Xorazm viloyati kollektor–drenaj tizimlari va ularning ish faoliyati - Geografiya - Referatlar

Xorazm viloyati kollektor–drenaj tizimlari va ularning ish faoliyati

Yuklangan vaqt:

15.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.3115234375 KB

Ko'chirib olish

Xorazm viloyati kollektor–drenaj tizimlari va ularning ish faoliyati 1940 yillar Xorazm viloyatida hosil bo`lgan yer osti suvlarini sug`oriladigan yerlar oralig`idagi pastliklarga va ko`llarga olib boradigan yakka kollektorlar qurila boshlandi. 1960 yillar oxirlarida Daryolik, Davdan va Katta Ozerniy kollektorlari barpo qilindi, ular ichki kollektor va drenalar bilan birlashtirildi. Hozirgi kunda Xorazm viloyatidagi kollektor va drenajlar quyidagi ko`rinishda: janubiy xududlardagi – Xazorasp, Bog`ot, Xonqa, Xiva, Ko`shko`pir tumanlari “Katta Ozerniy» kollektorga, shimoliy hududlar joylashgan Urganch, Gurlan, Shovot tumanlari esa Daryolik kollektoriga birlashtirilgan. Katta Ozyorniy va Daryolik kollektorlari, viloyat sug`oriladigan yer maydonlaridan tashqarida qo`shilib, oqava suvlarni Sariqamish botig`iga yetkazib beradi. Kollektor–drenaj tizimining samaradorligi uning tuproq sho`rini kamaytirishi yoki oqava suvlar bilan chiqarib yuborilayotgan tuz miqdori, ya`ni drenaj suvlari mineralizatsiyasi bo`yicha baholanadi. Viloyatda kollektor–drenaj tizimlari qurilgandan (1940 yillardan) hozirgi kungacha undagi oqava suvlar mineralizatsiyasi 6.71 g/l (1960 yillardan) 1.89 g/l (2000-2005 yillargacha) kamaygan. Viloyat kollektor–drenaj tizimlaridagi oqava suvlar mineralizatsiyasi va uning yer osti suvlari mineralizatsiyasiga nisbati 1-jadvalda keltirilgan. Viloyatdagi oqava suvlar mineralizatsiyasining yer osti suvlari mineralizatsiyasiga nisbati bo`yicha kollektor–drenaj tizimining ish faoliyatini quyidagi 3 bosqichga bo`lish mumkin. -Birinchi bosqich. 1960 yillar o`rtalarigacha bo`lgan davr, yoki kollektor va drenajlarning faqat yer osti suvlarini yig`ib olgan davri. -Ikkinchi bosqich. 1960 yillar oxiridan 1995 yillargacha bo`lgan davr. Kollektor–drenaj tizimining samarali ishlagan davri. -Uchunchi bosqich. 1996 yildan hozirgi kungacha. Kollektor–drenaj tizimlarining samarasiz ishlayotgan davri. 1960 yillar o`rtalarigacha bo`lgan davrda viloyat ichki ko`llar va pastliklarda to`plangan suv sathini pasaytirish maqsadida sug`oriladigan yerlar oralig`idagi va atroflaridagi ko`llarni tutashtirivchi kollektor qurildi. Bu davrda kollektor va

drenajlardagi oqava suvlar mineralizatsiyasi yer osti suvlari mineralizatsiyasidan kam (1-jadval). Drenaj suvlari mineralizatsiyasining yer osti suvlari mineralizatsiyasidan kam bo`lishining asosiy sabablari: birinchidan, viloyatdagi ichki ko`llar suvi mineralizatsiyasining kam bo`lganligi, ikkinchidan, kollektor va drenajlardagi oqava suvlarni qabul qilib oluvchi ko`llardagi suv sathining yuqori bo`lganligidan ular dimlangan rejimda ishlagan. Natijada, tuproq qatlamidagi suvlar kollektor va drenajlardagi oqava suvlarga qo`shila olmagan. 1960–yillar o`rtalariga kelib yer osti suvlari mineralizatsiyasi 1950 yillarga nisbatan 1.4–1,7 barobar kamaydi. Bu yer osti suvlarining chuchuklashuvi Rachinskiy A.A., Reshetkina N.M., Xodjibayeva N.N. ishlarida «chuchuk (podushka) qatlam» nomini oldi. 1- jadval Xorazm viloyati kollektor–drenaj tizimidagi oqava suvlar mineralizatsiyasining o`zgarishi ЙилларВилоятга олинган сув. (млн.м3) Каналдаги с ув минерализ ацияси. ( г/ л ) КДТ орқали чиқориб ю борилган сув (млн.м3) Коллектор - дренаж тизимлари даги оқа ва сув минерали - зацияси ( г/ л ) Дренаж сувларининг ер ости сувларига нисбати (% ) 1960 йил 2403,5 0,73 143,8 6,71 95,9 1961-1965 2939,22 0,75 677,94 5,71 83,5 1966-1970 3614,8 0,76 1653,4 4,34 122,9 1971-1975 4354,6 0,79 2225,1 3,64 129,5 1976-1980 5625,9 0,82 3127,4 3,11 132,3 1981-1985 5279,56 0,91 3123,2 2,72 108,8 1986-1990 4599,17 0,95 2719,7 3,19 135,7 1991-1995 4584 0,77 3610,1 2,34 130,0 1996-2000 4424 0,82 3226,4 2,42 115,2 2001-2005 4059 0,79 2869,8 1,89 90,0 Jadval Xorazm viloyati GGME va ZEF ma`lumotlari asosida hisoblangan.

1960 yillar oxiridan 1995 yillargacha viloyatda Daryolik, Davdan va “Katta Ozerniy” kollektorlarining barpo qilinishi va ularning bir tizimga birlashtirilib, yer osti suvlarni sug`oriladigan yerlardan Sariqamish botig`iga chiqarib yuboriladigan qilindi. Bu davrda drenaj suvi mineralizatsiyasi yer osti suvi mineralizatsiyasidan yuqori (1 – jadval). Bunday xolning sodir bulishiga 3 ta sabab bulishi mumkin.1- sabab. Kollektor va drenajlar suvini tuplash jarayonida mineralizatsiyasi yuqori bo`lgan yer osti suvlarini ham qo`shib oladi. 2-sabab. SHo`r yuvish va sug`orishlar davrida tuproq qatlami aeratsiya mintakasidagi tuzlar erib sug`oriladigan dalaning sizot suvilari ustida mineralizatsiyasi yuqori bo`lgan ”shur suv qatlami”ni hosil qiladi. 3-sabab. Yer osti suvlari mineralizatsiyasi ma`lumatlari asosan qumli qatlamning 3–6 m bo`lgan chuqurlikdagi mineralizatsiyani kursatadi. Eng yuqori tuproq qatlamidagi suv mineralizatsiyasining o`zgarishini ko`rsata olmaydi. Birinchi sabab. V.D.Jurin nomidagi Urta Osiyo ilmiy tekshirish irrigatsiya institutining (SANIIRI) «Gidrogeologo meliorativ bashoratlashtirish» laboratoriyasida yer osti suvlari oqimini baholash uchun juda ko`p (modelli) tekshirish ishlari olib borildi. Bu ishlarning ko`rsatishicha 3,0–4,0 m chuqurlikka ega bo`lgan kollektorlarning suv yig`ish chuqurligi 15 m dan oshmagan. Xorazm viloyatidagi kollektor va drenajlarning chuqurligi 2,0–2,5 m atrofida. Shunga mos ravishda kollektorlarning suv yig`ish chuqurligi ham 10.0 m dan oshmaydi. “Uzbekgidrogeologiya” birlashmasining Xorazm gidrorejim partiyasi ma`lumotlariga ko`ra, kollektor va drenajlar suvga tuyinadigan chuqurlikda mineralizatsiyasi yuqori bo`lgan yer osti suvlari yo`q. Ayrim mavjud joylarda tuproq qatlamida yer osti suvlari mineralizatsiyasi 10 g/l gacha bo`lgan. Bundan ko`rinadiki, kollektor va drenalar yuqori mineralizatsiyali suvni chuqur qatlamlardan olishi mumkin emas. Ikkinchi sabab. Viloyat sugoriladigan yerlardagi asosiy tuz aeratsiya (zonasida) mintakasida joylashgan. Viloyat GGMEning 10.10.2005 yildagi ma`lumotlarga qaraganda, Yangiarik tumanida 51% gacha, Shovot tumanida 66 % gacha, Kushko`pir tumanida 63 % gacha; Bogot tumanida esa umumiy sugoriladigan yer maydonidan 30 %i juda kuchli shurlanishga ega bo`lgan maydonlarni tashkil kiladi. Bunday joylarda shur yuvish va vegetatsiya davridagi

sug`orishlarda tuproq tarkibidagi tuzlar suvda erib, suvning og`irlik kuchi ta`sirida pastga harakatlanadi va yer osti suvlari yuzasida to`planadi. Yer osti suvlarigacha tushgan eritmaning konsentratsiyasi 10–30 g/l ni tashkil kiladi. Eritma konsentratsiyasi aeratsiya mintakasining sho`rlanish darajasiga, kuyilayotgan suv mikdoriga boglik. Ma`lumki, viloyatda yer osti suvlari yer yuzasiga yakin joylashganligi va uni chiqarib yuborish uchun gorizontal drenalar kullanilayotganligi tik yunalishdagi filtratsiya yo`qligini ko`rsatadi. Bundan ko`rinadiki, yer osti suvlarining aralashishi sodir bulmaydi –fakat diffuzion almash yoki oldingi yer osti suvini siqib uning o`rnida joylashishi mumkin. Chunki, tuproq qatlamining filtratsiya koeffitsiyenti 1,0 m/kun dan katta emas, nishabligi 1,0–0,5, suv utkazuvchanligi 0,1, tik yo`nalish buyicha filtratsiya tezligi 0,1–0,05 m/kun dan oshmaydi. Yer osti suvlari ustida bir marta sug`orishdan hosil buladigan ”sho`r suv qatlami” qalinligi 1,0 –0,5 m ni tashkil qiladi. SHo`r yuvish va sug`orishlar natijasida tuproq qatlamida hosil bo`ladigan ”shur suv qatlami” suvlari kollektor va drenajlarga chiqadi va oqava (drenaj) suvlari mineralizatsiyasini oshiradi. Shu sababli kollektor va drenalardagi oqava suvlar mineralizatsiyasi yer osti suvlari mineralizatsiyasidan yuqori bo`ladi. Bu xol fakat sho`rlanmagan va yuvilgan yerlarda hech qanday ahamiyatga ega bo`lmasligi mumkin. Uchinchi sabab. Viloyatda juda ko`p sug`orish kanallari va kollektor – drenaj tizimlari mavjudligi va ularning ish faoliyati natijasida 60–yillar o`rtalariga kelib qum qatlamida yer osti suvlari mineralizatsiyasi 1.4-1.6 barobar kamaytirildi. Keyingi yillarda sug`orish suvlari mineralizatsiyasining oshishi (3-jadval) va tuproq qatlamida saqlanishi natijasida o`rta sho`rlanish darajasiga ega bo`lgan tuproq qatlamidagi yer osti suvlari mineralizatsiyasi qumli qatlam mineralizatsiyasiga nisbatan 1,5 –2, barobarga oshdi 2-jadval. Amudaryo suvi mineralizatsiyasining Tuyamuyin pustidagi o`rtacha yillik o`zgarishi Йиллар 1955 1961 1964 1981 1982 1984 1990 1995 2001 Сув минерализа - цияси г/л. 0,5 0,6 0,7 0,8 1,1 1,2 1,0 1,0 1,1

Bu holni ko`rsatish uchun viloyatda pog`onali yoki har bir qatlamga o`rnatilgan nazorat quduqlari yo`q. Viloyatda nazorat quduqlari yer osti suvlari sathi va mineralizatsiyasini yilning hamma fasllarida o`lchash imkoniyati bo`lishini ta`minlash maqsadida qum qatlamiga chuqurroq qilib o`rnatilgan. Nazorat quduqlari chuqurligi 4 –6 m, uning suv oladigan qismi (filtri) qum qatlamida 2 –3 m suv qatlami ostida joylashgan. Tuproq qatlamidagi yer osti suvlari mineralizatsiyasining o`zgarishini aniqlash uchun nazorat quduqlari o`rnatilmagan va o`rganilmagan. Shu sababli ham yer osti suvlari mineralizatsiyasi ma`lumatlari asosan qumli qatlamning 3–6 m bo`lgan chuqurlikdagi mineralizatsiyani ko`rsatadi. Eng yuqori tuproq qatlamidagi suv mineralizatsiyasi o`zgarishini ko`rsata olmaydi. Yuqorida keltirilganlardan ko`rinadiki, kollektor–drenaj tizimidagi oqava suvlar mineralizatsiyasi yer osti suvlari mineralizatsiyasiga nisbati qancha yuqori bo`lsa, ular shunchalik ko`p suv yig`ishga tuproq qatlamidagi suvlarini ham qo`shib oladilar. Bu esa, o`z navbatida, yer osti suvlarining pastga tushayotganligini va kollektor–drenaj tizimining samarali ishlayotganligini ko`rsatadi. Demak, viloyatda kollektor–drenaj tizimi 1966-1970 yillarda 122,95 % dan 1990-1995 yillarda 130,0 % gacha samarali ishladi. 1996-2000 yillardan 2001- 2005 gacha esa kollektor–drenaj tizimidagi oqava suvlar mineralizatsiyasi yer osti suvlari mineralizatsiyasiga nisbati keskin kamayda va 115 % - 90 % ni tashkil qildi. Bunday holatning sodir bo`lishiga asosiy sabablar quyidagilardan iborat: 444.3 km magistral kollektorlarning 208 km (46.8 %) i, 3273.9 km xo`jaliklararo kollektorlarning 1128.2 km (34.5 %) i qoniqarsiz holda. “Ozyorny” kollektoriga 1997 yildan mablag` ajratilmaganligi sababli loyqadan tozalash uchun mexanizm tushirilgan emas. Shunday qilib, viloyatdagi kollektor–drenaj tizimini samarali ishlaydigan qilish uchun quyidagilarni ajarish talab qilinadi: -“Ozyorniy” kollektorining Turkmaniston xududida «Turkmandaryo» kanali akveduki bilan kesishgan joyda kollektorining o`zani va tubini loyihaga to`liq javob beradigan qilib qurish; -“Ozyorniy” kollektorini ta`mirlash va suv o`tkazish qobiliyatini juda bo`lmaganda 90-100 m3/s ga yetkazish;

-Magistral va xo`jaliklararo kollektorlarni butun uzunligi bo`yicha ishchi holatini tiklash zarur.

Adabiyotlar 1. Atashev D. A., Rachinskiy A. A., Xorst G. O. Vodnoye xozyaystvo i meliorativnoye stroitelstvo Xorezmskoy oblasti.- T.: Fan, 1966. 2. Jabbarov X. Analiz pokazateley meliorativnogo sostoyaniya oroshayemix zemel Xorezmskoy oblasti//Trudi nauchno- proizvodstvennogo obyedineniya SANIIRI (NPO SANIIRI). – Tashkent, 1992. 3. Kostyakov A. N. Osnovi melioratsiya.-M.: Selxozgiz, 1960. 4. Sorokina I. A., Boltayev T., Jabborov X. K voprosu «presnoy podushki» na gruntovix vodax Xorezmskoy oblasti (Melioratsiya zemel nizovyev rek Aralskogo regiona).-T.: Trudi SANIIRI.-1988. 5. Viloyat gidrogeologik-meliorativ ekspeditsiya hisobotlari.– Urganch., 1976-80 yy.

O'xshashlar

Xorazm viloyati xo'jaligini rivojlantirishning istiqbollari

Xorazm viloyati qishloq xo`jalik majmuasini hududiy tashkil etishni takomillashtirishda kartografik metoddan foydalanish

Xorazm turistik mintaqasi

Коракалпогистон республикаси ер ресурслари сифатига таьсир етувчи асосий омиллар

Qoraqalpog'iston Respublikasi yer resurslari sifatiga ta'sir etuvchi asosiy omillar