Хорижий Евросиёнинг зоогеографик районлаштирилиши - Geografiya - Referatlar

Хорижий Евросиёнинг зоогеографик районлаштирилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106 KB

Ko'chirib olish

Хорижий Евросиёнинг зоогеографик районлаштирилиши Шимолий ороллар ва материкнинг чекка шимолидаги фауна нинг состави ғарбдан шарққа томон деярли ўзгармайди. Тундра ва тайга ўрмонлари ҳайвонот дунёсининг ички тафовутлар и унча катта эмас. Жанубга борган сари Голарктика доирасида географик кенглик бўйича бўлган тафовут тобора каттала ша боради. Евросиё чекка ж анубининг ф аунаси шу қадар ўзига хос ва Африка ҳамда ҳатто Арабистон ярим оролининг тропик фаунасидан шу қадар катта фарқ қиладики, уларни бошқа -бошқа зоогеографик областларга киритадилар. Евросиёнинг барча қисмидаги (Шимолий Америкадаги каби) тундра фаунаси айниқса бир хилдир. Тундрада энг кўп тарқалган йирик сутэмизувчи ҳайвон шимол буғуси (Rangifer tarandus) дир. У Европада ёввойи ҳолда деярли учрамайди, бу Евросиёнинг Шимолидаги энг кам тарқалган ва қимматли уй ҳайвонидир. Тундра зонаси учун қутб тулкиси, лемминг ва оқ- қуён характерли. Қуруқлик қушларидан оқ каклик билан тундра каклиги (Jagopus logopua) ва (Z. mustus) отқулоқ ва сўфитўр ғай энг кўп тарқалган. Тундрага қисқа ёз даврида жўжа очиш учун кўплаб сув қушлари: чайка (балиқчи қуш), чистик, гагара, гага, ўрдак, ғоз, оққушлар учиб келади. Чистик ва чайка одатда қояли баланд қирғоққа ин қўйиб, тухумини тошли жарликларнинг раҳига ва тешикларига қўяди. Қушлар бундай жойларда юз минглаб йиғилиб, қуш бозорларини ҳосил қилади. Қушлар тухум қўядиган вақтда уларни овлаш осон; аҳоли бундан фойдаланиб, уларни қиради ва тухумини йиғиб овқатга ишлатади. Денгиз соҳилларидаги энг қимматли қуш гага (Somateria mol- lissima) бўлиб, у инига енгил ва ниҳоятда иссиқ патини тўшайди . Баъзи мамлакатларда (Исландия, Норвегия ва Россияда) гагалар кузатиб турилади ва муҳофаза қилинади, уларнинг дунё бозорида юқори баҳоланувчи патини

йиғиш эса давлат том онидан назорат қилиб турилади. Кўл, дарё бўйлари ва ботқоқ ликларда кўплаб ғоз, ўрдак ҳамда бошқа хил қушлар ин қўяди. Евросиё шимолининг қирғоқ бўйи сувлари, дарё ва кўллари балиққа, асосан лосось оиласига кирувчи балиқларга бойдир. Музлик даврида ҳозирги тундра ўрнида мамонт, жунли карк идон, ёввойи қўчқорлар яшаган. Ҳозирда уларнинг қолдиқлари қазилмалардагина топилмоқда. Баъзи жойларда (масалан Шпицберген оролларида) Америка Арктикасидан келтирилган ёввойи қўчқорлар боқиб кўпайтирилмоқда. Евросиёнинг ўрмон ҳайвонлари анча хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Қенг дашт ва чўллар билан бир-биридан ажр алиб қолган ғарб билан шарқ кенг баргли ўрмонлари фаунас ининг тавофути айниқса яққол акс этган. Бутун материк бўйла б чўзилган тайга ўрмонлари ҳайвонот дунёсининг нисбатан бир хиллиги билан характерланади. Евросиё тайга фаунасининг энг типик вакилларига лось, қўнғир айиқ, силовсин, росомаха, олмахон, бурундиқ, малла рангли дала сичқонларини; қушларда н эса қур, карқур, чил, клестларни киритиш мумкин. Бу ҳайвонлар Европа ва Осиёнинг текислик тайгасида, шунингдек, тоғли районлардаги игна баргли ўрмонларда тарқалган. Бир томондан, Европанинг Атлантика бўйидаги аралаш ва кенг баргли ўрмонлари билан, иккинчи томондан Узоқ Шарқ аралаш ва кенг баргли ўрмонлари ҳайвонот дунёси составида. юқорида айтиб ўтганимиздек, катта тафовут бор. Еврфпа ўрмонларида бир вақтлар кўплаб йирик сут эмизувч и ҳайвонлар- йиртқичлар ҳамда ўтхўр ҳайвонлар яшаган ва улар гўшти ёки қимматбаҳо мўйнаси учун овланган. Улардан баъзи ҳайвон турлари деярли бутунлай қириб юборилган ёки қўриқхоналардагина учрайди, бошқалари ҳозирги вақтгача кенг тарқалган. Ўрмон фаунасининг энг характерли вакиллари-оқ айиқ, зубр (Bison bonasus), косуля буғининг бир тури- Сар reolus), асл буғу (Cevrus elaphus),- росомаха, ўрмон савсари (Martes martes), ўрмон сассиқкўзани (Putareus putareus), ласка (Mustela типра тикан, оққуён ва

русак қуёндан иборат. Текисликларда бутунлай учрамайдиган қўнғир айиқ (Ursus arctos), тоғларда, айниқса Карпат тоғларида ҳозир ҳай яшайди. Эндемик тоғ ҳайвонлари турларидан серна (Rupicapra rupicapta), тоғ эчкилари (Capra i b e x в а С . p u r n a i c a ) ҳ а м д а с у ғ у р л а р ( M a r m o t a m a r m o t a ) ни кўрсатиб ўтиш лозим. Ўрмонларнинг кесилиши ва катта м айдонларнинг ҳайдалиши м айда кем ирувчилардан дала сичқони, суғурларнинг кенг тарқалиб кетишига олиб келган; бу ҳайвонлар қишлоқ хўжалигига катта зарар келтир ади. Орнитофауна (қуш турлари) ҳам ниҳоятда бойдир. Аралаш ва кенг баргли ўрмонларда қимматбаҳо ов қушларикаклик, қур, карқур, чил яшайди; шунингдек сайроқи қушлар ҳам кўпла б учрайдидрозд, зарғалдоқ, пеночка, славка ва бошқалар. Бойўғли (бойқуш) , укки, каптар ва какку қуш ҳам тез- тез учраб туради. Сув ҳавзалари бўйига сув қушлари ин қўяди. Аҳоли пунктларида ва улар яқинида қалдирғоч, қорақарға ва лайлак яшайди. Кўп қушлар совуқ тушишига яқин жанубга учиб кетади . Кузда ўрдак, ғоз, турна, қалдирғоч ва бошқа қушлар тизили шиб жанубга учиб кетади ва баҳорда яна ўзи уя қўйган жойла рга қайтиб келади. Дарё ва кўлларда асосан зоғора балиқ типидаги балиқлар яшайди, бироқ лососсимонлар ҳам учрайди. Илгари Европа ўрмонларида яшаган йирик ҳайвонларнинг кўпи энди йўқ, баъзилари .эса махсус қўриқланадиган жойлардаги на сақланиб қолган. Тугаб кетган ҳайвонлардан жуда катта буқага ўхшаш ҳайвон тур (Bos primigenius)nn айтиб ўтиш мумкин. Европада сўнгги тур XVII аср бошида нобуд бўлган. Илг ари Франция ва Бельгиядан то Кавказгача бўлган жуда катта территорияда яшаган зубр ҳам бутунлай йўқолиб кетиш хавфи остида эди. Рицарлар ва подшолар ови натижасида мунтазам равишда қирилиб келинган ҳамда биринчи ва иккинчи жаҳоя урушларида кўплаб нобуд бўлган зубр СССР ва Польша Халқ Республикаси олимларининг ҳаракати натижасида бутунлай тугаб кетишдан сақланиб қолди. Ҳозир Беловеж пушчаси ва бошқа қўриқхоналарда ўнлаб зубр қўриқланмоқда. Буғу, тоғ

эчкилари ва серналарнинг ҳам сони анча камайиб кетди. Бўри деярли ҳамма жойда қириб ташланган, айиқлар эса тоғли районлар га чиқиб кетган, ҳатто у ерларда ҳам кам қолган. Голарктиканинг Осиёнинг шарқидаги Манчжурия-Хитой област часи ўрмон фаунаси яққол тоғ-ўрмон фаунаси характерида бўлиб, турларга жуда бойлиги билан ажралиб туради. Бунга сабаб шуки, бир томондан, Осиенинг шарқий қисми иқлими музли к даврида унча кўп ўзгариб турмаган ва бу ерда қадимги иссиқсевар фаунанинг баъзи вакиллари омон қолган. Иккинчи томондан, Осиё бу қисми иқлим шароитининг шимолдан жанубга томон аста-секин ўзгариши шимолдаги тайга ҳайвонларининг жанубга, тропик ҳайвон турларининг эса-шимолга кириб ке лишига имкон берган. Бу ҳол Шарқий Осиёда турли фауна вакил ларининг аралашиб кетиши ва турларининг ниҳоятда кўп бўлишига шароит яратган. Хитой ва Ҳимолай тоғ ўрмонларининг энг характерли вакил ларидан бири Ҳимолай қора айиғи (Sclenarctos tibetanus) бўлиб, у тоғларнинг 4000 м гача бўлган баланд қисмларида яшайди ва ўсимликлар, ҳашарот ҳамда майда ҳайвонлар билан озиқланади. Шарқий Тибет билан Жануби-шарқий Хитойнинг бам букзорларида бам бук айиғи (Ai luropus melanoleucus) яшайди. Дарё бўйидаги қалин бамбукзор ва қамишзорлар ҳам да тоғ ўрмонларида, баъзан ўрмонларнинг юқори чегарасигача чиқиб борувчи йўлбарс (Panthera tigris), шунингдек қоплон (Pant- hera pardus) ва харза савсари (Martes flavigula) учрайди; йўл- барс-Осиёдаги энг хавфли йиртқичдир. Кенг баргли ўрмонлар фаунасининг характерли турлари эндемик енотсимон ит (Nycferentes procyonoides) ва Узоқ Шарқ ўрмон мушугидир. Хитой ва Корея ярим оролидаги дарё водийлари бўйлаб унча катта бўлмаган шохсиз сув буғуси (Hydropotes inermis) яшайди; шимолда олачипор буғу (Cervus nippon) тарқалган. Бу буғунинг шохи қимматбаҳо шифобахш хом ашё ҳисобланади.

Баъзи маймунлар (макака авлодига кирувчи турлари) Жан убий Осиёдан тарқалган. Манчжурия-Хитой областчасида, 40° шим. кенглик яқинида бу маймунларнинг Ер шаридаги шимол ий тарқалган чегараси жойлашган. Қўшни Европасибирь областчаси тайга фаунасининг вакил лари-летяга ва бурундуқдир. Шарқий Осиё ўрмонларида турли қушлар яшайди. Қирғо- вуллар (олтинқирғовул, қирол қирғовули ва бошқалар) ярқироқ момиқ пати билан ажралиб туради, хилма-хил товланувчи манда ринка ўрдаги (Aix galericulata) бу кенжа оиланинг энг гўзал вакилидир; бундан ташқари, эндемик япон турнаси (Grus japo nensis) яшайди. Турли хил чумчуқсимон оқкўз чумчуқ, ли- чинкахўр, қуш, тимелиялар ҳам кўп. Судралиб юрувчи ҳайвонлардан калтакесак ва илонлар кўп бўлиб, улар Ҳинд-малайя областидаги судралувчилар билан умумий бўлган авлодлар ҳосил қилади. Бундан ташқари, аллиг атор (тимсоҳ)нинг бир тури ва қуруқликда яшовчи тошбақа учрайди. Сувдақуруқликда яшовчилардан дарахт қурбақалари ва япон оролларида яшовчи эндемик гигант саламандра (Mega- lobatrachus japonicus) характерлидир. Хорижий Евросиё дашт фаунаси учун унча характерли эмас, чунки даштлар асосан Совет Иттифоқида жойлашган. Илгари Шарқий Европа даштларидан Дунай ҳавзасининг ўрм онсиз областларига кириб келган баъзи бир йирик дашт ҳайвонлари (сайғоқ, тувдо) ҳозир тугаб кетган. Ҳозирги вақтда бу областлар кўпроқ ўрмонлар зонасида учрайдиган қушлар ва кемирувчиларнинг тарқалганлиги билан характерланади. Осиё ички қисмларининг фаунаси чўлдашт характерига эга. Бу ҳақда қуййроқда сўзлаймиз. Ўрта денгизбўйи, Олд Осиё тоғликлари ва Арабистон ярим- ороли фаунаси ўзига хос бўлиб, бу ҳол Голарктиканинг махсус Ўрта денгизбўйи областини ажратишга асос бўлган. Бу ерда эн демик тоғ ва текислик ҳайвонлари, шунингдек, Шимолий Африка ҳайвонлари билан умумий бўлгаа ҳайвон турлари бор. Жануб ий Европа фаунаси составига

маймунлар, ибтидоий йиртқичлар , қушлар ва кўпдан-кўп сувда, қуруқликда яшовчилар ҳамда судралиб юрувчилар киради; булар Евросиёнинг бирмунча шимол ий районларида деярли бутунлай учрамайди. Пиренея ярим оролида ва Франциянинг жанубида виверрал ар оиласига кирувчи ҳайвон турларидан Европа генеттаси (Genetta genetta) яшайди; у кичик йиртқич ҳайвон бўлиб, кемир увчилар билан озиқланади ва шунинг учун ҳам фойдали ҳайвон ҳисобланади. Пиренея ярим оролининг жанубида Европада ёввойи ҳолда учрайдиган бирдан-бир маймун тури магот макакаси ёки думсиз макака яшайди. Илгари Қорсика ва Сардиния оролларида яшовчи ёввойи тоғ қўйи- муфлон (Ovis аттоп musimon) деярли бутунлай қириб юборилган; у гўзал ва чаққон ҳайвон бўлиб, тоғ ўрмонлар ида ёки яланг тоғ тепалигида яшаган. Эгей денгизи оролларид а ва Болқон яриморолининг жанубидаги ўсимликлари жуда кам тоғли районларида ҳозиргача ёввойи эчки учрайди. Эчки Ўрта денгиз бўйида умуман кенг тарқалган, у айрим районларда бирдан-бир уй ҳайвони ҳисобланади. Фақат Жанубий Европ ада учраб, хорижий Европанинг бошқа қисмларида учрамай диган ҳайвонлардан яна Пиренея сув каламуши, жайра, чия бўри ва ёввойи қуёнларни айтиб ўтиш мумкин. Қушлар сут эмизувчилардан ҳам ўзига хосдир. Ҳаво ранг зағизғон (ҳакка), тоғ товуқчаси, Сардиния мойқути, испан чум чуғи ҳамда тош чумчуқ ва бошқалар энг характерлидир. ёввойи қушлардан майда уй ҳайвонларига ҳужум қилувчи қора ўлак сахўр (гриф), қузғун, бургут учрайди. Узини қуруқ иқлим шароитида яхши ҳис қилувчи судралувч илар кўп. Булар орасида эндемик турлардан: геккон калтаке- сак, хамелеон (буқаламун) , Ўрта денгиз заҳарли қора илони ва илоннинг баъзи бир бошқа турлари, қуруқликда яшовчи тошба қалардан грек тошбақаси бор. Бўғиноёқлиларчаён, чучук сувда яшовчи қисқичбақа, турли хил қўнғиз, цикада ва ярқироқ тусли капалаклар ҳам кўп.

Олд Осиё тоғлари фаунаси составига типик Ўрта денгизбўйи элементларидан ташқари Марказий Осиё зоогеографик област часи, шунингдек, Африкадаги Эфиопия областчасининг баъзи вакиллари ҳам киради. Туёқлилардан ғизол (оҳу), антилопа (кийикнинг бир хили), ёввойи эшак (қулон), Марказий Осиё тоғ қўйи ва эчкилари характерли. Тоғли тошлоқ районларда анча баландда яшовчи ўзига хос туёқли ҳайвон даман (Hyracoidea) Эфиопия зоогеографик област ининг вакили ҳисобланади. Йиртқичлардан қоплон, силовсин, қора қулоқ, чиябўри, гиена, тулкининг баъзи турлари тез- тез учраб туради. Кемирувчилар-қуён, қўшоёқ, қум сичқон, жайранинг бир тури жуда кўп. Ғарбий Осиёнинг қушлари орас ида ҳам Марказий Осиё чўллари ва даштларига хос турлар: тувдо (тўхтатувалоқ) , чил, тўрғай, хўжасавдогар ва бошқалар кўп. Сув ҳавзалари бўйида қарқара, фламинго, соқақушлар яшайди. Судралиб юрувчилархилма-хилдир, айниқса калтаке- сак, илонлар: дашт бўғма илони, заҳарли қора илон, ўқилон (Vipera libetina), қора илоннинг яна бир тури (Vipera ammodi- tes) чипорилон, сувилон кўп учрайди. Инсонга кўпинча катта зарар келтирувчи бўғимоёқлилар ҳам жуда кўп. Булар орасида қорақурт, чаён, бий учрайди. Қишлок, хўжалик экинлари вақт- вақти билан чигиртка босиб келишидан зарар кўради. Марказий Осиёнинг чўл табиатли ясситоғликлари ва тоғ тизмалари ўзига хос фаунага эга бўлиб, алоҳида Марказий Осиё зоогеографик областчасига ажратилади. Бу областча учун умуман олганда ҳайвонлар тури составининг нисбий камбағалли ги ва туёқлилар ҳамда кемирувчиларнинг устун туриши хар актерлидир; бу ҳайвонлар Осиё марказий областларниинг жуда кенг ўрмонсиз ва сувсиз жойларида яшашга мослашган. Баъзи ҳайвонлар Марказий Осиёнинг айрим областларидаги на яшайди, бошқалари Марказий Осиённиг ҳамма жойида бирдек тарқалган. Чунончи, ёввойи як ёки қўтос (Bos poepha gus grunniensis) Тибет ва Куньлундагина яшайди; у ҳатто шу ерларда ҳам аста-секин қирилиб

битмоқда. Бу йирик ҳайвон чўл ландшафтли баланд ясси тоғликларининг анча кам ҳосил яйловлар ида ҳам яшайверади ва совуқ континентал иқлим шароитида ўзини яхши ҳис қилади, бироқ юқори температурага мутлақо чид аш бера олмайди. Як Марказий Осиёдаги энг кўп тарқалган уй ҳайванларидан биридир. Якда юк ташилади ва у миниб юриади . Маҳаллий аҳоли унинг сутини ичади ва гўштини ейди, тер иси ва жуни эса кийим тайёрлашга кетади. Тибет тоғлигида ва Марказий Осиё тоғларида оронго анти лопаси (Pantholops hodgsoni) ва ада (Addax nasomaculatus), жуда катта тоғ қўйи-архар (алқор) ёки аргали (Qvisammon), тоғ эчкилари кенг тарқалган. Монголия билан Шимоли-ғарбий Хитойнинг дашт ва чўлдан иборат текисликларида жайрон (Ga- sella gutturosa), ёввойи эшак-қулон (Eguns hemionus) ва камдан-кам учрайдиган кианг (Eguns hemiomis Kianb) шунингдек , хонаки туянинг аждоди-икки ўркачли ёввойи туя (Сате- melus bactrianus) яшайди. Туя чўллар ва қуруқ даштларнинг типик ҳайвони бўлиб, тоғларда ҳамда нам иқлимли районларда яшамайди. Марказий Осиё текисликларида туя от-улов сифатид а фойдаланилади. Маҳаллий аҳоли унинг сути ва гўштини ис теъмол қилади, жунидан кийим тўқийди.

O'xshashlar

Хорижий Евросиёнинг тупроқ ва ўсимликлари

Хорижий Осиёда баъзи усимликларнинг таркалиши

Евросиёнинг тупроқ ва ўсимликлари

Ўрта денгиз буйи ва олд осиё тоғлари

Европанинг шаклланиш тарихи. Рельефи. Фойдали казилмалари