Узбекистонда оила шаклланишининг худудий, демографик жихатлари - Geografiya - Referatlar

Узбекистонда оила шаклланишининг худудий, демографик жихатлари

Yuklangan vaqt:

15.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57.4375 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистонда оила шаклланишининг ҳудудий, демографик жиҳатлари Оила шаклланишининг ҳудудий хусусиятлари ва таркибини ўрганиш аҳоли географиясининг муҳим вазифаларидан ҳисобланади. Оиланинг ташкил топишида эса, ўз навбатида, никоҳ ва ажралиш жараёнлари муҳим омилдир. Никоҳ эркак билан аёлнинг тарихан таркиб топган, жамият томонидан муайян тартибга солиб турадиган ўзаро ҳамда болаларига нисбатан муносабатлари шаклидир. Никоҳ ўз эволюциясига, турларига эга бўлган социал жараёндир. Никоҳланиш жараёни турли хил мамлакатларда ўзига хос бўлиб, ҳар бир миллатнинг миллий қадриятларини акс эттиради. У инсоният ижтимоий тараққиётининг турли даврларида ҳар хил кўринишларга эга бўлиб, ўша давлатларнинг қонунлари асосида асрлар давомида ўзгариб, такомиллашиб борган. Натижада, ўртача турмуш қуриш жаҳоннинг турли мамлакатларида 12-14 ёшдан то 21-22 ёшгача белгиланган, баъзи давлатлар бундан мустасно. Никоҳни қайд этиш ва рўйхатга олиш фуқаролар тартиби қонун-қоидалар ва диний урф-одатларга кўра амалга оширилади. Масалан, католик ва будда руҳонийларига уйланиш маън этилган. Шунинг учун ҳам олдинги даврларда Мўғилистонда, Тибетда никоҳланиш жараёни бошқа давлатларга қараганда кам бўлган. Ундан ташқари, турмуш қуриш ёшини кўп ҳолларда руҳонийлар белгилашган. Масалан, католик черковларида қизлар учун 12 ёш, ўғил болалар учун 14 ёш, протестантлар черковида эса иккала жинс учун ҳам 14 ёш, Исломда эса шариат қонунига кўра қизлар 9 ёш, ўғил болалар 15 ёшда турмуш қуриши мумкин, деб белгиланган. 1928 йил Ўзбекистонда қизлар ва ўғил болалар учун турмуш қуриш ёши 18 ёш қилиб белгиланган ва ҳозиргача давом этиб келмоқда. 1962 йил БМТ Бош Ассамблеяси никоҳ конвенциясини қабул қилди. Ушбу ташкилотга аъзо барча давлатларда турмуш қуриш ёшини 15 ёшдан қилиб белгиланган.

Маълумки, никоҳ тўйини ўтказиш ҳар бир ўзбек хонадонининг бир умрлик орзуси, чунки мамлакатимизнинг энг олийжаноб миллий қадриятларидан бири, бу оила, фарзанди, қолаверса невара ва чеварага бўлган бўлган меҳр- муҳаббатдир. Никоҳланувчиларнинг сони авваламбор оилаларнинг сонига таъсир қилади. Никоҳланувчиларнинг сони бўйича республикамизда Фарғона-18 минг, Сурхондарё-17 минг, Тошкент-16,3 минг кўрсаткич билан бу вилоятлар олдинги ўринларда келмоқда. Ҳар минг кишига тўғри келадиган никоҳлар сони 1989 йили 10 кишини ташкил этган бўлса, кейинги йилларда бу кўрсаткич бироз пасайиб, 2006 йили 8-9 кишини ташкил этди. Бу кўрсаткич бўйича Бухоро_9,4 %, Хоразм 9 %, Жиззах 8-9 % вилоятлари олдинги ўринда туради. Никоҳланувчиларнинг сони кейинги йилларда бирмунча пасайган бўлса ҳам, Ўзбекистонда ҳар 1000 аҳолига тўғри келадиган никоҳлар сони бўйича жаҳонда олдинги ўринлардан бирини эгаллайди. Бу кўрсаткич , масалан , Буюк Британияда –7,1%, Францияда –5,8%, Швецияда-4,4%, Жанубий Кореяда –5,2 %, Японияда – 6%дир. Никоҳланувчиларнинг сони ўз навбатида туғилиш даражасига ижобий таъсир кўрсатади. Никоҳланиш даражаси ҳар 1000 кишига мустақиллик йилларида ўртача 7,8% (2000-2006 йиллар) атрофида барқарорлашди ёки ҳар йили республикамизда ўртача 150-170 мингтагача никоҳлар қайд этилмоқда. Ажралиш эр-хотиннинг ҳаётлик даврида никоҳнинг бекор этилишидир. Ажралиш мураккаб социал жараён бўлиб, қатор моиллар таъсирида содир бўлади. Ажралишга жуда кўп омиллар таъсир қилади; оила таркиби, социал таркиб, билим даражаси ва савияси, эр-хотин ўртасидаги муносабатлар ва айниқса аралаш никоҳлар таъсир кўрсатади. Масалан , икки миллат вакили турмуш кўрган жойларда байналминал оилаларда ажралиш кўрсаткичлари юқори. ( Олмалиқ-2,5%. Ангрен – 2,5 %. Янгиобод-3,6%. Тошкент –2,0% ) . Аҳолиси асосан бир миллатли бўлган кичик ва ўрта шаҳарларда ажралиш даражаси жуда кам. Жумладан, Косонсойда-0,2% , Тўрткўлда-0,4% , Ғ иждувонда- 0,9 %, Чимбойда –0,2 % ни ташкил қилади. Кўриниб турибдики , умуман олганда , республикамизда ажралиш паст даражада эканлиги билан ажралиб туради.

Ажралиш ёшида ҳам қандайдир қонуният кузатилади. Чунончи, энг кўп ажралганлар 20-24 ёшларга тўғри келса, улар жами ажрашганларнинг 53% ини, 25-30 ёшдагилар эса 32% ини, 30-34 ёшдагилар эса 8,2 % ини ташкил этади. Ўзбекистон жаҳондаги ажралишлар энг кам бўлган мамлакатлар қаторига киради. Бу кўрсаткич шаҳарларда 0,7-0,8%, қишлоқларда атиги 0,2-0,5 % га тенг. Англияда мазкур бу кўрсаткич 12 %, Германияда 14 %, Франция ва Данияда 13- 14 % ни ташкил қилади. ЮНИСЕФнинг 2003 йилги маълумотларига кўра, Ўзбекистонда ажралиш коэффициенти Чехия, Белоруссияга қараганда 6 марта, Россияга нисбатан 7,5 марта. Қозоғистонга қараганда 3 марта, Туркманистон ва Қозоғистонга нисбатан 2 марта камдир. Вилоятлар бўйича ҳам ажралиш кўрсаткичлари ҳар хил. Масалан, Қорақалпоғистонда атиги 0,1 %, Хоразмда 0,2 % бўлгани ҳолда, аҳолиси турли миллат вакилларидан иборат Навоийда ва Тошкент вилоятларида 1,0 %, Тошкент шаҳрида 2,0 ни ташкил қилади. Никоҳ оила муносабатларидаги ҳар қандай ҳолат, аҳоли такрор барпо бўлишига бевосита таъсир этади. Кейинги йилларда ноқонуний никоҳлардан туғилганлар сони ҳам кўпайиб бормоқда. Улар ҳар йили ўртача 30-33 минг болани ташкил қилмоқда.

Адабиётлар: 1. Ата-Мирзаев О. , Гентшке В . , Муртазаева Р., Салиев Л., Историко-демографические очерки урбанизация Узбекистана. - Т. : Университет , 2002. 2. Аҳмедов Э. Ўзбекистон шаҳарлари мустақиллик йилларида. - Тошкент , 2002. 3. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ахоли саломатлигининг худудий жихатлари ва уни географик урганиш

Демографик жараёнларнинг экологик жихатлари(Куйи Амударё геодемографик райони мисолида)

Демографик прогнозлаштириш

Ахолининг худудий жойлашуви

Фаргона минтакаси ахолисининг худудий таркибидаги узгаришлар