марказий Осиё текисликларида туя от-улов сифатид а фойдаланилади. Маҳаллий аҳоли унинг сути ва гўштини ис теъмол қилади, жунидан кийим тўқийди. 38. Шимолий Ҳиндистондаги каркидонлар. Марказий Осиёда йиртқичлар туёқлиларчалик хилма-хил змас. Тоғларда қор барси-ирбис (Pantheruncia), қўнғир айиқнинг Тибетга хос кенжа тури ва бўри япшйди. Деярли ҳамма жойда тулки, оддий бўри, латча ва чиябўри (шакал) учрайди. Текисликларда ҳам, тоғли районларда ҳам турларига ва сонига кўра кемирувчилар: қўшоёқ, қуён, суғур, юмронқозиқ ; пишуха, қумсичқон, дала сичқонлари ва бошқалар жуда кўп. Қушлар тоғли районларда айниқса турлитумандир. Улар тоғ куркаси, Гибет саджаси (Syrrhaptes tibetanus) тоғ зоғчаси, сип, бургут, клушица, стенолаз ва бошқалардан иборат. Текисликларда тувдо, чил, тўрғай (кичик тўрғай, сўфитўрғай ва х.к.) яшайди. Марказий Осиёда судралиб юрувчилар ва сувдақуруқликда яшовчилар нисбатан кам. Калтакесак ва илоннинг баъзи турлари, қуруқликда яшовчи тошбақа тарқалган. Евросиёнинг бошқа барча жанубий қисми Ҳинд-малайя зоогеографик областига киради ва ҳайвонот дунёсининг жуда бойлиги, хилма-хиллиги ҳамда қадимийлиги билан характерлан ади. Бу область фаунаси яққол акс этган тропик характерга эга бўлиб, ер шаридаги бошқа тропик областлар билан умумий хусусиятларга эга. Чунончи, Африканинг Эфиопия области билан ва неотропик областлар билан умумий бўлган хусусиятлари мавжуд. Бундан ташқари, Австралия билан бўлган ўтмишдаги алоқалари ҳам фаунага анчагина таъсир кўрсатган. Малайя областчасига кирувчи малакка яримороли, Зонд ва Филиппин ороллари ҳайвонот дунёси энг бойлиги ва хилма-хиллиги билая ажралиб туради. Йил бўйи бирдай иссиқ ва нам

иқлим, нам тропик ўрмонларининг кенг тарқалганлиги, шунингдек территори ясининг ороллардан иборат эканлиги ва тўртламчи давр боши дан бери Осиёнинг бошқа қисмлари билан қуруқликдаги алоқаларининг узилиб қолганлиги бу областча фаунасининг анча ўзига хос бўлишига ва эндемизмига сабаб бўлган. Малайя архипелаги туёқли ҳайвонларининг энг ёрқин намун аси Жанубий Америкада ҳам қавми бўлгая қўшранг тапир (Tapirus indicus), бир шохли ва икки шохли каркидон (Rhino- ceros unicornis) ва (Dicerorhinus Sumatrensis), бали уй ҳайвонларининг асоси бўлмиш бантенг ёввойи ҳўкизи (Bos javanicus), Ҳиндистон буйволи (Bubalus bubalis), гаур (Bos frontalis gau- rus)Anp. Тоғлар ва қирларда, одамлар кам бўладиган ўрмонларда кичик мунтжак буғуси (Muntiacus munjak) тарқалган. Йиртқичлардан малайя калта жун қуёш айиғи (Ursus та lajanus) ва йўлбарсни айтиб ўтиш мумкин. Йўлбарс Калимантан оролидан бошқа барча оролларда тарқалган. Суматра ва Калимантан оролларида одамсимон маймун орангутан (орангутан-ўрмон одами демакдир) яшайди; у ҳозир жуда кам учрайди. Гиббонлар оиласига ва силлиқ жунлилар кенжа оиласига кирувчи ҳайвон турлари, макакаларнинг баъзи турлари ҳамма жойда тарқалган. Приматларга ва ҳашар отхўрларга ўхшаш тупайи ва примитив приматлар- узун то вонлилар характерлидир. Ороллар фаунасининг ўзига хос хусусияти-кўплаб пастлаб учувчи ҳайвон турларининг мавжудлигидир. Буларга сут- эмизувчилардан- ҳашаротхўрлар, кўршапалаклар ва чала маймунлар оралиғидаги форма бўлмиш-учқур кийик ва жунқа нот, судралиб юрувчилардан-учувчи аждар (Drokovo lans), яъни йирик калтакесак (бу калтакесакнинг қўл-оёқлари у ч и д а у ч и ш г а ё р д а м б е р у в ч и п а р д а с и б ў л а д и ) м и с о л б ў л ади. Қушлар орасида apryc (Hrgusianus argus) деб аталадиган ярқироқ рангли ажойиб қирғовул, товус (Pavomuticus) ва Австралиядан тарқалган жаннат қушлари ҳамда каттаоёқ товуқлар ажойибдир.

Судралиб юрувчилар турларга бойлиги ва жуда йириклиги билан кишини ҳайратга солади. Комодо номли кичик бир оролда ҳозирги замон калтакесакларининг энг каттаси-узунлиги 3-4 м га борадиган улкан эчкиэмар (Varanus comodensis) яшайди. Калимантан ороли дарёларида йирик тимсоҳгавиал учрайди. Заҳарли илонлар кўп, улардан кўзойнакли илон ёки кобра инсон учун айниқса хавфлидир. Бўғма илонлар ҳам тарқал ган. Уларнинг энг каттаси олачипор питон (Python rethicula tus) бўлиб, узунлиги 8-10 м га, оғирлиги 100 кг га етади. У йирик ҳайвонлар учунгина эмас, балки одам учун ҳам хавфли дир. Турлитуман бўғимоёқлилар орасида йирик ва ранг-баранг капалаклар (қушқанотлар, кавалерлар ва бошқалар) айниқса ажойиб. Шунингдек, чаён ва жуда катта ўргимчак-қушхўрлар ҳам тарқалган. 39. Ҳинд фили ишламоқда. Сулавеси ороли ва Кичик Зонд ороллари зоогеографик жи ҳатдан алоҳида ўрин тутади. Сулавесининг эндемик ҳайвонлари қаторига ёввойи чўчқа-бабирусса (Babirussa babirussa), аноа буқаси (Bubalus depressicornis) ва қора макак, Австралия фауна си вакилларига эса-халтали кускуслар, катта оёқли товуқлар ва бошқа хил қушлар киради. Ҳиндистон, Шри Ланка ва Ҳиндихитой алоҳида Ҳиндистон зоогеографик областчасига ажратилади. Бу областча фаунаси составида Ҳинд-малайя областига хос бўлган типик турлардан ташқари Эфиопия области ва Голарктикада тарқалган турлар ҳам бор. Ҳиндистон зоогеографик областчасида фақат турлар эмас, балки бир турга кирувчи ҳайвонлар

миқдори ҳам анча кўп. Бу айниқса Ҳиндистонга тааллуқлидир; чунки бу ерда бир он-бир ҳайвон зотини ўлдириш дин томонидан тақиқланган ва шу сабабли зарарли ҳайвонлар ҳам камдан-кам ўлдирилади. Ҳиндистон ва Ҳиндихитой фаунаси учун Ҳиндистон фили айниқса характерлидир. ЁВВОЙИ филлар Ҳимолай тоғларининг этакларидаги аҳоли сийрак районларда, Шри Ланка ўрмонларида ва бошқа жойларда ҳануз учраб туради. Кўпдан-кўп оғир ва мураккаб ишларни бажаришга ўргат илган хонаки фил Ҳиндистон ва Ҳиндихитой мамлакатларининг энг типик ҳайвонларидан биридирм аҳаллий аҳоли шунингдек, ёввойи ҳўкизгаура (гаяла) ни ҳам қўлга ўргатади. Ҳиндистон бўйволи ҳам иш ҳайвони си- фатида хонакилаштирилган. Дарё бўйидаги қалин тўқайларда ҳинд ёввойи чўчқаси тез-тез учраб туради. Катта ўрмон массивлар и сақланиб қолган районларда йирик антиполанилгау (Boselaphus Iragocamelus) ва тўрт шохли кийик (Tetracerus guadricornis), мунжак ва аксис буғулари (Cervus axis) сақлан иб қолган; аксис буғуси бу оилага кирувчи энг гўзал ҳайвонлар дан бири бўлиб, шу ердаги серсув ўрмонли районларда яшайди. йиртқичлардан йўлбарс, қоплон ва қоплоннинг алоҳид а тури бўлган, чорвачиликка анча катта зарар келтирувчи қора паятера тарқалган. Тар чўлида баъзан Эфиопия областид ан кириб келган арслон учраб туради. Ҳиндистон ва Ҳиндихитой учун маймунларнинг кўплиги хар актерли бўлиб, улар ҳамма ерда: ўрмонларда, саваннада, боғл арда, аҳоли пунктлари яқинида, ҳатто шаҳарларда тарқалган. Улар меваларни еб, экинларни пайҳон қилиб аҳолига зарар етказади. Ҳиндистонда итсимон маймунлар, Ҳиндихитойда эсагиббонлар, макаклар ва бошқа хил маймунлар учрайди. Бу зоогеографик областчада чала маймунлар ёки лемурлар бор, улар ўрмонларда ҳам, хонадонлар атрофида ҳам яшайди. Ҳиндихитой учун атрофдаги ороллар каби жунқанотлилар хар актерлидир.

Турли судралиб юрувчилар, айниқса илонларнинг кўплиги маҳаллий аҳоли учун ҳақиқий офатдир, уларнинг чақишидан ҳар йили минглаб киши нобуд бўлади. Ганг дарёси ва бошқа йирик дарёларда узунлиги 6 м га борадиган баҳайбат тимсоҳлар (Gavialis gangeticus) яшайди. Қушлар дунёси патларининг ранг-баранг товланиши ва турларининг хилма-хиллиги билан кишини ҳайратга солади. Булар орасида товус (Pavo critatus), қирғовул, ёввойи товуқ турлари (хонаки товуқлар шу товуқлардан келиб чиққан), хилма -хил сайроқи ўрмон қушлари-ялоқлар ва бошқалар бор. Бўғимоёқлилардан хилма-хил ранг-баранг тусдаги капалакл ар, майда қушлар билан озиқланувчи жуда катта ўргимчакл ар-қушхўрлар айниқса кўп. Ҳиндистонда ёввойи асалари яшайди; ҳозирги хонаки асалари шу ёввойи асаларидан тарқал ган.

O'xshashlar

Евросиёнинг тупроқ ва ўсимликлари

Хорижий Евросиёнинг зоогеографик районлаштирилиши

Ўзбекистон ўсимликлари

Евросиё тупроқлари

Шимолий Американинг тупроқлари ва ўсимликлари