Yengil sanoat - Geografiya - Referatlar

Yengil sanoat

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

122.5 KB

Ko'chirib olish

Yengil sanoat Reja: 1.Mamlakat iqtisodiyotida yengil sanoatning ahamiyati. 2.Yengil sanoatning asosiy tarmoqlari: 3.Paxta tozalash sanoati va uning tarmoqlari; 4.Ipakchilik sanoati; 5.Shoyi to‘qish va trikotaj; 6.Kun-poyabzal va mo‘yna sanoati; 7.Chinni buyumlari va mebel ishlab chiqarish: 8.Mahalliy sanoat;

Mamlakat iqtisodiyotida asosiy o‘rinni egallaydigan yengil sanoatning yetakchi tarmoqlari O‘zbekistonda mavjud bo‘lib, xom ashyo bazasi bilan yaxshi ta’minlangandir. Shu boisdan ham bu sanoat tarmog‘ini rivojlantirishda va joylashtirishda xom ashyo bazasi, yoqilg‘i energetika va mehnat resurslari hamda iste’molchilarning mavjudligi yengil sanoatni rivojlantirishga asosiy omil bo‘lib hisoblanadi. Respublika qishloq xo‘jaligining asosiy mahsulotlari birinchi navbatda paxta, ipak, kanop yengil sanotining muayyan soxalarini rivojlantirish imkoniyatlarini ochib beradi, bu yerda mazkur sanoatni rivojlantirish uchun eng muhimi yoqilg‘i energetika va ayniqsa mehnat resurslari yetarlidir. Shu boisdan ham qadimdan bu tarmoq yaxshi rivojlanib kelgan. Yengil sanoat o‘z rivojlanish tarixiga ega bo‘lib, XX asr boshlarida O‘zbekistonda yengil sanoat soxasi asosan paxtani qayta ishlash korxonalaridan iborat bo‘lib, yalpi sanaot mahsulotining qariyib 4/5 qismi shu soxaga to‘g‘ri kelgan. 1920 yillardan paxta tozalash zavodlari, pillakashlik, yigiruv-to‘quv, tikuvchilik, poyabzal fabrikalari qurila boshladi. Hozirgi davrda O‘zbekiston yengil sanoati ko‘p tarmoqli industrial kompleks bo‘lib, uning tarkibida paxta tozalash zavodlaridan tashqari to‘qimachilik, trikotaj, shoyi to‘qish, tikuvchilik, kun-poyabzal, gilamchilik, chinni-fayans buyumlari va attorlik mollari i.ch. sohalarida 142 korxona bor. Respublika sanoat mahsuloti umumiy hajmida yengil sanoat hissasi 16,9 %ni tashkil etadi (2005). 2005 yilda Respublika yengil sanoati tarmoqlarida 285.5 mln.m 2 gazlama, 564.4 tonna ipak tola, 32.1 mln dona trikotaj mahsulotlari, 17589 ming juft paypoqlar, 5.5 mln. juft poyabzal, 6414 ming m 2 gilam va gilam mahsulotlari va boshqa ishlab chiqarildi. Yengil sanoatning asosiy tarmoqlari to‘g‘risida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz: Paxta tozalash sanoati yengil sanoat tarmoqlari orasida yetakchi o‘rinda turadi. Respublika rivojlangan va zamonaviy texnologiyaga ega bo‘lgan paxta

tozalash sanoatiga ega. Paxta tolasi 40 ga yaqin xorijiy mamlakatlarga, jumladan Buyuk Britaniya, Belgiya, Janubiy Koreya, Shveysariya, AQSH, Turkiya va boshqa mamlakatlardagi vositachi firmalar orqali eksport qilinadi. Dunyoda paxta yetishtirish bo‘yicha 5-o‘rinni, paxta tolasi eksporti bo‘yicha 2-o‘rinni (AQShdan keyin) egallaydi. Dastlabki paxta tozalash zavodlari 1874 yilda Toshkentda qurilgan, Rossiyada paxta xom ashyosiga bo‘lgan talabni oshishi bilan O‘zbekistonda paxta tozalash yengil sanoati tez rivojlandi. 1885 yilda 9 ta, 1890 yilda 27 ta, 1914 yilda 208 paxta tozalash zavodlari ishladi. Asta-sekinlik bilan paxtachilik g‘alla ekinlarini siqib chiqara boshladi. Keyingi 80 yil davomida paxta tolasi ishlab chiqarish qariyib 10 martaga ko‘paydi. Ayniqsa 1980 yilda eng ko‘p 1745,3 ming tonna paxta ishlab chiqarildi. Natijada paxta tozalash zavodlarining soni ko‘paydi. Mustaqillik yillarida Respublikada paxta ekiladigan maydonlari bir qadar kamaytirilishi hisobiga don mustaqilligiga erishish uchun don ekinlari maydoni kengaytirildi. Natijada paxta maydoni qisqartirilishi paxta maydonlarini ham kamaytirilishiga olib keldi. Nima bo‘lganda ham Respublikada paxtachilikni rivojlantirish asosiy o‘rinni egallab iqtisodiyotni rivojlantirish paxta hosildorligini oshirish asosiy masala hisoblanadi. Paxta tozalash sanoatining tarmog‘ida 128 paxta tozalash zavodlari, 464 ta paxta tayyorlov maskani bor bo‘lib, (2005y) eng yirik paxta tozalash zavodlari Qorakul, G‘ijduvon, Kattaqo‘rg‘on, Qo‘rg‘ontepa, Xazarasp, Birinchi Quqon, Quva, Juma, Denov va boshqalar mavjud bo‘lib, ularning yillik quvvati 50-60 ming tonna va undan ortiq paxta qayta ishlash imkoniyatiga ega. Yiliga qariyib 120-130 ming tonna urug‘lik chigit tayyorlanadi. Hozirgi bosqichda paxta tozalash sanoatida yangi texnika, texnologiya jadal sur’atlarda joriy etilmoqda. Xorijiy mamlakatlarning ilg‘or texnologiyasini o‘rganish va joriy etish, tarmoq korxonalarida paxta tolasi bo‘yicha jahon standartlariga o‘tish uchun AQSH, Shveysariya va b. mamlakatlardagi firmalarda ishlab chiqarilgan priborlar va texnologiyani qullash sohasida xalqaro ilmiy-texnikaviy hamkorlik yo‘lga qo‘yildi. Respublika mustaqillikka erishgandan keyin Turkiya va b. xorijiy

davlatlar va firmalari bilan hamkorlikda Farg‘ona, Xorazm, Qashqadaryo viloyatlari va Qoraqalpog‘istonda paxtani qayta ishlashdan tayyor to‘qimachilik mahsuloti i.ch. ga qadar jarayonlar qamrab olingan k-tlar qurilishi boshlandi. Qoraqalpog‘istonning Ellikqal’a tumanida Turkiyaning “Yazeks” korporasiyasi bilan hamkorlikda “Elteks” k-ti ishga tushirildi (1994). Respublikamizda paxta tozalash sanoati vazirligi tomonidan boshqariladi. Respublika Prezidenti farmoni bilan paxtani qayta ishlash va paxta mahsulotlarini sotish bilan shug‘ullanuvchi «O‘zdavpaxtasanoatsotish” davlat aksionerlik uyushmasi tashkil etildi. Respublikada ishlab chiqariladigan paxta tolasining anchagina qismi (85-90%) eksportga chiqariladi. Uning asosiy qismi xorijiy va MDH mamlakatlariga to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston Respublikasi 1993 yildan 6 ta jahondagi Xalqaro paxta tolasi savdosi birjalaridan eng yirigi-Liverpul (Liverpul Kotton LTD) paxta birjasi (Angliya) bilan hamkorlik qilmoqda. Yengil sanoatning asosiy tarmoqlaridan biri To‘qimachilik sanoati bo‘lib, uzoq tarixga ega. Bu yerda tayyorlangan gazmollar (atlas, zardo‘zichi, baxmal, beqasam, olacha) o‘rta asrlarda Buyuk ipak yo‘li orqali Yevropa va Yaqin Sharq mamlakatlariga yetkazilgan. Lekin sanoat usulida gazlamalar ishlab chiqarish 20- asrning 20-yillaridan boshlandi. 1930 yilda Farg‘ona ip yigirish to‘qish fabrikasi ishga tushirildi (xoz. Farg‘ona to‘qimachilik k-ti), 1932 yildan Toshkent to‘qimachilik k-tini qurish boshlandi, 1934 yil bu k-t gazlama ishlab chiqara boshladi. Toshkent to‘qimachilik k-ti va Farg‘ona yigiruv to‘quv f-kasi 1945 yilda Respublikada ishlab chiqarilgan jami Ip gazlamaning 95.4% ni berdi. Buxoro to‘qimachilik k-ti (1973-76), Andijon ip gazlama k-tining 1-navbati (1981), Pop noto‘qima materiallar k-ti (1977), Xiva gilam k-ti qurib ishga tushirildi. 80-yillarda yirik to‘qimachilik korxonalarida bir qancha filiallar ochildi. Jumladan Toshkent sh.ning o‘zida 3 ta fabrika qurildi. Shuningdek, Paxtaobod, Chuvama, Qo‘rg‘ontepa, Marhamatda hamda G‘ijduvon va Vobkentda fabrikalar siklining tugal bo‘lishiga erishildi. Namangan noto‘qima materiallar ishlab chiqarish birlashmasi (1974), Pop (1977), Baliqchi (1977) noto‘qima materiallar fabrikalari ishga tushirilgan.

Tarmoqda 34 ta aksiyadorlik jamiyati, 11 mas’uliyati cheklangan jamiyat, 28 ta qo‘shma korxona, 1 xususiy va 1 davlat korxonalari faol. ko‘rs-di (2005 y.). Hozirgi davrda O‘zRda ishlab chiqariladigan paxta tolasining 50% Respublika to‘qimachilik sanoatida foydalaniladi. O‘zbekiston to‘qimachilik sanoatini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri jahon bozorida raqobatbardosh ip gazlama ishlab chiqarishni ko‘paytirishdan iborat. Shu maqsadda AQSH, Italiya, Turkiya, Pokiston, Hindiston, Koreya Respublikasi va boshqa mamlakatlar firmalari bilan ip gazlama ishlab chiqaradigan yangi qo‘shma korxonalar tashkil etilmoqda. “Supertekstil” paxta ip yigiruv O‘zbekiston-AQSH qo‘shma korxonasi (Toshkent 1993), dastaki ipak gilamlar ishlab chiqaradigan “Afg‘on-Buxoro-Samarqand” qo‘shma korxonasi (Samarqand, Buxoro, 1993) faoliyat ko‘rsatmoqda. 1994 yilda Turkiyaning Yazeks korporasiyasi bilan hamkorlikda Qoraqalpog‘iston Respublikasining Ellikqal’a tumanida to‘liq texnologik sikli to‘qimachilik majmuasi ishga tushirildi. Ipakchilik sanoati. O‘zbekistonda pillakashlik qadim tarixga ega. Qadimdan Marg‘ilon, Namangan, Quqon, Buxoro, Xo‘jand kabi shaharlar O‘rta Osiyodagi shoyi gazlamalar ishlab chiqaradigan markazlari bo‘lgan. Yaqin Sharq va Yevropa mamlakatlariga shoyi gazlamalar chiqarilgan. U vaqtlarda pilladan yarim kusta holda, qo‘l charxlarda kala qilib ispak olingan. 1913 yilda O‘zbekistonda qariyib 4 ming tonna pilla yetishtirilgan. Uning aksariyat qismi rus ishbilarmonlari quliga o‘tib qayta ishlash uchun Italiya va Fransiyaga jo‘natilgan. Dastlab 1921 yilda O‘zbekistonda 56 ta qozonli mexanik stanok o‘rnatilgan, birinchi pillakashlik fabrikasi Farg‘onada ish boshlagan. Shuningdek 1927-30 yillarda Samarqand, Buxoro shaharlarida pillakashlik fabrikalari ishga tushirildi. 1937 yildan boshlab, sun’iy ipak gazlamalar to‘qish ham boshlandi. 1957 yilda O‘zbekiston ipakchilik ilmiy tekshirish institutida ipak o‘raydigan stanok yaratildi. 90- yillar boshida 9 ta yirik korxona: Marg‘ilon, Farg‘ona, Samarqand, Buxoro, Toshkent, Namangan, Urganch, Shahrisabz, Buloqboshi pillakashlik fabrikalari va ularning 12 ta filiallari ishlar edi. Ana shu korxonalarda Respublikada yetishtirilgan jami pillani qayta ishlash imkoniyatiga ega edi.

2003 yilda “Shoyi” aksiyadorlik kompaniyasi va “Pillaxolding” kompaniyasi o‘z ichiga olgan “O‘zbek ipagi” uyushmasi tashkil etildi. Uyushmada 7 ta qo‘shma korxona bo‘lib, bularda Respublikada yetishtiriladigan jami pilla qayta ishlanadi. 2005 yilda 16.2 ming tonna pilla qayta ishlanib, 564.4 tonna ipak tola ishlab chiqarildi. Respublikamizda shoyi to‘qish sanoati ham rivojlangan bo‘lib, Marg‘ilon shoyi kombinati, Marg‘ilon “Atlas” va Namangan shoyi ishlab chiqarish birlashmalari, Namangan abrli gazlamalar kombinati, Samarqand shoyi ishlab chiqarish birlashmasi, Quqon, Shurchi va boshqa shoyi to‘qish fabrikalari ishlamoqda. Respublikada trikotaj sanoati 30-40 yillarda shakllandi. Dastlabki korxona 1939 yilda O‘rta Osiyoda eng yirik Quqon paypoq fabrikasi ishga tushirildi. Urush yillarida Andijon va Toshkent shaharlarida trikotaj fabrikalari qurildi. Hozirgi kunda Samarqand, Toshkent, Buxoro va Andijon shaharlarida trikotaj kiyimlari ishlab chiqaradigan “Malika” ishlab chiqarish birlashmasi 1942 yilda ishga tushirilgan. Oltiko‘l, Qorasuv va Jizzax paypoq fabrikalari, Xo‘jabod, Shahrixon, Chortoq, Shahrisabzda trikotaj tikuvchilik fabrikalari ishga tushirildi. Hozirgi kunda bu tarmoqda 1500 nomdan ortiq mahsulot ishlab chiqarilmoqda. 2005 yilda res. trikotaj sanoati korxonalarida 32154 ming dona trikotaj mahsulotlari ishlab chiqarildi. O‘zbekistonda tikuvchilik hunarmandchiligi kasb tarzida katta tarixga ega. Qadimdan maxsus chevarlar qulda chopon, kiyim-kechak, ko‘rpacha tushak, ruzg‘or buyumlarini buyurtmalarga ko‘ra tikish bilan shug‘ullanganlar. Dastlabki tikuvchilik korxonasi 1907 yilda Toshkentda qurilgan “Lui Zalm va uning o‘g‘illari” aksionerlik jamiyatiga qarashli tikuvchilik fabrikasi bo‘lgan 20-yillarda tikuvchilik yengil sanoatning yirik tarmog‘iga aylandi. Respublikamizda dastlabki korxona 1926 yilda Toshkentda “Qiziltong” tikuv fabrikasi urushgacha Samarqand, Buxoro, Toshkent, Quqon, Urganch, Andijonda yangi korxonalar qurilgan bo‘lsa, urush davrida Chirchiq, Qarshi, Namangan shaharlarida yirik korxonalar ishga tushirildi. Bu sohaga 50 mingdan ortiq kishi band (80% xotin-

qizlar). 1989-1991 yillarda Toshkent “Qiziltong” Samarqand 8 mart tikuvchilik ishlab chiqarish birlashmalarida Fransiya, Germaniya, Shveysariya, Yaponiya, Italiya firmalari ishtirokida kompleks mexanizasiyalashtirilgan liniyalar o‘rnatildi. Xullas, bozor iqtisodi sharoitida chet el sarmoyalari hisobiga zamonaviy tikuvchilik korxonalari qurilmoqda. Yengil sanoatning asosiy tarmoqlaridan biri kun-poyabzal sanoati. Mahalliy xom ashyo hisobiga hayvonlar terisidan yumshoq va qattiq charm, tabiiy va sun’iy charmdan poyabzal shuningdek telpak, ot-ulov asboblari, attorlik buyumlari, to‘qimachilik va boshqa mashinalar uchun detallar ishlab chiqariladi. Tarmoqni yirik korxonasi Toshkent kun zavodi 1928 yilda ishga tushirildi. Shuningdek Xonabodda teri oshlash zavodi, pustin uchun qo‘y terisini oshlaydigan ikkita korxona ishga tushirildi. 1927-35 yillarda Toshkentda poyabzal fabrikalari ishga tushirildi. Keyingi yillarda Samarqand, To‘rtkul, Termiz, Andijon, Quqon, Chirchiq, Namangan, Yangiyo‘l poyabzal fabrikalari shuningdek Pop rezina fabrikasi ishga tushirildi. 1995 yil “Farg‘ona poyabzal” aksionerlik jamiyati bilan Germaniyaning “Salamander” firmasi ishtirokida “O‘zsalman ” qo‘shma korxonasi ishga tushirildi. 2000 yil “O‘zbekcharmpoyabzali” uyushmasi tashkil etildi. Uyushma tarkibida 15 ta terini qayta ishlash zavodlari bo‘lib, 2004 yilda 18.4 mln m 2 charm mahsulotlari, 3.88 mln juft poyabzal ishlab chiqarildi. Yengil sanoatning boshqa tarmoqlari mo‘yna sanoati rivojlanib bormoqda. Buxoro Qorako‘li dunyo bozorida yuqori baholanadi. Keyingi davrlarda O‘zbekiston hududida ondatra, nutriya kabi muynali hayvonlarni kupaytirishga katta ahamiyat berilmoqda. 1998 yil “O‘zbek qorako‘li” kompaniyasi tashkil etildi. 2005 yilda 675,2 ming dona qorako‘l teri tayyorlandi. Chini buyumlari ishlab chiqarishni yirik korxonalari Toshkent, Samarqand, Quvasoy chini zavodi mahsulotlari jahonga mashhurdir. Ayniqsa, “Oq oltin”, “Tong”, “Uzum” va boshqa to‘plamlar xalqaro yarmarka va ko‘rgazmalarning oltin medallariga sazovor bo‘lgan.

1967 yilda Angren keramika kombinatini ishga tushirilishi bilan O‘zbekistonda Fayanesdan turli chinni mahsulotlari ishlab chiqarilmoqda. 2005 yilda chinni-fayans sanoatida 2449.1 mln.so‘mlik mahsulot ishlab chiqarildi. Respublikada 30-yillarning oxirida kanop sanoatining mahsulotlari ishlab chiqarila boshlandi. Kanop poyasidan po‘stlog‘i ajratilib tola olindi. Qop, gazlama, xo‘jalik arqoni, kAbelььь ipi va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarildi. Kanop tolasi zig‘ir tolasiga nisbatan ancha pishiq. 1936 yildan Toshkent viloyatining Qo‘yi Chirchiq, Yuqori Chirchiq tumanlarida 1950-1951 yillarda Surxandaryo, Samarqand viloyatlari, Qoraqalpog‘istonda jud va kanop yetishtirilishi Bilan kanop poyasini qayta ishlaydigan zavodlar qurildi. Hozir Toshkent viloyatida 9 tia kanopni qayta ishlaydigan zavod bor. 1995 yildan Piskentdagi “Gilam to‘qima” korxonasida kanop tolasidan Brezent, Poyondozlar, Jumabozor va Yangi yo‘l zavodlarida kanop to‘ponidan preslangan piltalar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqariladi. 1990 yillarga kelib 12.6 ming tonna uzun 3.8 ming tonna kalta kanop tolasi 10 mln.m 2 qop ulov gazlamalari 600 tonna xo‘jalik arqoni, 550 tonna kabel ipi va boshqalar ishlab chiqarildi. Yengil sanoatning asosiy tarmoqlaridan biri mebel ishlab chiqarish tez rivojlanmoqda.Hunarmandchilik artellari va yirik mebel sexlari negizida Toshkent, Samarqand, Namangan, Andijon shaharlarida mebel fabrikalari barpo qilindi. Tarmoqni rivojlantirish korxonalarni zamonaviy uskunalar Bilan qayta jihozlash va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish, korxonalarning eksport imkoniyatlarini oshirish, xorijiy firmalar bilan qo‘shma korxonalar tashkil etish hamda iqtisodiy hamkorlikni yo‘lga qo‘yish yo‘nalishlarida olib borilmoqda. “Yevro O‘z” O‘zbekiston-Germaniya qo‘shma korxonasi tashkil etildi. (1993 apr.) O‘zbekistonda tayyorlangan mebellar eksporti yo‘lga qo‘yildi. Mebel sanoati har xil mebel yig‘malari (mehmonxona, oshxona, kabinet, yotoqxonalar mebellari, maktab, tibbiyot, laboratoriya, mebellari), milliy mebel (xontaxta, sandiq va b.) namunalarini hashamatli mebellar yig‘malarini ishlab chiqarishni o‘zlashtirgan. Jizzax mebel fabrikasida g‘o‘zapoyadan DVP (yelimlangan yog‘och tolalari plitasi) ishlab chiqaradigan liniya (yillik quvvati 1

mln.m 2 ) ishga tushirildi. Urganch va Nukus mebel fabrikalarida sholipoyadan tushaklar ishlab chiqarila boshladi. 2003 yildan mebel sanoati korxonalarida 6104.3 mln so‘mlik mahsulotlar ishlab chiqildi. Mahalliy sanoat . Mahalliy sanoat yirik ishlab chiqarish xo‘jalik kompleksi bo‘lib, respublikada ishlab chiqariladigan xalq iste’moli mollarining yillik umumiy hajmida uning hissasi 12% dan ko‘proq. Tarmoq korxonalarida 65 mingga yaqin ishchi injener, texnik xodimlar band (1995). Mahalliy sanoat korxonalarida asosan mahalliy xom ashyo resurslaridan mahalliy ehtiyojlari qondirishga mo‘ljallangan xalq iste’moli mollari ishlab chiqariladi. Uning tarkibida qora metallurgiya, Kimyo va neft kimyosi, mashinasozlik va metallga ishlov berish, yog‘ochni qayta ishlash sanoati, shu jumladan, mebel sanoati, qurilish materiallari, shisha va chinni fayans, yengil sanoat va oziq-ovqat sanoati korxonalari, xalq hunarmandligining zardo‘stlik, tikuvchilik, pichoqchilik, badiiy kashtachilik (suzana, gul- ko‘rpa,choyshab,zardevol,palak,kirpech), do‘ppido‘zlik,uymakorlik, misgarlik, zargarlik, kulolchilik, milliy cholg‘u asboblari yasash, kosibchilik va boshqa tarmoqlari bor. Tarmoqda shahar va shaharchalarda, qishloqlarda katta-kichik xususiy hamda jamoa korxonalari, qo‘shma korxonalar fabrika, birlashmalar faoliyat ko‘rsatadi. Tarmoqda 2800 dan ko‘proq nomda madaniy maishiy, xo‘jalik mollari chiqariladi. Milliy kashtachilik buyumlari 8 ta ixtisoslashgan korxonalarida ishlab chiqariladi. Ularning eng yiriklari toshkent, Andijon, Chust, Namangan, Qashqadaryoyo badiiy buyumlari fabrikalaridir. Mahalliy sanoatda gilam to‘qish, qadimiy hunarmandchilik usullaridan biridir. Bir yilda 240 ming km m 2 gilam va palos to‘qiladi. Respublikada Xiva gilam kombinati, olmaliq gilam fabrikasi eng yirik bo‘lib, zamon talablariga javob beradigan mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda.

O'xshashlar

Yengil sanoat tarmoqlari geografiyasi

Qozog’iston qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash sanoati. Yengil sanoat. Trasporti

Dunyo yengil sanoati

Sanoat geografiyasi

Sanoat geografiyasi.1