Makkinderning geosiyosiy qarashlari - Geografiya - Referatlar

Makkinderning geosiyosiy qarashlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45.5 KB

Ko'chirib olish

Makkinderning geosiyosiy qarashlari. tarixning jo`grofiy o`qi Reja: 1. Makkinderning geosiyosiy qarashlari tarixning jo`g`rofiy o`qi 2. Tashqaridan, “orol yarim oyi

Ushbu fan rivojiga ingiliz maktabi vakillarining qo`shgan hissasi alohida o`rin tutadi. Ayniqsa geosiyosiy nazariyada chuqur tadqiqot olib borgan va ilmiy izlanishlari natijalari davlatlarning tashqi siyosat amaliyotida keng qo`llangan olimlardan biri- X.Makkinderning asarlari muhim ahamiyat kasb etadi. Xelford Dj. Makkinder (1861-1947) geografiyadan oliy ma`lumot olgach, London Iqtisod maktabi (oliy o`quv yurti) direktori etib tayinlangunga qadar 1887 yildan boshlab Oksford universitetida dars bergan. 1910-1922 yillarda parlamentning umumiy palatasi a`zosi, 1919-1920 yillarda esa Britaniyaning Janubiy Rusiyadagi muxtor vakili vazifasida faoliyat olib borgan. X.Makkinder g`oyalari xalqaro munosabatlarning yo`nalishiga jiddiy ta`sir etishga qodir bo`lgan va shu tufayli Angliya siyosatida oliy martabaga erishgan siyosiy arbobdir. Shu bilan birga, u dunyo siyosiy tarixini tadqiq va talqin etishda dadil va o`ziga xos inqilobiy yo`nalish yaratgan mashhur shaxs hisoblanadi. Geosiyosatga xos bo`lgan ilmiy jumboqni X.Makkinderning ilmiy asarlarida yaqqol kuzatish mumkin. Uning “Tarixning jo`g`rofiy o`qi”, “Demokratik ideallar va voqelik” singari mashhur asarlarida eng muhim geosiyosiy g`oyalar bayon etilgan. Shuni ta`kidlash kerakki, X.Makkinder nafaqat siyosat olamida, balki ilmiy doiralarda ham yuqori mavqega ega bo`lishiga qaramay, uning g`oyalari ilmiy hamjamiyat tomonidan qabul qilinmagan. 1904 yilda “Jo`g`rofiy jurnal”da nashr etilgan “Tarixning jo`g`rofiy o`qi” maqolasi X.Makkinderning dastlabki va eng yorqin chiqishi bo`lgan edi. X.Makkinder bu maqolada keyingi barcha asarlarida rivojlantirilgan jo`g`rofiya va tarixga oid qarashlarini bayon etgan. Mazkur maqolaning ilmiy qiymati shundaki, unda nafaqat “siyosiy geografiya” taraqqiyotining ilgarigi barcha yo`nalishlarida qo`lga kiritilgan iilmiy natijalar umumlashtirilishi bilan bir qatorda, mazkur fanning asosiy qonuni ham ishlab chiqilgan. X.Makkinder fikricha, eng qulay jo`g`rofiy makon bu o`rtalikdagi holat bo`lib, biror bir mintaqaning markazda joylashish davlat uchun har jihatdan foydalidir. “Markazda joylashganlik holati” nisbiy tushuncha bo`lib, vaziyatga ko`ra o`zgarib turishi mumkin. Ammo sayyoraviy nuqtai nazardan dunyoning

markazida Yevrosiyo mintaqasi, uning markazida esa “dunyoning yuragi”, ya`ni “heartland” joylashgan. U butun dunyoni nazorat qilish uchun eng qulay jo`g`rofiy platsdarmdir. Heartland “dunyo oroli”ning (World Island) chegarasi ichida o`rin egallagan umummiqyosdagi asosiy hudud hisoblanadi. X.Makkinder “dunyo oroli”ni 3 mintaqa - Osiyo, Afrika va Yevropadan iborat deb bilgan. Shunday qilib, X.Makkinder markazda to`planuvchi doiralar tizimini qo`llagan holda, umumsayyoraviy miqyosida hududlar ketma-ketligini belgilab, uning markazida “tarixning jo`g`rofiy o`qi” yoki “o`q maydon” joylashganini asoslashga intildi. Ushbu geosiyosiy tushunchaga ko`ra, Yerning geosiyosiy o`qi jo`g`rofiy nuqtai nazardan Rossiya hududini anglatadi. Ana shu “o`q”ni tashkil etgan voqelik heartland, ya`ni Yerning yuragi deb ataladi. Undan keyin esa “ichki yoki tashqi yarimoy” joylashgan. Bu belbog` Yevrosiyo mintaqasiining qirg`oq hududlariga to`g`ri keladi. X.Makkinder fikriga ko`ra, “ichki yarim oy” sivilizatsiya rivojining ancha tezkor qismini tashkil etadi. Bu esa sivilizatsiyalarning dengiz va daryolar sohillarida paydo bo`lganligi to`g`risidagi “potamik nazariya”ga mos keladi. Ushbu nazariya barcha geosiyosiy yondashuvlarning o`zagi hisoblanadi. Suv va quruqliqning kesishishi nuqtasi davlat va xalqlar tarixida muhim omil hisoblanadi. Bunday qarashlar tizimi K.Shmitt va N.Spaykmen tomonidan ilgari surilgan bo`lsa-da, ushbu muammoni birinchilardan bo`li tadqiq etgan olim aynan X.Makkinder hisoblanadi. U “Demokratik ideallar va voqelik” asarida bundan keyin yanada kengroq doira: “tashqi yoki oroliy yarim oy” boshlanishini ta`kdlaydi. Bu hudud Dunyo Oroli (World Island)ning quruqlikdagi qismiga nisbatan (jo`g`rofiy va madaniy jihatdan) butunlay tashqarida joylashgan. X.Makkinder fikricha, tarixiy taraqqiyot jarayoni sabab-oqibat tamoyiliga asoslangan holda quyidagicha kechgan: Heartlandning markazidan uning qirg`oqlariga “quruqlik bosqinchi”lari muntazam ravishda hujum qilib turgan. Bu hol XIII asrda mug`ullar bosqini davrida ayniqsa yaqqol ko`zga tashlangan. Biroq ulardan oldin skiflar, xunnlar hamda alanlar tomonidan ham xuddi xurujlar amalga oshirilgan.

X.Makkinderning ta`kidlashicha, “tarixning jo`g`rofiy o`qi”da joylashgan tamaddunlar heartlandning ichki hududlaridagi “avtoritar” siyosiy hokimiyatga ega bo`lgan “nodemokratik” hamda “savdoga asoslanmagan” jamiyatlardan iborat bo`lgan. Bunday tamaddunlar dastlab Qadimgi Rim yoki Spartasi singari jamiyatlar mujassamlashgan. Tashqaridan, “orol yarim oyi” mintaqalaridagi “dengiz bosqinchilari” yoki “orolliklar” tomonidan “dunyo oroliga” hujum bo`lib turgan. Ular Yevrosiyodan tashqaridagi markazlardan kelib chiqqan mustamlakachi bo`lib, mintaqaning ichki sarhadlaridan kelgan kuchlarni yengib, dengiz va quruqlik kuchlari o`rtasida muvozanatni ta`minlashga intilgan “Savdo-sotiq” va “demokratik” siyosiy tizim esa “tashqi yarim oy” tamaddunlar xos xususiyatdir. Qadimda Afina davlati yoki Karfagen ana shunday xususiyatlari bilan ajralib turgan. Ikki qutbni egallagan ushbu tamaddunniy-jo`g`rofiy majmua oralig`ida “ichki yarim oy” hududi joylashgan. U ikki yoqlamaligi hamda doimiy ravishda bir-biriga zid bo`lgan madaniyatlar ta`sirida qolgani tufayli ancha harakatchan bo`lgan va shu sababli tamaddaunning eng taraqqiy topgan hududiga aylangan. Tarixning jo`g`rofiy o`qi maqolasida X.Makkinder Yevroosiyoning markaziy quruqlik qismi bilan qirg`oqdagi davlatlar o`rtasida joylashgan mamlakatlarni misol tariqasida keltirish mumkinligini yozadi. X.Makkinder fikricha, tarixiy jarayon jo`g`rofiy nuqtai nazardan mintaqaviy o`q atrofida kechadi. Bu jarayon “ichki yarim oy” hududlarida yaqqol namoyon bo`ladi “heartland”da “harakatsiz” arxaizm, “tashqi yarim oyda” esa qandaydir tamadduniy tartibsizlik hukm suradi. X.Makkinder o`z manfaatlarini anglosakson orol dunyosi, ya`ni “tashqi yarim oy” hududining manfaatlari mushtarak deb hisoblagan. “dunyo oroli” geosiyosiy jihatdan shunday yo`nalishga ega bo`ladiki, bunda heartlandning nihoyatda zaiflashagani holda “tashqi yarim oy”ning “ichki yarim oy”ga ko`rsatadigan ta`siri kengayib boradi. X.Makkinder “tarixning jo`g`rofiy o`qi”ning butun dunyo siyosatidagi strategik ustuvorligini ta`kidlab, quyidagi muhim geosiyosiy qonunni kashf etadi. U 1919 yilda Nyu Yorkda nashr etilgan

“Demokratik ideallar va voqelik” asarida “Kimki Sharqiy Yevropani nazorat qilsa, heartland`da ustunlik qiladi; kim heartland`da ustunlik qilsa “dunyo oroli”da ustunlik qiladi; kimki “dunyo oroli”da ustunlik qilsa dunyo miqyosidagi ustunlikka erishadi”, deb yozgan edi. Siyosiy nuqtai nazaridan qaraganda bu hol Rossiyaning strategik yetakchiligini tan olishni anglatar edi. X.Makkinder “Tarixning jo`g`rofiy o`qi” maqolasida bu haqda shunday deb yozadi: “Germaniyaning Yevropadagi o`rni qanday bo`lsa Rossiya butun dunyo miqyosida xuddi shunday markaziy strategik mavqeni egallaydi. U har tarafdan hamla qilishi va ayni vaqtda o`zi ham shimoldan tashqari barcha tarafdan xujumga duch kelishi mumkin. Ana shu fakrlarga tayangan holda X.Makkinder anglosakson geosiyosatining bosh vazifasi “tarixning jo`g`rofiy o`qi”, ya`ni Rossiya atrofida mintaqaviy strategik ittifoq tashkil topishiga yo`l qo`ymaslik deb hisoblagan. Demak, “tashqi yarim oy” kuchlarining strategiyasi heartland`dan imkon qadar ko`p miqdorda sohilli hududlarni tortib olish va ularni “orol sivilizatsiya”si ta`siri ostiga kiritishdan iborat. Uning nazarida: “Kuchlar muvozanatining o`q davlat (Rossiya) tomon o`zgarishi, uning Yevrosiyo atrof hududlarini istilo qilishi bilan barobar ro`y berib, mintaqaning ulkan zaxiralaridan foydalangan holda qudratli dengiz floti yaratish imkonini berdi; bunday vaziyatda u dunyo saltanati darajasiga yetishi mumkinligi ham ehtimoldan holi emas. Rossiya Germaniya bilan birlashgan taqdirda ana shunday vaziyat vujudga kelishi mumkin. E`tiborli jihati shundaki, X.Makkinder faqatgina nazariy taxminlarni ilgari surish bilan cheklanib qolmadi, balki Antantani qo`llab- quvvatlash maqsadida tuzilgan “oq harakat”ni tashkil etishda ham faol ishtirok etdi. Uning fikriga bu harakat nemislarga xayrihox bo`lgan yevrosiyochi–sho`rolar qudratini zaiflashtirishga yo`naltirilgan jarayon bo`lishi kerak edi. X.Makkinder Angliya hukumatidan imkon qadar ko`proq madad olishga harakat qilgani holda shaxsan o`zi “oq harakat” rahbarlariga yo`l-yo`riq va maslahat bergan. X.Makkinder faol ishtirok etgan Versal shartnomasining asosiy mazmunida uning geosiyosiy qarashlari singdirilgan. Bu shartnoma g`arbiy Yevropa

anglosakson dunyosi uchun qirg`oq bazasi bo`lib qolajagini mustahkamlash uchun tuzilgan edi. Shu bilan birga, X.Makkinder nemislar va slavyanlarni bir biridan ajratib turuvchi chegaraviy davlatlar tuzilishini ham nazarda tutadi. Bunday oraliq davlatlar nemislar va slavyanlar o`rtasida o`ziga xos chegara vazifasini o`taydi va demakki “demokratiya” uchun xatarli bo`lgan mintaqaviy strategik ittifoq tuzlishiga imkon bermaydi. Shuni ta`kidlash kerakki, X.Makkinder asarlarida heartland` jo`g`rofiy chegaralarining tadrijiy taraqqiyotini ham kuzatish mumkin. Agar 1904 va 1919 yillarda heartland`ning tashqi ko`rinishi umumiy belgilarga ko`ra Rossiya Imperiyasi chegaralari, keyinchalik esa SSSR chegaralariga mos kelgan bo`lsa, 40-yillarda X.Makkinder o`zining oldingi qarashlarini qayta ko`rib chiqadi va “Tarixning geografik o`qi” (1904) maqolasi hamda “Demokratik ideallar va voqelik” kitobida (1919) sho`rolarning Yenisey ortida joylashgan Sharqiy Sibir hududlarini heartland`dan chiqarib tashlaydi. 1943 yilda chop etilgan “Aylana sayyora va tinchlikni zabt etish” asarida u deyarli aholisiz bo`lgan sho`ro hududlarni Lena daryosi nomidan kelib chiqqan holda “Lenaland Rossiyasi” deb ataydi: “Neartland`da Rossiyaning 9 million aholisi bor, 5 millioni Irkutskdan Vladivostokgacha bo`lgan mintaqalararo temir yo`l hududida yashaydi. Qolgan hududlarda har 8 km kvadratga bir kishidan kam aholi to`g`ri keladi. Bu Yerning tabiiy boyliklari yog`och, minerallar bo`lib, ularga umuman qo`l urilmagan. “Lenaland”ning “Neartland” chegaralaridan chiqarilishi uni “ichki yarim oy” hududi sifatida qabul qilinishi imkoniyatini, ya`ni “orol davlatlari” tomonidan “tarixning jo`g`rofiy o`qi”ga qarshi jangda qo`llaniladigan qirg`oq hududi sifatida foydalanish mumkinligini anglatardi. “Oq harakat” va Antanta harakatini tashkil etishda faol ishtirok etgan X.Makkinder aftidan Kolchakning Yevroosiyo markaziga qarshi chiqishini “tashqi yarim oy” hududlariga nisbatan bo`lajak hujum sifatida talqin qilgan. Shu tufayli uning nazorati ostida bo`lgan hududlarni ehtimoldagi “qirg`oq hududlari” sifatida qabul qilish uchun yetarli asos deb hisoblagan.

X.Makkinder Demokratik ideallar va voqelik asarida dunyo geosiyosati tarixini 3 bosqichga bo`ladi: Kolumbgacha bo`lgan davr. Bu davrda Dunyo Oroli atrofida yashovchi barcha xalqlar, masalan, rimliklar, hamisha “Yer yuragi”dagi kuchlar tomonidan bosib olish xavf ostida yashagan. Rimliklarga qarshi bu tahdid germanlar, xunlar, alanlar va forslar tomonidan bo`lib turgan. O`rta asrlarda esa tahdid Oltin O`rda xoni va oykumenlar tomonidan bo`lgan. Kolumb davri. Bu davrda “ichki yarim oy” (qirg`oq hududlari) vakillari sayyoraning noma`lum hududlarini bosib olishga otlanadi va hech qayerda jiddiy qarshilikka uchramaydi. Kolumbdan keyingi davr. Zabt etilmagan hududlar qolmaydi. Dinamik harakatlanishda bo`lgan tamaddunlar to`qnashuvga mahkum bo`lib, Yer yuzidagi xalqlar umumjahon miqyosidagi fuqarolar urushiga jalb etiladi. X.Makkinder tomonidan yaratilgan ushbu geosiyosiy qoidalar ushbu fanning mumtoz asoslarini tashkil etadi va ularni ko`pgina hollarda nazariy- uslubiy nuqtai-nazardan qo`llash mumkin. Bugungi geosiyosiy jarayonlarga nazar tashlansa, ular X.Makkinder kabi olimlar yaratgan umumiy nazariy qonuniyatlar asosida tahlil etiladi. Boshqacha aytganda, bugungi geosiyosiy jarayonlar ham geosiyosatning butun tarixi davomidagi mavjud qonuniyatlar asosida davom etmoqda. Dengiz va quruqlik kuchlari o`rtasidagi qarama-qarshilik bundan ikki asr ilgari qanday bo`lgan bo`lsa, bugungi kunda ham xuddi shu darajada davom etmoqda. Neartland tomon yurish va unga qarshilik ko`rsatish bir oz bo`lsa-da, to`xtagani yo`q. Bu hol keyingi yillarda Markaziy Osiyo atrofida kechayotgan jarayonlarda ayniqsa yaqqol namoyon bo`ladi.

Adabiyotlar : 1. Dugin A. Osnovi geopolitiki. Chast pervaya. - M.:Arktogeya,1997,121-130-bet. 2. Jalilov A., Xelford Makkinderning geosiyosiy qarashlari. // Jamiyat va boshqaruv, 2006, 2-son. 3. Nartov N.A. Geopolitika. Uchebnik dlya vuzov. - M.:YUNITI,1999. 4. Nezavisimiy Uzbekistan. Nauchno-populyarniy slovar.- T.:Sharq, 2003. 5. Pozdnyakov E.A. Geopolitika. - M. Progress. Kultura, 1995, 95-bet. 6. Xantington S. Stolknoveniye sivilizatsiy i pereustroystvo mirovogo poryadka // «Polis», 1994, 1-son. 7. Xantington S. Stolknoveniye sivilizatsiy i pereustroystvo novogo mirovogo poryadka. - M.: ACT, 2003, 603-bet. 8. Halford Mackinder "Geographical Pivot of History" in "Geograghical Journal", 1904. Ruscha tarjimasi //Elementi. Yevraziyskoye obozreniye, 1996, 7-son, 26 –31 - betlar. 9. O‘zbekistonda politologiya.-T.:Sharq, 2002. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

X.Makkender, Mexen va Spaykmenlarning geosiyosiy qarashlari

Hozirgi zamonning geosiyosiy muammolari

Geosiyosiy va siyosiy geografik tadqiqotlar

O‘zbekistonning geosiyosiy о‘rni va kelajagi

O’zbekistonning geosiyosiy o’rni va kelajagi