Узбекистон ахолисининг табиий ва миграцион харакатлари - Geografiya - Referatlar

Узбекистон ахолисининг табиий ва миграцион харакатлари

Yuklangan vaqt:

15.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78.63671875 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон аҳолисининг табиий ва миграцион ҳаракатлари Аҳолининг шаклланиш жараёни, унинг такрор барпо бўлиши ва аҳоли миграцияси ўртасидаги алоқалар билан боғлиқ. Аҳолининг такрор барпо бўлиши, унинг табиий ҳаракатини ўз ичига олса, миграция бу аҳолининг худудий ҳаракатидир. 2007 йилда Ўзбекистонда доимий ўртача аҳоли сони 26867,8 минг кишини ташкил этди. Шундан 64 фоизи қишлоқ жойларида яшади. Мустақиллик йилларида аҳоли сони 6 млн. кишидан зиёдга кўпайиб, ўртача йиллик мутлақ миқдори 375 минг кишини ташкил этди. 2006 йилга нисбатан 2007 йилда аҳоли сонининг ўсиш суръати 1,4 фоизни ташкил этди. Ўзбекистон худудларида аҳолининг ўсиш суръатлари бир-биридан фарқ қилди. Хусусан, ўтган йилда аҳолининг йиллик ўсиш суръати Сурҳандарё, Қашқадардё ва Хоразм вилоятларида 1,6-1,7 фоизни ташкил этган бўлса, бу кўрсаткич Фарғона, Андижон ва Наманган вилоятларида 1,4-1,5 фоизни, Буҳоро, Жиззаҳ ва Сирдарё вилоятларида эса 1,1-1,3 фоизни ташкил этди. Қолган худудларда эса у 1 фоиздан паст бўлди. Шаҳар ва қишлоқ жойлари аҳолисининг йиллик ўсиш суръати ҳам бир- биридан фарқ қилди. Масалан, 2006 йилга нисбатан 2007 йилда қишлоқ аҳолиси 1.6 фоизга ортган бўлса, шаҳар аҳолиси 0.9 фоизга кўпайди. Тошкент, Сирдарё, Самарқанд, Буҳоро ва Хоразм вилоятларида шаҳар аҳолисининг йиллик ўсиш суръати бир фоиздан паст бўлди. Қолган минтақаларнинг шаҳар аҳолиси 1 фоиздан кўпроққа ортди. Таҳлил этилаётган йилда барча минтақаларнинг қишлоқ аҳолиси (Навоий вилоятидан ташқари) 1,2-1,9 фоиз орасида ўсди. Умуман, барча минтақалар қишлоқ аҳолисининг йиллик ўсиш суръати шаҳар аҳолисига нисбатан юқоридир (Навоий вилояти бундан мустасно). Кейинги чорак аср давомида аҳоли кўпайиши фақат табиий ўсиш, яъни туғилганларнинг ўлганлар сонидан юқорилиги ҳисобига юз бермоқда. Ундан олдинги йилларда эса, табиий ўсиш билан бирга миграцион ўсишнинг, яъни бошқа давлатлардан кўчиб келувчилар ҳисобига ҳам ҳиссаси катта бўлган.

Мустақиллик йилларида республикада табиий ўсиш кўрсаткичининг пасайиб бораётганлиги кузатилади. Масалан, 1991 йилда аҳоли сони ҳар минг киши ҳисобига 28,3 тага ортган бўлса, бу кўрсаткич 2006 йилда 15,6 тани ташкил этди. Айтиш мумкинки кейинги 16- йилда табиий ўсишнинг умумий коэффиценти 12.3 тага қисқарди. Агар мутлақ сонларда ифодаланса, 1991-2006 йилларда аҳоли табиий кўпайишининг мутлақ йиллик миқдори 594 минг кишидан 411.6 минг кишига тушди ёки 182.4 мингга камайди. 2007 йил бошида республика аҳолисининг 34.2 фоизини кичик ёшдаги болалар ва ўсмирлар (0-15 ёш) ташкил этади. Бу кўрсаткич Россия, Украина, Белорусия давлатларникидан деярли икки марта, Япония ва Герния давларидан эса икки ярим марта кўп.Умуман республика аҳолисининг ўртача ёши 24 га тенг бўлиб, Ўзбекистон аҳолиси ёш давлатлар таркибига киради. Бу эса Ўзбекистонда ўсмир ва ёшларга алоҳида этибор беришни талаб этади. Миграция аҳоли сонига, унинг миллий таркибига ва турли ижтимоий гуруҳга хос аҳоли шаклланишига ўз таъсирини кўрсатади. Маълумки, Ўзбекистон қадимда Буюк ипак йўлида жойлашганлиги, Чор Россиясининг ва шўролар тузумининг Туркистонда олиб борган халқларни аралаштириб юборишдек мустамлакачилик сиёсати ва қолаверса, республикамизнинг бой табиий ресурсларини ўзга халқлар томонидан босиб олишга уринишлар каби тарихий воқеалар бу ерга кўплаб европалик (асосан рус) халқларнинг кўчиб келишига қулай шароит яратди. Буларнинг барчаси Ўзбекистонда аҳоли сонига таъсир этиб, улар сонининг миқдорий ўзгариши ва этик таркиби турлича бўлишига сабаб бўлди. Хусусан, Россия Туркистонни босиб олгунга қадар аҳолининг этник таркиби бир хил бўлган. Мавжуд с татистик манбалар га кўра, 1872 йилда аҳолининг миллий таркибида маҳаллий миллатлар улуши 99,8 %ни ташкил этган. Ўз-ўзидан кўриниб турибдики, ўша даврда аҳолининг этник таркиби бир хил бўлган. Лекин Россия Туркистонни босиб олгандан кейин русларнинг кўчиб келиш оқими кучайди. 1897 йилда ўтказилган аҳоли рўйхати маълумотларига кўра, четдан келганлар улуши 8,9%ни ташкил этди. Ваҳоланки, бу кўрсаткич 1872 йилда 0,2%га тенг эди. Ташқаридан Ўзбекистонга кўчиб келувчи мигрантларнинг миқдори 1917 йилдан кейин яна ҳам кўпайди. Иккинчи жаҳон уруши йилларида кўплаб европаликлар эвакуация қилинди . Бундан ташқари 1966 йилда Тошкент зилзиласи

талофатларини бартараф этиш мақсадида Россия, Украина, Белоруссия давлатларидан келувчи ёш мигрантлар оқими янада кучайди. Уларнинг бир қисми ўз юртларига маълум вақдан кейин қайтиб кетган бўлса, маълум қисми шу ерда қолиб яшади лар. Буларнинг ҳаммаси республикада аҳолининг этник таркибида кескин ўзгариш ясади. Шу билан бирга маҳаллий миллатларнинг турмуш тарзига, уларнинг кийиниш ва урф-одатига, қадриятларига таъсир кўрсатди. А ҳолининг бир жойдан иккинчи жойга кўчиб юришига авваламбор иқтисодий-ижтимоий омиллар, жумладан ишсизлик, яъни иш қидириш, маданий- маиший шароитдан қониқмаслик, ўқиш ва бошқалар сабаб бўлади. 200 6 йилда республикада жами 3 91.2 мингдан ортиқ киши ўз яшаш жойини ўзгартирди. Бу кўрсаткич 1990 йилда 864 минг кишини ташкил этган. 1991 йилда собиқ Иттифоқнинг парчаланиб кетиши сабабли Ўзбекистонда яшовчи номаҳаллий миллатларнинг кўпчилиги тарихий ватанларига қайтдилар. 1991-2006 йиллар мобайнида Ўзбекистон аҳолиси сони ташқи миграция ҳисобига 1,5 миллион кишига камайди. Албатта, бу ҳол а ҳоли сонинг ўсиш суръатларига ҳам таъсир кўрсатди. 90-нчи йилларнинг ўрталаридан бошлаб мамлакатда иқтисодий- ижтимоий вазиятнинг барқарорлашуви натижасида миграция ҳажми анча камайди. Миграцияда иштирок этувчиларнинг асосий қисми шаҳар аҳолисига тўғри келади. Агар 1000 та шаҳар аҳолисининг 23,7 таси ўз яшаш жойини ўзгартирган бўлса, бу кўрсаткич қишлоқ аҳолиси орасида 9,2 тани ташкил этди. Кўриниб турибдики, қишлоқ аҳолисининг миграцион интенсивлиги шаҳар аҳолисига нисбатан деярли 3 марта кам. Қишлоқ аҳолисининг суст даражада миграция жараёнида иштирок этишида қариндош-уруғчилик алоқаларининг мустаҳкамлиги ва туғилиб ўсган ерида яшашни афзал кўриши билан изоҳланади. Бироқ, кейинги йилларда кўчиб юрувчилар орасида шаҳарликлар салмоғи қисқариб қишлоқ аҳолисининг улуши ортиб бормоқда. Иқтисодиётдаги ислохатларнинг чуқурлашуви ҳамда бозор муносабатларининг шаклланиши қишлоқдан шаҳарга бўлган миграциянинг ўсишига объектив шароит яратди. Лекин, бунинг учун шаҳар жойлар ҳам катта миграцион оқимини қабул қилишга «тайёр» бўлишлари талаб этилади. Ҳозирги кунда қишлоқлардан асосан ҳеч қандай малакага эга бўлмаган ишчилар келмоқда.

Шаҳардаги мавжуд иш ўринлари эса касбий тайёргарликка эга бўлган кадрларни талаб этади. Ҳозирги кунда энг долзарб муаммолардан бири қишлоқ жойларида ортиқча ишчи кучининг тўпланиб қолишидир. Ўзбекистон иқтисодиётининг ҳозирги тараққиётида ишлаб чиқарувчи кучлардан оқилона фойдаланишнинг зарурлиги, кичик ва ўрта шаҳарларни ҳар томонлама ривожлантиришни тақозо этади. Кичик ва ўрта шаҳарларда маҳаллий ҳом-ашё ҳисобига янги саноат тармоқларини ташкил этиш ёки халқ ҳунармандчилигининг умуман халқ истеъмоли буюмлари ишлаб чиқаришнинг хилма-хил тармоқларини ривожлантириш асосида янги иш жойларини ташкил қилиб, ортиқча меҳнат ёшидаги аҳолини иш билан таъминлаш муаммолсини маълум даражада ҳал қилиш мумкин. Кичик ва ўрта шаҳарларда ишлаб чиқаришни ривожлантириш ҳисобига у ерга қишлоқ жойларидаги ортиқча ишчи кучлари жалб қилиш мақсадга мувофиқ бўлур эди. Аҳолини иш ўринлари билан таъминлашни яхшилашда, уларни нафақат иш жойи кўп бўлган худудларга кўчириб ўтишга ёрдамлашиш, балки ишлаб чиқаришни, жумладан саноат тармоғининг меҳнатни кўп талаб қилиб, ҳом-ашё, сув ва электр энергиясини кам истеъмол этуавчи маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи корхоналарни, маиший ҳизмат кўрсатиш соҳаларини аҳоли зич жойлашган худудларда кенг кўламда ривожлантиришни амалга ошириш лозим.

Ф ойдаланилган адабиётлар: 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968. 8. http://ziyonet.uz

O'xshashlar

Узбекистон табиати ва табиий бойликларини географик урганиш тарихи

Узбекистон ландшафтлари ва табиий ёдгорликларини мухофаза килиш. Курикхоналар

Ўзбекистоннинг табиий шароити ва табиий ресурслари

Кашкадарё вилояти ахолисининг мустакиллик йилларида усиши ва жойланиши

Қоракалпоғистон Республикаси