X.Makkender, Mexen va Spaykmenlarning geosiyosiy qarashlari - Geografiya - Referatlar

X.Makkender, Mexen va Spaykmenlarning geosiyosiy qarashlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

46 KB

Ko'chirib olish

X.Makkender, Mexen va Spaykmenlarning geosiyosiy qarashlari R E J A: 1. Geosiyosiy g`oyalarning rivojlanishining muhim o`rni 2.X.Makkenderninggeosiyosiy qarashlari.Tarixining jug`rofiy o`qi 3. N.Spaykmen va Mexenlarning g`oyalari

Ushbu fan rivojiga ingil maktabi vakillarining qo’gan xissasi alohida o`rin tutadi. Ayniqsa geoeiyosiy nazariyada chuqur tadqiqot olib borgan va ilmiy izlanishlari natijalari davlatlarning tashqi siyosat amaliyotida keng qo`llangan olimlardan biri- X.Makkinderning asarlari muhim ahamiyat kasb etadi. Xelford Dj. Makkinder (1861-1947) geografiyadan oliy ma`lumot olgach, London Iqtisod maktabi (oliy o`quv yurti) direktori etib tayinlangunga qadar 1887 yildan boshlab Oksford universitetida dars bergan. 1910-1922 yillarda parlamentning umumiy palatasi a`zosi, 1919-1920 yillarda esa Britaniyaning Janubiy Rusiyadagi muxtor vakili vazifasida faoliyat olib borgan.X.Makkinder g`oyalari xalqaro munosabatlarning yo`nalishiga jiddiy ta`sir etishga qodir bo`lgan va shu tufayli Angliya siyosatida oliy martabaga erishgan siyosiy arbobdir. Shu bilan birga, u dunyo siyosiy tarixini tadqiq va talqin etishda dadil va o`ziga xos inqilobiy yo`nalish yaratgan mashxur shaxs hisoblanadi. Geosiyosatga xos bo`lgan ilmiy jumboqni X.Makkinderning ilmiy asarlarida yaqqol kuzatish mumkin. Uning "Tarixning jug`rofiy o`qi", "Demokratik ideallar va voqelik" singari mashxur asarlarida eng muhim geoeiyosiy g`oyalar bayon etilgan. Shuni ta`kidlash kerakki, X.Makkinder nafaqat siyosat olamida, balki ilmiy doiralarda ham yuqori mavqega ega bo`lishiga qaramay, uning g`oyalari ilmiy hamjamiyat tomonidan qabul qilinmagan. 1904 yilda "Jug`rofiy jurnal"da nashr etilgan "Tarixning jug`rofiy o`qi" maqolasi X.Makkinderning dastlabki va eng yorqin chiqishi bo`lgan edi. X.Makkinder bu maqolada keyingi barcha asarlarida rivojlantirilgan jug`rofiya va tarixga oid qarashlarini bayon etgan. Mazkur maqolaning ilmiy qiymati shundaki, unda nafaqat "siyosiy geografiya" taraqqiyotining ilgarigi barcha yo`nalishlarida qo`lga kiritilgan ilmiy natijalar umumlashtirilishi bilan bir qatorda, mazkur fanning asosiy qonuni ham ishlab chiqilgan. X.Makkinder fikricha, eng qulay jug`rofiy makon bu o`rtaliqdagi holat bo`lib, biror bir mintaqaning markazda joylashish davlat uchun har jihatdan foydalidir.

"Markazda joylashganlik holati" nisbiy tushuncha bo`lib, vaziyatga ko`ra o`zgarib turishi mumkin. Ammo sayyoraviy nuqtai nazardan dunyoning markazida Yevrosiyo mintaqasi, uning markazida esa "dunyoning yuragi", ya`ni "heartland" joylashgan. U butun dunyoni nazorat qilish uchun eng qulay jug`rofiy platsdarmdir. Heartland "dunyo oroli"ning (World Island) chegarasi ichida o`rin egallagan umummiqyosdagi asosiy xudud xisoblanadi. X.Makkinder "dunyo oroli"ni 3 mintaqa - Osiyo, Afrika va Evropadan iborat deb bilgan. Shunday qilib, X.Makkinder markazda to`planuvchi doiralar tizimini qo`llagan holda, umumsayyoraviy miqyosida hududlar ketma-ketligini belgilab, uning markazida "tarixning jug`rofiy o`qi" yoki "o`q maydon" joylashganini asoslashga intildi. Ushbu geoeiyosiy tushunchaga ko`ra, yerning geoeiyosiy o`qi jug`rofiy nuqtai nazardan Rossiya xududini anglatadi. Ana shu "o`q"ni tashkil etgan voqelik heartland, ya`ni Yerning yuragi deb ataladi. Undan keyin esa "ichki yoki tashki yarimoy" joylashgan. Bu belbog` Yevrosiyo mintaqasiining qirg`oq hududlariga to`g`ri keladi. X.Makkinder fikriga ko`ra, "ichki yarim oy" sivilizatsiya rivojining ancha tezkor qismini tashkil etadi. Bu esa sivilizatsiyalarning dengiz va daryolar sohillarida paydo bo`lganligi to`g`risidagi "potamik nazariya"ga mos keladi. Ushbu nazariya barcha geoeiyosiy yondashuvlarning o`zagi hisoblanadi. Suv va quruqlikning kesishishi nuqtasi davlat va xalqlar tarixida muhim omil hisoblanadi. Bunday qarashlar tizimi K.Shmitt va N.Spaykmen tomonidan ilgari surilgan bo`lsa-da, ushbu muammoni birinchilardan bo`lib tadqiq etgan olim aynan X.Makkinder hisoblanadi. U "Demokratik ideallar va voqelik" asarida bundan keyin yanada kengroq doyra: "tashqi yoki oroli yarim oy" boshlanishini ta`kdlaydi. Bu hudud Dunyo Oroli (World Island) ning quruqlikdagi qismiga nisbatan (jug`rofiy va madaniy jihatdan) butunlay tashqarida joylashgan. X.Makkinder fikricha, tarixiy taraqqiyot jarayoni sabab-oqibat tamoyiliga asoslangan holda quyidagicha kechgan: Heartland ning markazidan uning qirg`oqlariga "quruqlik bosqinchi"lari muntazam ravishda

xujum qilib turgan. Bu xol XIII asrda mug`ullar bosqini davrida ayniqsa yaqqol ko`zga tashlangan. Biroq ulardan oldin skiflar, xunnlar hamda alanlar tomonidan ham xuddi xurujlar amalga oshirilgan. X.Makkinderning ta`kidlashicha, "tarixning jug`rofiy o`qi"da joylashgan tamaddunlar heartland ning ichki hududlaridagi "avtoritar" siyosiy hokimiyatga ega bo`lgan "nodemokratik" hamda "savdoga asoslanmagan" jamiyatlardan iborat bo`lgan. Bunday tamaddunlar dastlab qadimgi Rim yoki Spartasi singari jamiyatlar mujassamlashgan. Tashqaridan, "orol yarim oyi" mintaqalaridagi "dengiz bosqinchilari" yoki "orolliklar" tomonidan "dunyo oroliga" xujum bo`lib turgan. Ular Yevrosiyodan tashqaridagi markazlardan kelib chiqqan mustamlakachi bo`lib, mintaqaning ichki sarhadlaridan kelgan kuchlarni engib, dengiz va quruqlik kuchlari o`rtasida muvozanatni ta`minlashga intilgan "Savdo-sotiq" va "demokratik" siyosiy tizim esa "tashqi yarim oy" tamaddunlar xos xususiyatdir. Qadimda Afina davlati yoki Karfagen ana shunday xususiyatlari bilan ajralib turgan. Ikki qutbni egallagan ushbu tamaddunniy-jug`rofiy majmua oralig`ida "ichki yarim oy" xududi joylashgan. U ikki yoqlamaligi hamda doimiy ravishda bir-biriga zid bo`lgan madaniyatlar ta`sirida qolgani tufayli ancha harakatchan bo`lgan va shu sababli tamaddaunning eng taraqqiy topgan xududiga aylangan. Tarixning jug`rofiy o`qi maqolasida X.Makkinder Yevroosiyoning markaziy quruqlik qismi bilan qirg`oqdagi davlatlar o`rtasida joylashgan mamlakatlarni misol tariqasida keltirish mumkinligini yozadi. X.Makkinder fikricha, tarixiy jarayon jugrofiy nuktai nazardan mintakaviy uk atrofida kechadi. Bu jarayon "ichki yarim oy" xududlarida yakkol namoyon buladi "heartland"fla "xarakatsiz" arxaizm, "tashki yarim oyda" esa kandaydir tamadduniy tartibsizlik xukm suradi.X.Makkinder uz manfaatlarini anglosakson orol dunyosi, ya`ni "tashki yarim oy" xududining manfaatlari mushtarak deb xisoblagan. "dunyo oroli" geosiyosii jixatdan shunday yunalishga ega buladiki, bunda heartlandr nixoyatda zaiflashgani xolda "tashki yarim oy"ning "ichki yarim oy"ga kursatadigan ta`siri kengayib boradi. X.Makkinder "tarixning jugrofiy

uki"ning butun dunyo siyosatidagi strategik ustuvorligini ta`kidlab, kuyidagi muxim geosiyosii konunni kashf etadi. U 1919 yilda N’yu Yorkda nashr etilgan "Demokratik ideallar va vokelik" asarida "Kimki SHarkiy Evropani nazorat kilsa, heartland'fla ustunlik kiladi; kim heartland'fla ustunlik kilsa "dunyo oroli"da ustunlik kiladi; kimki "dunyo oroli"da ustunlik kilsa dunyo mikyosidagi ustunlikka erishadi", deb yozgan edi.Siyosiy nuktai nazaridan Karaganda bu xol Rossiyaning strategik etakchiligini tan olishni anglatar edi. X.Makkinder "Tarixning jugrofiy uki" makolasida bu xakda shunday deb yozadi: "Germaniyaning Evropadagi urni kanday bulsa Rossiya butun dunyo mikyosida xuddi shunday markaziy strategik mavkeni egallaydi. U xar tarafdan xamla kilishi va ayni vaktda uzi xam shimoldan tashkari barcha tarafdan xujumga duch kelishi mumkin. Ana shu fakrlarga tayangan xolda X.Makkinder anglosakson geosiyosatining bosh vazifasi "tarixning jugrofiy uki", ya`ni Rossiya atrofida mintakaviy strategik ittifok tashkil topishiga yul kuymaslik deb xisoblagan. Demak, "tashki yarim oy" kuchlarining strategiyasi heartland^aH imkon kadar kup mikdorda soxilli xududlarni tortib olish va ularni "orol tsivilizatsiya"si ta`siri ostiga kiritishdan iborat. Uning nazarida: "Kuchlar muvozanatining uk davlat (Rossiya) tomon uzgarishi, uning Evrosiyo atrof xududlarini istilo kilishi bilan barobar ro`y berib, mintakaning ulkan zaxiralaridan foydalangan xolda kudratli dengiz floti yaratish imkonini berdi; bunday vaziyatda u dunyo saltanati darajasiga etishi mumkinligi xam extimoldan xoli emas. Rossiya Germaniya bilan birlashgan takdirda ana shunday vaziyat vujudga kelishi mumkin. E`tiborli jixati shundaki, X.Makkinder fakatgina nazariy taxminlarni ilgari surish bilan cheklanib kolmadi, balki Antantani qo`ullab- quvvatlash maqsadida tuzilgan "oq xarakat"ni tashkil etishda xam faol ishtirok etdi. Uning fikriga bu xarakat nemislarga hayrixox bo`lgan yevrosiyochi shurolar qudratini zaiflashtirishga yunaltirilgan jarayon bulishi kerak edi. X.Makkinder Angliya xukumatidan imkon kadar kuprok madad olishga xarakat kilgani xolda shaxsan uzi "oq xarakat" rahbarlariga yul-yurik va maslaxat bergan.

X.Makkinder faol ishtirok etgan Versal’ shartnomasining asosiy mazmunida uning geosiyosii karashlari singdirilgan. Bu shartnoma garbiy Yevropa anglosakson dunyosi uchun kirgok bazasi bulib kolajagini mustaxkamlash uchun tuzilgan edi. Shu bilan birga, X.Makkinder nemislar va slavyanlarni bir biridan ajratib turuvchi chegaraviy davlatlar tuzilishini xam nazarda tutadi. Bunday oralik davlatlar nemislar va slavyanlar urtasida uziga xos chegara vazifasini. utaydi va demakki "demokratiya" uchun xatarli bulgan mintakaviy strategik ittifok tuzlishiga imkon bermaydi. Shuni ta`kidlash kerakki, X.Makkinder asarlarida heartland' jugrofiy chegaralarining tadrijiy tarakkiyotini xam kuzatish mumkin. Agar 1904 va 1919 yillarda heartland'ning tashki kurinishi umumiy belgilarga kura Rossiya Imperiyasi chegaralari, keyinchalik esa SSSR chegaralariga moe kelgan bulsa, 40-yillarda X.Makkinder uzining oldingi karashlarini kayta kurib chikadi va "Tarixning geografik uki" (1904) makolasi xamda "Demokratik ideallar va vokelik" kitobida (1919) shurolarning Enisey ortida joylashgan SHarkiy Sibir xududlarini gtagIapyo'dan chikarib tashlaydi. 1943 yilda chop etilgan "Aylana sayyora va tinchlikni zabt etish" asarida u deyarli axolisiz bulgan shuro xududlarni Lena daryosi nomidan kelib chikkan xolda "Lenaland Rossiyasi" deb ataydi: "Heartlanddia Rossiyaning 9 million axolisi bor, 5 millioni Irkutskdan Vladivostokgacha bulgan mintakalararo temir yul xududida yashaydi. Krlgan xududlarda xar 8 km kvadratga bir kishidan kam axoli to`g`ri keladi. Bu Erningtabiiy boyliklari yogoch, minerallar bulib, ulargaumuman kul.urilmagan. "Lenaland" ning Heartland" chegaralaridan chikarilishi uni "ichki yarim oy" xududi sifatida kabul kilinishi imkoniyatini, ya`ni "orol davlatlari" tomonidan "tarixning jugrofiy o`qi"ga qarshi jangda kullaniladigan kirgok xududi sifatida foydalanish mumkinligini anglatardi. "Oq xarakat" va Antanta xarakatini tashkil etishda faol ishtirok etgan X.Makkinder aftidan Kolchakning Evroosiyo markaziga karshi chikishini "tashki yarim oy" xududlariga nisbatan bulajak xujum sifatida talkin kilgan. Shu tufayli uning nazorati ostida bulgan xududlarni extimoldagi

"qirg`oq xududlari" sifatida qabul qilish uchun etarli asos deb xisoblagan.X.Makkinder Demokratik ideallar va vokelik asarida dunyo geosiyosati tarixini 3 boskichga buladi: 1) Kolumbgacha bulgan davr. Bu davrda Dunyo Oroli atrofida yashovchi barcha xalklar, masalan, rimliklar, xamisha "Er yuragi"dagi kuchlar tomonidan bosib olish xavf ostida yashagan. Rimliklarga karshi bu taxdid germanlar, xunlar, alanlar va forelar tomonidan bulib turgan. Urta aerlarda esa taxdid Oltin Urda xoni va oykumenlar tomonidan bulgan. 2) Kolumb davri. Bu davrda "ichki yarim oy" (kirgok xududlari) vakillari sayyoraning noma`lum xududlarini bosib olishga otlanadi va xech kaerda jiddiy karshilikka uchramaydi. 3) Kolumbdan keyingi davr. Zabt etilmagan xududlar kolmaydi. Dinamik xarakatlanishda bulgan tamaddunlar tuknashuvga maxkum bulib, Er yuzidagi xalklar umumjaxon mikyosidagi fukarolar urushiga jalb etiladi. X.Makkinder tomonidan yaratilgan ushbu geosiyosii koidalar ushbu fanning mumtoz asoslarini tashkil etadi va ularni kupgina xollarda nazariy-uslubiy nuktai- nazardan kullash mumkin. Bugungi geosiyosii jarayonlarga nazar tashlansa, ular X.Makkinder kabi olimlar yaratgan umumiy nazariy konuniyatlar asosida taxlil etiladi. Boshkacha aytganda, bugungi geosiyosii jarayonlar xam geosiyosatning butun tarixi davomidagi mavjud konuniyatlar asosida davom etmokda. Dengiz va kuruklik kuchlari urtasidagi karama-karshilik bundan ikki asr ilgari kanday bulgan bulsa, bugungi kunda xam xuddi shu darajada davom etmokda. Heartland tomon yurish va unga karshilik kursatish bir oz bulsa-da, tuxtagani yuk. Bu xol keyingi yillarda Markaziy Osiyo atrofida kechayotgan jarayonlarda ayniksa yakkol namoyon buladi. Geosiyosiy g'oyalarning rivojlanishida ikki yo'nalish muhim o'rin egallaydi. Birinchi yo'nalish Angliya—Amerika yo'nalishi deb ataladi. Mazkur yo'nalishda asosiy e'tibor dunyoviy (global) geostrategik konsepsiyalar tuzishga qaratiladi.

Mazkur konsepsiya-da dengiz va quruqiik hududlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar va aloqalar, ularning tarkibi va imkoniyatlari tahlil qilinadi. Ikkinchi yo'nalish — kontinental (quruqiik) yo'nalishi deb ata ladi. XX asrnirig 40 —50-yillarida Germaniya va Fransiya o'zining eng yuqori darajadagi rivojlanish nuqtasiga yetdi. Mazkur yo'nalish Yevropasentrizim, regional (mintaqaviylik) xususiyatlari bilan ajralib turadi va Yevropa davlatlari ichidagi integratsiya muammo-larini o'rganishga alohida e'tibor beradi. Birinchi dunyoviy (global) model Angliyada X. Makinder (1861 — 1947) tomonidan ishlab chiqilgan. U 1914-yilda Buyuk Britaniya Qirollik geografiya jamiyatida «Tarixning geografik o'qi» deb riomlangan ma'ruzasida «jahon siyosatining o'q mintaqalari» g'oyasini ilgari surdi. Davlat uchun eng qulay geografik o'rin o'rtada, markazda, planetar nuqtayi nazaridan esa dunyo markazida joylashganligi bilan asoslanadi. Dunyo markazida Yevrosiyo kontinenti mavjudli-gi ilmiy jihatdan isbotlab berilgan. Yevrosiyo jami dunyo ustidan nazorat qilish uchun juda qulay kontinentdir. Makinder o'zining 1919-yilda nashr qilingan «Demokratik ideal va reallik» riomli kitobida «o'qmintaqa»ni Xartlend deb atadi. Bu «o'q mintaqa»ga Rossiyani, g'arbda Sharqiy va Markaziy Yevropa, sharqda esa Tibet va Mo'g'ulistonni kiritdi. Makinder fikriga ko'ra, dengizning kuch-qudrati jahondagi kuch-lar balansida juda katta ahamiyatga ega bo'lsa ham, quruqiik va havodagi kommunikatsiyalarning rivojlantirilishi dengiz kuch-qud rati samaradorligining pasayishiga sabab bo'ladi. Shuning uchun ham Makinder: «Dunyoga hukmdorlik qilishda kontinental (quruq - iik) davlatlarning imkoniyatlari behisobdir», — deb ta'kidlagan. AQSHning qudratli davlatga aylanishi Makinder konsepsiyasi-ni qayta ko'rib chiqishga va «Atlantizm» geosiyosat g'oyasining shakllanishiga sabab bo'ldi. Bunda A. Mexen (1840—1914) g'oyalari hal qiluvchi ahamiyatga egadir. U «Tarixda dengiz kuch-lari» va boshqa qator asarlarida «dengiz kuchlari» tushunchasi asosida geosiyosat konsepsiyasini ishlab chiqdi. Bunda erkin de ngiz

savdosi bilan shug'ullanish A. Mexen g'oyasining asosini tashkil qiladi. A. Mexen AQSH «dengiz taqdiri»ga ega, buning natijasida u avval Amerika qit'asida, keyinchalik esa butun dun-yoda hukmdorlik qiladi, deb hisoblagan. A.Mexenning geosiyosiy g'oyalari to'liq holda XX asr mobay-nida AQSHda hayotga tatbiq etildi va yuqori darajada o'zining samarasini berdi. N. Spaykmen (1893—194.) geosiyosat nazariyasi va amaliyoti-ga ulkan hissa qo'shgan amerikalik tadqiqotchidir. U Xartlend potensial makon bo'lib, mustaqil g'oyalarni hal qila olmaydi, bu vazifalarni, shu jumiadan, dunyoga hukmronlik qilish vazifasini Rimlend bajarishi mumkin, deb hisoblaydi. N. Spaykmen dunyoni uch qismga, ya'ni Xartlend, Rimlend va olisda joylashgan Afrika va Avstraliya qit'alariga bo'ladi. Rimlend tarkibiga G'arbiy va Markaziy Yevropa, Turkiya, Eron, Saudiya Arabistoni, Uzoq Sharq mamlakatlari va Xitoy kiritilgan. N. Spaykmenning g'oyasiga ko'ra, kim Rimlendni nazorat qilsa, u Yevropada hukmronlik qiladi, kim Yevrosiyoni nazorat qilsa, u jahon taqdirini hal qiladi. N. Spaykmen AQSH ni Xartlendga nisbatan ham, Rimlendga nisbatan ham juda qulay o'ringa ega deb hisoblaydi. U «O'rta okean tushunchasi»ni muomalaga kiritdi va Atlantika dunyosi tomonidan Rimlend ustidan o'rnatilgan nazorat quruqlik kuchla-rini magiub boiishiga va Atlantika dunyosi tobe holatga tushishi-ga sabab bo'ldi, degan xulosaga kelgan. N. Spaykmen davlat geosiyosiy qudratini ta'minlovchi quyidagi 10 ta mezonni alohida ajratib ko'rsatadi: 1) hudud yuzasining tuzilishi; 2) chegaralarining tabiati; 3) aholi soni; 4) foy-dali qazilmalarning mavjudligi yoki yo 'qligi; 5) iqtisodiy va texnologik taraqqiyot; 6) davlat moliyaviy quvvati; 7) etnik birligi; 8) sotsial integratsiyalashish darajasi; 9) siyosiy barqarorlik; 10) millat ruhi. Yuqorida keltirilgan baholash shkalasidan foydalangan holda davlatning umumiy geosiyosiy kuch-qudratini aniqlash mumkin. Agar umumiy baho uncha yuqori

boimasa, bunday holat o'z-o'zidan ushou davlatni boshqa davlatlar bilan strategik ittifoqlar tuzishga majbur qiladi. Bu esa mazkur davlat suverinitetiga ma'lum darajada putur yetkazadi. N. Spaykmen Ikkinchi jahon urushidan so'ng Yevropa davlat-lari mustaqilligining pasayishini, AQSH mustaqilligining esa ohir shini bashorat qilgan edi. Bu bashorat hozirda, XXI asrda o'zining aniq ifodasini ropmoqda. Kuchlar nisbati borgan sari AQSH foydasiga hal bo'lmoqda.

O'xshashlar

Makkinderning geosiyosiy qarashlari

Geosiyosatning fan sifatida shakllanishida

Geosiyosiy qarashlarning zamonaviy xalqaro munosabatlarga ta`siri

Geosiyosiy va siyosiy geografik tadqiqotlar

O‘zbekistonning geosiyosiy о‘rni va kelajagi