Toponimika va geografik atamashunoslikning fan sifatida shakllanish tarixidan - Geografiya - Referatlar

Toponimika va geografik atamashunoslikning fan sifatida shakllanish tarixidan

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109.5 KB

Ko'chirib olish

Toponimika va geografik atamashunoslikning fan sifatida shakllanish tarixidan Reja: 1. Antik davr Yunon – Rim yozma manbalarda toponimikaga oid malumotlar. 2. O`rta asr sharq va yevropa olimlari toponimika va atamashunoslik xususida 3. O`rta Osiyolik olimlarning toponimika va ilmiy atamashunoslik sohasidagi ishlari.

Toponimika geografik atamashunoslik – terminshunoslik va lug`atshunoslik sohasidagi tadqiqot va tasavvurlarning shakillanishi Yer haqidagi fizika, astranomiya, tarix va aniq falsafa fanlarning taraqqiyot tarixi bilan bevosita bog`liq. Jamiyat taraqqiyot tarixining antik davri (eramizdan oldingi 476 va melodning 446 yillari oralig`i) hozirgi ko`pchilik fanlarning asoslari yaratilgan davr hisoblanadi. Yuqorida takidlanganidek Yer haqidagi ilmlar , xususan geografiya fanlari, uning asosiy iboralari qoida va fanning muayyan tushunchalarini ifodalaydigan so`z va so`z birikmalari ayni shu antik davrda paydo bo`lfgan. Toponimikaga doir tushuncha va ma`lumotlar qadimgi yunon – Rim tarixchi va faylasuf olimlarning ishlarida uchraydi. Ma`lumki “Geografiya “ atamasi birinchi marta eramizdan oldingi 276-194 yillarda yashab ijod etgan yunon olimi Erotosfin tomonidan fanga olib kirgan. Hozirgi Liviya davlati hududi doirasida mavjud bo`lgan Keruna shahrida tug`ulib, bugunki Misrning hozir ham eng katta shahri Aleksandriyadagi o`sha qadimgi davrning eng boy kutubxonasi boshlig`i bo`lib ishlagan Eratosfenning “geografik yozishmalar kitobida geografiya atamasi bilan birga talay geografik terminlarlar - meridian paralel kabi so`zlar ishlatilgan. Shuni ham takidlash lozimki , hali geografiya so`zi paydo bo`lishdan oldin eramizdan oldingi VI-V asrlarda Melyat shahrida yashagan. Rekatiy shahrida yashagan O`rta yer dengizi va Qora dengiz va boshqa o`sha davr yunonlarning qadami yetgan o`lkalar geografik tasvirini tuzib, ko`plab toponimlar ishlatgan. Tarix faning atamasi Gerodot (Rim respublikasining meloddan oldingi 146-43 yillarda yashagan hukumdori setseronning Gerodotga bergan bahosi) hozirgi o`rta dengiz, Qora dengiz Kaspiy dengizi va ularga tutash joylardagi geografik ob`ektlar toponimlar va o`lkalarning xalqlari haqida ma`lumot bergan. Shu bilan birga hozirgi geografiya fanida yetakchi tushunchalar sifatida ishlatiladigan iqlim , iqlim mintaqasi, Arktika doirasi, qutb doirasi, tropik kenglik shunibng Oykumena , Sfagrida Gidrosfera, atmosfera, Metiorologiya va boshqa ko`plab tushuncha va iboralar antik davrda ishlatilgan.O`rta dengiza va unga tutash joylardagi geografik ob`ektlarning atoqli otlar Liviya, Atlantida, Tavrida, Pantiya , Semferopol, Odessa, Kalxeda, Reoni, Don, Oks va boshqa toponimlar qadimgi antik davr va yunon – Rim tarixi davrida paydo bo`lgan. O`rta Osiyoning Yaksart Trajonsaniya kabi toponimlari yunon va yevropa kitoblarida qayd etilgan, lekin bu lomlar asli mahalliy xalq tomonidan qo`yilgan nomlardir. Abu – Rayhon Beruniy Yaksart - Sirdaryoni Hasart deb yozgan. Amudaryodan sharqdagi hududlar yevropa o`rta asr kitoblarida Tronsaksiana , sharq tillaridagi kitoblarda Movorounnaxr (daryo orqasi) deb yuritilgan bo`lsada , mahalliy tilda Vorozjayhun va Vorozrud (daryo orqasi) nomlari bilan ma`lum edi. Buni

buyuk alloma Abu-Abdulloh Rudakiy yozib qoldirgan ma`lumotlardan ham ko`rish mumkin. Gar bilmasang pahlaviy til, Movorounnaxr aslida Varedrud bil Deb takidlab o`tgan. (Rudakiy devon 1100 bet) Toponimika fani alohida ilm sifatida keyingi XX asrda shakillangan bo`lsada tilshunoslik, adabiyot, tarix va ayniqsa geografiya fanlarining rivojlanishi bilan nomlar paydo bo`lishi ma/nosi haqidagi masalalar o`rta asrlarda ijod qilgan olimlarning ishlarida etiborli jihat sifatida qaralgan. Chunki ilm bilan shug`ullangan kishilarning ijodlarida bayon etiladigan voqiyliklar aniq bir joy, hudud yoki suv akvatoriyasi bilan bog`liq bo`ladi. Bu hudud yoki geografik nomi bo`lib, bu nomning ma`nosi qaysi xalq tilidan olingani qachondan boshlab paydo bo`lgani hamisha qiziqarli bo`lgan. Eng oldingi paydo bo`lgan Osiyo, Yevropa, Liviya (Afrika) , Atlantika kabi makrotoponimlar buning isbitidir. Hozirgi Effrat va Dajla daryolari havzasida yashagan oskriya (finikiya)liklar o`zlari istiqomat qiluvchi yerlarning quyosh chiqishi tomonini Osiyo (Asu) kun botish tomonini Yevropa (Yerib) Afrika nomi melodningt boshida yashagan rimlik geogrif Pomponiy mela uchunchi qit`aning nomini Afrika deb rasmiylashtirgan. Undan oldingi davrlarda yunon olimlari Liviya deb O`rta dengiz janubida Yerlarni atagan. Eramizdan oldingi uchunchi asrda Liviya paydo bo`lgan. Keyinchalik Rimliklar Karfogan (hozirgi Tunis doirasini Afrika deb atagan) Mashhur rus sayohatchisi va geografiya fani tashkilotchilardan biri P.P.Simyanov - Tyanshanskiyning o`g`li Viniamin Petrovich Semyanov toponimika fani uchun Tyanshanskiy rus toponimika faniga juda ulkan hissa qo`shagn olim. Rossiyada statestika boshqarmasi boshlig`i vazifasida , Rossiyada 1897 yilda birinchi aholi ro`hatini o`tkazishda faol qatnashgan. 1899 yildan boshlab chiqa boshlagan ko`p jildli “Rossiya Poln`e opesanie nashigo otechestva - Rossiya. Vatanning to`liq tarifi” kitoblarga muharrirlik qilish jarayonida toponimika masalalarida alohida etibor berilgan. Olimning toponimika sohasidagi ishlarini uchta yo`nalishda ko`rish mumkin. 1. Toponimika va kartografiya, 2. Toponimika va tarixiy geografiya 3 Toponimikaning hudud geografik sharoiti bilan bog`liqligi. Rus geografiya jamiyatida xaritalarda nomlarni transkritsiya kichik komissiyasiga boshchilik qilishda ruscha nomlarni lotin alfavetida berish tizimini ishlab chiqadi. Yu.M.Shokalskiy – okeonolog, tilshunos akademik A.A.Shohmatov sharqshunos akademiklar K.G.Zaliman va V.V.Bartol`dlar ishtirok etganlar. Geografiya jamiyatining Moskva va filyalida toponimika komissiyasi butun mamlakat bo`yicha toponimik tatqiqotlarga yagona prinsp asosida boshchilik qilgan.

XX asrning 60 yillarida “Narodiy Azii i Afrikiy ” , “Toponimiya Vostana ” jurnal va yirik nashrlar chiqarildi. 1966-yilda “Voprosi geoghrafi ” nashrning 70-soni “geografik nomlarni o`rganish” (“Misl” Moskva 1966 ) toponimika sohasida olib borilayotgan ishlarning oraliq yakuni nashr etildi. Rossiya va sobiq ittifoqda toponimika va geografik atamashunoslik sohasida ko`plab nomzodlik va doktorlik dsertatsiyalar yozildi va yoqlandi. Monografiyalar , lug`atlar , o`quv qo`llanmalar nashr etildi. Bu sohada A.P. Duyazon , E.M.Lurzayev, V.A.Nikonov, A.I.Popov, S.M.Paspelov, A.V.Superanskaya, V.N.Poporov, O.N.Trubachev, va boshqa ishlari salmoqlidir. Akademik V.A.Nikolayevning toponimikani o`rganishga undovchi ilmiy metodik ishlari E.M.Murzayevning Markaziy va O`rta Osiyo toponimikani ommalashtirishga qaratilgan ishlari diqqatga loyiqdir. “Kratkiy toponimicheskiy slovar (Moskva 1966 y) nomli V.A.Nikonov lug`ati fonni rivojlantirishga alohida ahamiyat kasb etadi. E.M.Murzayevning “Ocherki toponimi” (Moskva 1974-yil) “Slovar mistnix geograficheskiy terminov” (M 1959) “Toponimika populyarnoya” (1968) kitoblari fan rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi. Abu Abduloh Muhammad ibn Ahmad ibn Yusuf Al-Xorazmiy tug`ulib o`sgan 975-991 yillar Nishopirda yashab ijod etgan “ Mofotix Al-Ulum “ (“Ilmlar kaliti” ) nomli ikki kitobdan iborat asari bilan mashhur olimdir. Asar ikkinchi qismining oltinchi bobi matemetik va astranomik geografiyaga bag`ishlangan bu bobda geografiyaga doir atamalarning to`la izohi beriladi. Bu bobda Xuroson va Muvorounnaxrga doir ma`lmotlar talaygina. Shharlarning kengligi (arzi ) uzunligi (to`li) , g`arb bilan chekkasi yo`qligi chunki astranomiyada ma`lum bo`lishicha ekvatorning har bir nuqtasi bir joyga nisbatan sharqiy , ikkinchi joyga nisbatan g`arbiydir. Yerning ma`mura , “obod” qismi ekvatordan shimolda joylashgan. Farg`ona, Xo`jan, Qashg`ar, Shom, iloh, Usrushana , Samarqand, Buxoro, Shibirg`on kabi nomlar arab tilida yozilgan bu asarda geografik nomlar sifatida tariflangan. Faning faxri umumbashariy ilm-fanga katta hissa qo`shagn Abu Rayhon Beruniy 973 yili 4-sentyabrda Xorazmda Amudaryoning o`ng sohilidagi Kat shahri chekkasida tug`ulgan . 1048 yilda G`aznada vafot etgan. Beruniy turli fanlarga doir ulkan merosida geografiyaga doir ilmiy talqinlar ancha yetakchi o`rin tutadi. H.Hasanovning ta`kidlashicha , geografik bilimlar yoritilgan asarlar soni sakkista. Bular “Osari Boqiya” “Geodeziya” “Hindiston” “At-Tafhim” (Astronomiya ilmidan boshlang`ich malumotlar) “Qonuniy Mas`udiy” “Mineralogiya” “Kartografiya” va “Saydana” (dorivor o`simliklar haqidagi kitob) olimlarning ma`lumotiga Beruniyning 170 dan oshiq nomda asarlari bo`lib, “Xorazm tarixi ” “Iqlimlar taqsimoti” nomli yirik asarlari bizgacha yetib kelmagan.

Beruniy ijodida Yer haqidagi bilimlarning barcha soha yo`nalishlariga doir nazariy masalalar xususida fikr yuritilgan. Uning ijodiga O`rta asr olimlarining deyarli hammasi murojot qilib, faoliyat ko`rsatganlar. O`sha davrda ma`lum bo`lgan Atlantika okeani qirg`oqlari Tinch va Hind okeani, yettinchi iqlim mamlakatlari - shimoliy o`lkalar ko`llar va dengizlar shaharlar borinki hamma turdagi atoqli geografik nomla izohi uning asarlarida tasvirlangan, chunonchi, Jurjon (Kaspiy) dengizi bu haqiqatda Hazor dengizidir. Ularning vayron bo`lgan mamlakatlari shimoliy Etil (Volga) daryosining quyadigan joyiga yaqin. U yerda shimoliy tomonda G`oziya yeriga yopishgan. Sharqiy tomonda Jurjon yerida Obaskun degan bondor borki , dengiz ham Obaskun nomi bilan ma`lumdir. So`ngra tobaristonga daylam yeriga Sharvon va Bob-al- Abvobga, tutash ,.. uning g`arbida u bilan Buntus (Qora dengiz-Pontiya dengizi0 o`rtasida alon va sarir toifalari, ularning mamlakatlarga va qit`alari joylashgan. U (Xazor dengizi0 o`zidan boshqa dengizlarga tutashmasdan Xazor yeriga qaytadi. Keyin Etil daryosining quyilish yonida Xazor viloyati tomon yoyilgan, so`ng G`uzlor (Turkmaniston) viloyatidan o`tib, yana Obaskunga qaytib keladi. Dengiz qirg`oqlaridagi viloyatlar nomi bilan yuritiladi. Ammo bizga Xazor nomi bilan ma`lum qadimiy xalqlarda Jurjoniya nomi bilan ma`lumdir, nainki Ptolomiy uni Irqoniya (Girkoniya) dengizi deb atagan. Bu dengiz boshqa dengiz bilan qo`shilmaydi. Mana Beruniyning “qonuniy mas`udiy” “At-Tafhim” asarlarida berilgan Kaspiy dengizi - toponimining geografik izohati. Geografik nomlar bilan bog`liq beruniy asarlarida meteorologiya (ob-havo) iqlimshunoslik oid ilmiy atamalar izohlangan. Oxirgi sovuq haqida shunday deydi. “Odamlar shunga hayron bo`lib, ajablanmasinlarki (qish) oxiridagi sovuq qattiq bo`ladi, ketish oldidan ancha zo`rayadi, bu bu hodisa issiqlikga ham hosdir” Olim kundalik ob-havoga baho berganda mana bunday izohlarni ishlatgan. Qish havosi, qish shiddatli havosi, turg`un havo, sovuq havo, sovuq shimoliy shamol, o`zgaruvchan shamol daydi shamol. Ozgina geografik mulohaza qilsak, hozirgi iqlimshunoslikda bu so`zlar o`rniga o`rtacha havo Atktika havosi seklon, antiseklonlar, havo massasi, havo oqimi degan tushunchalar ekanligini bilib olamiz. Beruniy asarlarida Binkat, Shosh shaharlaridan biri, turkiycha Toshkent, bu yunon mualliflarida Burj Al-Xurja qal`asidir. Demak “Toshkent” toponim - turkiy Toshkent, forscha Choch, Binkay, arabcha Shosh bo`lib, barchasining ma`nosi turkiycha Tosh shahar nomining tarjima va o`sha tilga mos talaffuz etilishidir. Beruniy Sharhsabz shahrini kesh shahri forslar Ma`jomat deb yuritgan deb xabar beradi. Sirdaryo etaklaridagi Yangikent (hozirgi G`azalkent shahri ro`barasida, daryoning chap sohilidagi xarobalar) turli

xalqlarda turlicha yuritilgan. Mahalliy turkiylar Yangikent-Janikent deb yuritgan nomni arablar “Qariyat al- Xodisa” (Qariyat - qishloq, hodisa - yangi) va Madinat al-jadida (Madina shahar, jadida yangi) fors tojikcha Doh Nov deb yuritgani haqidagi aniq misolar orqali izohlagan. Beruniy asarlarida Sirdaryoning eng qadimgi nomi Xasart daryosi bo`lgan. Meloddan avvalgi davrlarda yunonlar Yaksart deb yozganligi haqida ma`lumotlar bor. Beruniy asarlarida hozirgi geografik xaritalarida o`zgartirilib yoziladigan yoki butunlay boshqa nom bilan ataladigan toponimlar juda ko`p. Masalan fam al-Asad – sher og`zi - dahani sher deb yuritilgan joyni hozir Donisher deb, Zaim va Omuyya – karki va Chorjev shaharlari , Mazdubast - Amudaryodan Sariqqamishga oqqan daryo va boshqalar. Bunday toponimik malumotlar sharq tarixiy geografiyasini o`rganishda eng ishonchli manbalar ekanligi ko`rsatadi. Beruniy o`zidan 800 yillar oldin o`tgan Ptolomiyning Amudaryo haqidagi yozganlarini keltirib, Omuyya shahridan yuqorida Balx daryosiga quyilib, keyin Bolqon shahri yaqinida Xozor dengiziga quyilgan. Xozor esa G`uz yerlarining chekkalaridan burilib ketdi. Fam al-Asad degan joyda suv to`planib, daryo suvining bir qismi Xorazm bilan Jurjon orasida joylashgan cho`ldagi mazdubast deb atalgan daryo o`zanidan Sariqqamishga oqqanligini xabar beradi. Demak , ulug` allomalarning asarlarida jamiyat va tabiat tarixiga oid qimmatli ma`lumotlar mavjud bo`lib, allomaning geografiyaga doir ilmiy merosi tabiiy muhitning ritmik taraqqiy etish qonuning aniq bir hududga tadbiq etish imkonini beradi. O`rta Osiyo va Sharq lug`atshunoslingining eng katta yutug`i M.Qoshg`ariyning “Devoni lug`tit - Turk” nomli shoh asar hisoblanishi shubhasiz. Ota bobolari issiqko`l bo`yidagi Borsg`on shahridan bo`lgan xizmat taqozosi Qashg`arga borib qolganlar. Mahmud o`sha davr hukmronlarining yirik markaz shahari Qashg`arda diniy bilimlar bilan birga astronomiya geografiya matematika va boshqa dunyoviy bilimlarga ham qiziqqan. Buxoro va Bog`dodda o`z bilimlarini mukammallashtirish uchun davom etttirgan. Turk tillarining qiyosiy gramatikasini talqin etish nmaqsadida, Mo`g`ilistondan Qora dengiz bo`ylariga keng hududlarda yashagan turkiy qabilalar orasida yurib, ma`lumotlar to`playdi. Bu daliliy malumotlar asosida 1074 yilda “Devoni lug`atit Turk” asarini yozib, tugatib, 1077 yilda xalifa Muqtadirga tadbiq etadi. M.. Qoshg`ariyning umumiy turkiy tilarni o`rganish, turkiy til shevalarining qiyosiy gramatikasini tuzish folklar va etnografiya sohasidagi xizmatlari nihoyat ulug`dir. Shu bilan birga turli fanlarning atamashunosligini yaratish va geografiya faniga ham ulkan hissa qo`shgan. Qoshg`ariyning geografik merosi asosan besh yo`nalishda o`z mazmunini topadi. (H.Hasanov 1981 ) 1. Devonda berilgan tabiy geografik atamalar va ularning izohi; 2. Devoni lug`tit Turkga ilova qilingan dunyo xaritasi;

3. Devonda uchraydigan joy nomlari va ularning izohi; 4. O`rta Osiyoda ayrim qabilalarning joylashishi haqida “aholi geografiyasi” ga oid ma`lumotlar 5. “Devon ” dagi astronomik ma`lumotlar taqvimlar tizimi – muchalar va ularning tarixi. M.Qoshg`ariyning geografik merosi birinchi galda geografik atamalar tahlilidir. Tabiat va tabiiy hodisa, tabiiy jarayon hususan cho`l, tog`, iqlim yer, suv, hayvon, o`simlik va boshqalarg doir iboralar izohiga olim alohida o`rin bergan. Qoshg`ariy ishlatgan ariq, buz, (muz), bulut, yomg`ir, yoz, kechik , kent, kuz, kun, ko`l, oy, ort,(davon) oqim va oqindi, sel va selindi, suv va suvloq tog` tuz, (tekis) tuman ungur chaqmoq, yayloq, yashin, qayir, qoq, qir, qish va qishroq, qor, qo`ltiq, qum, va boshqa so`z iboralarni ishlatgan, ularning izohini bergan. Olimlarning yozishicha, bu so`z va iboralarning ba`zilari VII asrga mansub O`rxun bitiklarda, Qultegin yodgorliklarida uchraydi. “Devon” da bu so`zlarning ishlatilishi va ularning ko`pchiligi hozirda ham istemolda ekanligini hozirgi o`zbek geografik atamashunosligining mustahkam qadimiy zaminga ega bo`lishini ko`rsatadi. Yer va tuproqqa doir so`zlarni izohiga kengroq o`rin berilgan. Chalang yer – qora yer, bout-sho`r yer Sag`izlik - sog` tuproqli yaxshi yer, sag`iz tuproq – toza tuproq, sog` tuproq, toza yer-o`simligi kam yer, oriq, hosillar. Qayir yer – yumshoq tuproqli yer, tekis yer, qumloq yer; takidlash lozimki, qayir hozirgi geografiya fanlarida ko`p ishlatiladigan daryo vaqtinch suv bosadigan qumloq-toshloq qismiga aytiladi Boldir tog` – tog` burun, tog`ning tekislik ichiga kirib ketgan tarmog`i. Hozirgi toponimlarda uchraydigan boldir so`zini osongina izohlash mumkin. Muzrabot tumanidagi Boldir temir yo`li bekati haqiqatdan ham Ko`hitang tarmoqlarining bir uchu bo`lganligi uchun shunday atalgan. Ort - orqa, bo`yin , gordon, tog` devoni, badalort, Ko`kort, Qizilort, Muzort, Oqort, Turug`oert kabi o`rta osiyodagi davonlar nomi nima uchun shunday nomlanganligini bilib olsa bo`ladi. Qurug` - amirlari boqiladigan ko`katzor, atrofi qurshalgan joy. Bu so`z tojik tiliga ham o`tgan. Qo`riqning hozirgi manosi - qo`riqlanadigan dahlsiz tabiat komleksi. Qo`riqxona, zapovednik so`zlarining o`zagi, qo`rig` hasrdayoq hozirgi manosiga o`xshash mazmunda ishlatilgan. Ob-havoga - meteorologiyaga oid so`zlar atmosfera hodisasi, osmon hodisasini ifodalash ushbu qimmatli asarda o`z ifodasini topgan. Masalan talg`og` har tarafdan esgan qattiq izg`irin shamol, qarog`u – qirov, bulut sugoldi – bulut tarqaldi, erkin yomg`ir – bir necha kun to`xtamay yog`adigan yomg`ir. Geografik nomlarning talqiniga asarda katta o`rin berilgan – Bolosug`un Beklig, mo`g`ilcha G`ubalik - go`zal shahar, Barsg`on yoki Basrxon - Issiqko`l bo`yidagi shahar, kishi nomidan olingan. Yaponiya Jafarqa Morka, Poloda, Chunonchi deb yozilgan M.Qoshg`ariy Beruniy

asarlaridan foydalangan. H.Hasanov tadqiqotiga Devon da ishlatilgan 70 ta joy nomi Beruniy asarlaridan olingan. Shu bilan birga Beruniy asarlarida tilga olinmagan Toshkentdan G`arbiy Xitoygacha masofada ko`pchilik joy nomlari ham berilgan. Shunday qilib, Beruniy, Mahmud Qoshg`ariy va Hudud al-Olamning muallifi O`rta osiyo geografiya nomshunosligi va toponimiyasining asoschilaridirki, ulardagi ilmiy merosni chuqur o`rgangan geogrfiya tarix va tilshunoslik fanlarining hali bahstalab sahifalarini to`ldirishi shubhasiz. Toponima va umuman geografik meros sohasida Marv shahrida tug`ilgan Xivada yashab ijod etgan XI asr oxiri va XII asr boshida yashagan falaklarning taxsimi haqida idrokning nihoyasi asari bilan mashhur bo`lgan. Al-Xorazmiy muhim o`rin tutadi. U Jayhoniy asaridan foydalangan, Ptolomiyga ergashib, ma`ruzani paralel ravishda 39 zonachaga bo`lgan. Iqlim beshta zonachani II-VI iqlimlarning har biri ikkitadan zonachani VII iqlim bir yo`la 18 ta zonachani o`z ichiga olgan. Ekvatordan boshlab chizilgan bu zonachalar kunning uzun – qisqaligiga bir – biridan avvalo chorak soatdan, keyin yarim soatdan shimolroqdagilari bir soatdan farq qilgan eng shimoldagi zonachalarni bir oy yorug` tun, bo`ladigan yerlar, ikki oy yorug` tun bo`ladigan yerlar, uch oy, to`rt oy, besh oy va nihoyat olti oy kecha yu kunduzi yorug` bo`lib turadigan yerlar deb shimoliy qutbgacha belgilab chiqqan. A.Mahmud ibn Umar az-Zamaqshariy (1074-1144) Xorazmning Zamaqshar qishlog`ida tug`ulgan. U sermahsul olim bo`lib, elliktacha turli sohaga doir asar yozgan. Shulardan 25 tasi bizgacha salanib qolgan. Zamaqshariy asosan arab tilshunosligi sohasida juda ko`plab asarlar yozgan. O`z zamonasining yetuk arab tilshunos olimi bo`lib yetishgani holda “Vodiy va tog` ismlari” nomli arab tilidagi geografik asari ham bor. Asarni Arabiston yarim orolidagi shaharlar, qishloqlar, tog`lar, vodiylar, suvlar izohi berilgan. Bamisoli toponomik entsiklopediya deyish mumkin. Geogarfik nomlar alifbo tartibida belgilab nomlab manosi nomlarning atalishi bilan bog`liq rivoyatlar berilgan. Asl vatani Xuroson bo`lgan mashhur olim Najib Bahronning XVIII asr boshida yozilgan “jahonnoma” asarida Beruniy , Tusiy, Xurdodbeh, Istohriy, Xusrav va boshqa olimlarning asarlari jadval tariqasida belgilangan va izohotnoma tarzida tuzilgan asardir. Johannomada 600 tacha joy nomi belgilangan. Ular xaritada ko`rsatilgan Biyoboni Xuroson (janubiy Qoraqum) Biyoboni Xorazm (shimoliy Qoraqum) Turkiston , Termiz, Issiqko`l, Barsxon va boshqa joylar bilan bir qatorda Kalif Movoraunnaxr, Naqshob, Vahon kabi bizning yurtimiz nomlari ham o`z tasvirini topgan. Faxriddin Banokatiy XIV asr boshida o`z ijodi bilan dong taratgan Sirdaryo o`ng qig`ogidagi Banokat Shohruxiya shahrida yashab ijod etgan olimdir. 1317 yilda ko`pincha “Tarixi Bonokati ” nomi bilan yuritiladigan

tarix va geografiyagfa doir asar yozib, uni sulton Abu Saidga bag`ishlagan. Asar unga ilova qilingan, xaritasi xaritada ko`rsatilgan. Toponimlar jihatdan diqqatni o`ziga jalb etadiki o`sha davr geografik nomlarini o`rganishida muhim manba deyish mumkin. Shunday qilib, IX-XIV asrni sharq tarixi va geografiyasida sharq fani gullab yashnagan. Barcha ilmlar sohasining eng ommabopi bo`lgan geografiyada faqat tarixiy davr uchungina emas balki butun sharq ilm fan taraiyotida muhim ahamiyatli asarlar yozilgan. Dunyoni tabiiy iqlimlar yuqori darajada rivojlanganligi bilan ahamiyatlidir. Markazlashgan kuchli davlatni tashkil etgan ilm fan me`moriy san`at va madaniyat yuksak darajada taraqqiy etgan Amur Temur avlodlari davrida (1360-1507 ) yillarda dunyoviy ilmlarning boshqalari qatori geografiya fani ham yuqori darajada rivojlangan edi. Amur Termurning tuzluklarida iqlimlar shaharlar tabiiy sharoitlar xususida ilmiy asoslangan tushunchalar bayon etilganki bular buyuk davlar arbobining geografiyani teran tasavvur etganligini ko`rsatadi. O`zining harbiy yurishlarida qo`llagan taktikasi muayyan hudud geografik sharoitini yaxshi bilganligi joy relefi va boshqa tabiiy sharoit harbiy yurish va davlatni boshqarishida yetakchi ahamiyatga ega ekanligini hisobga olishning namunasi ekanligini bildiradi. Temuriyzodalarning ko`pchiligi davlat va harbiy yurish san`atini egallagan sarkarda adabiyotni yaxshi bilgan, ayrimlari yozgan g`azallardan devon tuzgan, shoir hukmdor bo`lish bilan birga , madaniyat fan va memorchilikning homiysi sifatida faoliyat ko`rsatganligi ma`lum. Shuning uchun temuriylar hukmronligi davrida umumbashariy madaniyat va fanda chuqur iz qoldirgan Ulug`bek, Ali Qushchi, Navoiy, A.Jomiy, A.Samarqandiy, Hofizi Abru, G`iyosiddin Naqqosh, Ali Yazdiy, ibn Arabshoh, Xondamir, Mahmud Davlatbek Samarqandiy Kamoliddin Behzod kabi mutafakkirlar etishib chiqqan. Bu tarixiy siymolarning aksariyati ilm fanning boshqa sohalari qatorida geografiya fani sohasida ham muayyan iz qoldirganlar. Muhammad Tarag`ay Ulug`bek astranomiya sohaisda o`z zamonidan ancha ilgarilab ketgan. “Ziji Jadidiy Kuragoniy ” yulduzlar jadvali asaridan tashqari “To`rt ulus tarixi” asari kun qirrali ijod sohibi bo`lgan olim sifatida tarixda o`z o`rniga ega. “To`rt ulus tarixi” 1425 – yilda Mirzo Ulug`bekning ilmiy rahbarligi va shahsan ishtirokida yozib tugatilgan asarda Mo`g`iliston , O`rta Osiyo Eron Afg`oniston tarixiy geografiyasi Chingizxon avlodlari hukmronligi va shajarasi Xorazm davlatining Chingizxon tomonidan bosib olinish aniq hududlar va muayyan geografik nomlar orqali bayon etilgan. Masalan Chigizxonning o`tgan 1988-yili 860 yilligi yubiliyi nishonlangan. Jaloliddin ibn Sulton Muhammad Xorazmshoh bilan Chingizxon o`rtasida urushlari tarixi orqali Kot, Qiyot, Hirot, G`azna, Nasaf , Voliyon, Bobiyon, Nimruz, Utror, Dashti Qipchoq,

Sind, Jayhun va boshqa shunga o`xshash ko`pgina geografik nomlar tilga olingan, ayrimlarga geografik izoh ham berilgan. Temuriylar davrining eng yirik olimlaridan Shahobiddin Abdulloh ibn Lutfulloh Al-Xavofiy-Xofizi Abrudir. O`zining xizmat faoliyati Amur Temurning sayohatlaridan birida Munshiy-Kotiblik vazifasidan boshlangan, ko`p marta sayohatga chiqqan. Ko`p joylarni ko`rgan Hofizi Abru atoqli tarixchi geograf olimdir. “Yiroq safarlar asnosida shimoli – g`arbiy tomondan Movoraunnahr Turkiston, Dashti Qipchoq, Xuroson, iroq, Fors , Ozarboyjon, Eron, Gurjiston, Armaniston diyorlari rus va shom yerlarining barchasini firot daryosi sohillarini …. Hizor sohillarini sharqiy tomondan esa Qobulni , Multon O`ch va Hindistonning eng yirik shaharlari Dehlini gang daryosi qirg`oqlarigacha bir necha bor bordim ” deb yozgan. Hofizi Abru 1414- yilda Hirot hokimi Shohruhmirzoga Arab tilidagi “Yo`lar va mamlakatlar kitobi” yoki ikkinchi nomi “iqlimlar surati nomli kitob taqdim etdilar. Shohruh uni Hofizi Abruga fors tiliga tarjima etishni topshiradi. Olim bu kitobni tarjima qilar ekan sharqdagi Mutarjimlik qoidasiga amal qilib, o`zining ko`rgan, bilganlarini va Xitoyga elchi sifatida borgan G`iyosiddin Naqqoshning xotiralarini, bir qism Amur Temur yurishlarini ham qo`shadi. Natijada yangi bir asar “Zubdot at - Tovorih” tarixlar qaymog`i vujudga kelgan. Asarda dashti Qipchoq, o`zbeklar diyori Movoraunnaxr shahar va viloyatlarining geografik tavsifi berilgan. Viloyatimizning yirik manzillari kesh vaQarshining tarifini shunday keltirgan. Kesh uni Sharhsabz ham deydilar. Eni uch farsang bo`yi uch forsang yaqinida tog` bor. U tog`da harsangtuz bor, tiniq ba`zan rangdor Keshning har xil mevalari ko`p, ko`pgina mevalar uning chegarasidan chiqariladi. Kesh Movaraunnaxrning issiq joyi. Naqshob, Kesh atrofida uni Nasaf ham deydilar. Hozir Qarshi nomi bilan mashhur. Bu qadimiy shahar bo`lib, tekis yerda joylashgan. Undan tog`gacha ikki kunlik yo`l. Boshqa tarafdan to Jayhunga qadar cho`l. Kesh suvidan boshqa daryo yo`q. Podshohning qasrini turkiy tilda Qarshi deyilardi. “ Hofizi Abruning bu asarida boshqa nomlarning ham izohi berilgan. Bordog`iy Jayhun Qanoriyda, Termiz mavzeylariga tutash , Bo`rdog`uy yunoncha so`z bo`lib Iskandar zamonasida atalgan “Mehmonxona manosini bildiradi” Panjob haqida shunday yozadi. Xudlon va Vaxsh chegarasida beshta daryo qo`shilib bu mavzeyni Panjob deb ataydilar. Hozirgi Amudaryoning Vaxsh daryosigacha bo`lgan bo`lagi Panj daryosi nomini Hofizi Abru tomonidan shu tariqa to`g`ri izohlangan. Abdurazzoq Samarqandiy Shohruh saroida tarixchi olim va davlat arbobi , elchi, vazifalarida xizmat qilgan. “Ikki saodatli (yuldiz)ning balqishi va ikki dengizning qo`shilishi” nomli mashhur asarini bir qismi 1441-1442 yillarda Hindistonga Xuroson elchisi sifatidagi sayyohlar tasurotini o`z

ichiga oladi. Asar chinakkam tabiat hodisalari tasvir etilgan. Geografik tadqiqot bo`lib, unda Hindiston va uni o`rab turgan Hind okeani geografiyasi va tabiat sharoiti haqida mukammal ma`lumotlar keltirilgan. Asarda Bodxez, Qoraqum va geografik ob`ektlarning toponimik izohi ham o`z tarifini topgan. “Bodxiz qirlari ko`klam chog`lari go`zal qizning jamolidan ham tozaroq, bahr oluvchi va ma`shuqaning vadasidan ham yoqimliroqdir” deb yozadi. Hofizi Abru, A.Samarqandiy, Mirzo Ulug`bek Ali Qushchi kabi o`rta asrning yirik olimlari va ularning bashariyat uchun qimmatli asarlari Temuriylar hukmronligi davrida ilm fan rivoji uchun to`la shart sharoit yaratilgan degan ijod ahli doimo qo`llab quvvatlangan degan hulosa chiqarishga imkon beradi. O`rta asr sharqning olimi, shoiri, tarixchisi, sarkardasi va Hindistonda 150 yildan ortiq hukmronlik qilgan Boburiylar saltanatining asoschisi bo`lgan. Bobur bor yo`g`i 49 yil umr kechirgan. Boburning hindistonliklar tomonidan hurmat bilan tilga olinishining sababi shuki u Hindistondagi fiodal tarqoqlikka barham berdi. Boshqa ellardan kelgan istelochilardan farqli ravishda hech narsani Hindistondan olib ketmadi. Aksincha bu elda Hozirda odamlarning hayratga solgan oliy imoratlar barpo etdi, ilm fan memorchilik, dehqonchilikni rivojlantirishga ahamiyat berdi. “Boburnoma” hozirgi O`rta Osiyo, g`arbiy Xitoy, Eron, Ozarbayjon, Afg`oniston, tarixi tarixiy geografiyasi, tarixiy voqealarining qariyib 100 yilga yaqin davri haqida ma`lumot beruvchi qomusiy asar bo`lishi bilan birga birinchi marta eski o`zbek tilida bitilgan juda hajmdagi nasriy tarixiy geografik asar bo`lishi bilan ahamiyatlidir, zero bundan oldin bitilgan asarlar asosan fors va arab tillarida ona tilimizdagilarning ko`pchiligi badiiy dostonchilik yo`nalishida bo`lgan. Ayni vaqtda “Boburnoma” eng muhim atamashunoslik va toponomik manba hamdir. Unda yer suv havo va turli tabiiy hodisalarga tegishli xalq so`zlari ko`plab topiladi. Masalan “tog`dagi g`or va kovaklarni havol derlar” “Hidi yaxshi o`langni quruq qilurlar” “tup tuz yer, ne tog` va ne pushta ko`rinadur” “Pushtalardan va qo`llardan tuzgi chiqg`och” , “chopqin bilan yog`ar edi” iboralaridagi so`zlar o`z o`zidan izohlab berilgan. Guzor kichik daryodan o`tadigan joy, jilg`a kichik soy , daryocha nayshakar – shakarqamish, pushta – tepa, balandlik, qirlar, tangi - dara, tog` oralig`idagi yo`l, chuqur daryo vodiysi; uchma chuqur jar yoqasi, tik yonbag`ir; o`lan-o`tloq, yer, keng maydon, suv yoqasi-qirg`oq; choqor- toshqo`rg`on; yayloq-yaylov, keng dala. Boburnomada qo`l so`zi ikki manoda ishlatilgan. - biri suv qozg`on jarlar, ikkinchisi daryo irmog`i . asarda daryolarda suvning kamayishini - suv kichuk bo`lganda, suv toshqinini esa, suv kirganda deb ataydi. Davonlarda qor bosib qolishini – yo`llar bog`lanur deb , daryolar qo`shilishadigan joyni suvning qotilishi (aralashuv) deb ifodalaydi. Shuning Rud –daryo, yakraxa – yolg`iz oyoq yo`l, kohpoya – tog` etagi,

shohijo`ytarmoq (shoh ariq ) deb turkcha so`zlarning tojikcha sinonimini ham ishlatgan. Bobur har bir tilni hurmat qilgan, til boyliklardan unumli foydalangan, forscha afg`oncha, hindcha atamalarni dadil ishlata vergan. Ba`zan ularga izoh ham bergan. “Boburnoma” XVI asr boshidagi joy nomlari (bir mingdan ziyod) o`sha davr holatida va transkriptsiyasida bergan. Bu nomlarning ko`pchiligi ba`zi fonetik o`zgarishlar bilan shu kungacha mavjud. Ba`zilari unitilib ketgan. “Aksi – Kitoblarda Aksikat bitirlar” “Toshkent viloyati .. kitoblarda shosh bitirlar bazan Choch bitarlar” “O`ratekaxim , asl oti kitoblarda Usrushna va Usrush ham biritlar”, “Kesh shahrini Bahorlar sahrosi va shahri va boshi va batamom xob sabz bo`lir uchun Sharhsabz ham derlar” “Kopdibodom bodom yaxshi bo`lur. Bu jihatdan bu ismga mavsumdir.” “bu tog`da qor hargiz o`ksimas, bu jihatdan g`olibo Kohi Safiz (Oq tog`) derlar ” “Afg`on ko`talni (davonni band derlar, G`or sari bu ko`tal bilan borurlar g`olibo ul Jahotdan G`o`rband derlar) .Asardagi nomlar izohi orqali ko`pgina joylarning ma/nosini tushunib olish mumkin. Hindiqush tog`laridan bir ko`talning nomi To`l deyiladi, bu eng yaxshi davon bo`lsa ham, yo`li uzoq ekanki , nomi shunga yarasha to`l - uzoq (geografik uzoqlik sharqda to`l deyilgani ma`lum. ) “Boburnoma” da Himolay nomi uchramaydi, ammo Himolay etaklarini “Sivolik Pazrvoz ” derlar hind tilida siva – chorak , lak – yuz ming parvat – tog` sivolik Parvat – chorak vaqt yuzming tog`kim, yuzyigirmabeshming tog` bo`lgay. Deb izohlagan. “Kashmir” tog`da yashovchi Kas qabilasi nomi bilan bog`liq ekanligini yozadi. Agra yonidagi bir darvoza nomi Hotaypul deyiladiki Hindlar Xitoy deb filni, pul darvoza – filda darvozasi deyolishi sababiga darvoza chiqishidan fel rasmi chizilgani tufaylidir. “Borurnoma” o`sha davrlarda qo`llanilgan o`lchov berliklari ham izohlangan. “yig`och – 8 km, Kiruh – 2,5 km, sha`ri 2,4 km, bir o`q otim yer – 110-125 m, quloch – 120sm, bir kunlik yo`l – 40-45 km, tushlik yer – yarim kunlik masofa va boshqalar ishlatilgan. “Yana Qarshi viloyatidirkim Kamobroq yerdir. Bahori ho`p bo`lur, Samarqanddan janub saridir. Bir nima g`arbga moyil, 18 yig`och yo`ldir. ” hozirgi masofasi ham 144 km aniq bo`lib chiqadi. “Kuhak suyi shimolidan oqar. Samarqanddan ikki kiruh bo`lg`ay – demak Samarqanddan Zarafshongacha 5 km, bu masofa ham ancha aniq. Bunday misollar shuni ko`rsatadiki Bobur asarlaridagi geografik voqeyliklar juda aniqlik bilan berilganligi bilan katta ahamiyat kasb etadi.” “Boburnoma” ning chinakkam geografik asari ekanligini , unda berilgan joylar tarifidan ham bilsa bo`ladi. Shahar va o`lkalarning geografik o`rni tabiiy sharoiti aholisi xo`jaligi ma`lum tartibda tasvirlanadi. Tabiat boshqa hududiyligidan abekt sharoiti bilan taqqoslanadi. O`simlik va

hayvonlarning diqqatiga sazavor turlariga ko`proq to`xtatiladi. Biror ob`ekt nomi tarixi bilan bog`liq xalq orasidagi rivoyat hikoyatlari keltirarlar. Zaxriddin Muhammad Boburning geografik merosi uning tarixiy sheriyat sohasidagi madaniy meroslari bilan qo`shilib qorishib ketganki, ko`p qirrali olim va shoir sifatida xalqimizning bu daho farzandi hammamiz faxrlanishga haqlimiz. Zero Bobur asarlari tengi yo`q xazina. Uning asarlarini o`qigan kishi ularda geografiya biologiya astranomiya va boshqa tabiat fanlariga oid boy daliliy ma`lumotlarga duch kelishi mumkin. Bobur sayohatchi o`lkashunos, donishmand, tarixchi va tilshunos bo`lish qatorida joy nomlarining tarixi va manosini chuquqr tahlil etgan toponimist nomshunos olim bo`lganligini his etamiz. Badiy adabiyotga doir merosda ham toponimika va biografik atamashunoslikka tegishli ma`lumotlar talaygina. Alisher Navoiyning asarlaridagi toponimika va lug`atshunoslik haqida ba`zi mulohazalarni keltirib o`tamiz. Atrofini o`rab turgan tabiatning falsafiy mulohazasi bo`lishi bilan ahamiyatlidir. To`tti yashil ho`lla kiyar shevasi, Tugmalari bo`ldi aning mevasi. Bu paytda daraxtlar yashil libosga o`ralib, meva tugishi va tugkan tugmalarning mevaga aylanishi tabiatning muayyan qirrasini ifodalaydigan atamalarda badiiy vositalar orqali tasir etilmoqda. A.Navoiy kurrai zaminimizni naqadar aniq tasavvur etganligini geografiya tayanch atamalari va tushunchalari - yo`l orol, dengiz, shamol, osmon, va boshqalarni o`z o`rnida bir neha muqobil variantda ifodalanganligini ko`ramiz. “Layli va Majnun” dostonining na`fol qizining Majnun bilan nikohlash marosimi quyidagicha ta`riflaydi. Oy bilan Quyoshni ayladi naqd, Boshi uzra sochdilar base naqd. Chun mehr kelish kibi yoshundi, Tun yerga kuyav kibi bexundi. Gardur ko`ribon bu ish muofiq Kelturdi to`qqiz taboqda sochiq. Bu tasavvurdagi kelinni oyga , kiyovni quyoshga o`xshatishi mehrning kelindek ichki hisligi, kiyov ta`zimining gulning yer yuzasiga tegib turishi naqadar yuksak badiiy ifoda ekanligini ko`ramiz. Ayni chog`da bu yerdagi tabiiy fan atamalari orqali tabiiy hodisalar mohiyati chuquqr idrok etilib, mohirlik bilan o`z o`rnida ishlatilanligi ko`ramiz. Alloma shoir tabiatidagi bitta hodisa yoki jarayoning turli holati va qirralari xalqda ishlatilgan so`zlar bilan izohlanishini ko`rishimiz mumkin. Shamolning tezligi qaysi vaqtda bo`lishi – yel, sabo, nasim, bod shamol, dovul, bo`ron, to`fon kabi atamalar bilan, osmonning holati ko`k

gumbazi, hamol ayvoni, osmon, samo, gardun, sipehr so`zlari bilan sifatlanganlik va real voqeylik jihatlarini ko`ramiz. Geografik nomlar Navoiy dostonlarining badiiy yuksaklik va real voqeylik Movaraunnahrning geografik o`rni – oqib hadi sharqida Sayhun suvi Borib hadiya g`arbida Jayhun suvi deb “Saddi Iskandariy” dostonida tarannum etiladi. Kovakibganib yeti taqsim erur, Jahon mulki ham yeti iqlim erur. Xuroson badandir Xiriy jon anga Xirijiy jon badandir Xuroson anga Demak insonlar yashaydigan dunyo yettiga taqsim qilingani ular yetti iqlim atalishi Navoiyning dunyo aniq ilmiy tasavvur etganligini ko`rsatib, “Rubiy Maskun” - obod yerlarni yetti iqlim, kavokib atamalari bilan ifodalangan. Xuroson mamlakati dunyoning obod o`lkasi (Xuroson Lug`aviy manosi “Quyosh yurti” demakdir) dunyoning jasadi bo`lsa , Xirot shahri, bu jasadning jonidir deb ham badiiy ham ilmiy jihatdan aniq ifodalaydi. Bo`lu yuz pushta xamuk sel chog`i, Turar o`z o`rnida Alburuz tog`i “Farhod va Shurin” dostonida keltirilgan bu baytlar Eronning m Kaspiy dengiziga tutash elburus tog`ining dengizga tutash shimoliy yon bag`ri nam subtropik iqlim sharoitiga ega. Dengizdan esgan namli havo nihoyatda seryog`in bo`lganligi – yuzlab pushtalar - tog` tarmaqlaridan tashkil topgan bo`lsa-da juda kuchli yomg`irda ham o`z o`rnida turib nomli havo massasini janub o`tkazmaydi, natijada shimoliy yon bag`ir sernam suptropik iqlim bilan xarakterlanishi badiiy tasvirlanmoqda. Ulug` shoirning “Sababi Sayyoz” dostoni o`z mazmuni bo`yicha badiiy geografik tasvir deyish mumkin. Dedilar Kishvadi durur dilkash, Oti ham sharhsabz erur, ham Kesh Xizr monand Sabzadan rangi Sabzasi suvi ko`rgusi rangi, Sharhsabz o`ldi bizga chun mulkat Yo`q ajab gar yashil dirur Kisvat Insoniyatga Amur Temurdek shaxsni bergan. Sharhsabzni badiiy yuksak tabiati hayotining o`zidek yashil (o`sish - rivojlanish) shahar ekanligini rangin bo`yoqlarda real voqeylik orqali tarannum etmoqda. Getersifik atama va geografik nomlar “Xamsa” dostonlarining mazmunini tashkil etadi. Orol mamlakat tog`, dengiz, shahar, yo`l, bandor va boshqa geografik atamalar orqali voqealar mohiyati hikoyatlar yo`nalishi ochib beriladi.

Yana yuz ming o`zbek mo`g`ul birla zam Yuz ellik ming sari qalmoq ham Bo`lib barchasi olti yuz ming kihshi Bariga hunar qabila razm ishi Yasab Chin elin turkiy chiniy Sirisht Tarovatda andog`ki bog` behisht Darhaqitat o`zbek, rus, mo`g`ul, qalmoq va boshqa ellar xalqlar Eron Turon, Dashti Qipchoq, Chin Hind kabi mamlakatlar ko`p bora tabiatiga mos ravishda Navoiy asrlarida tasvir etilganing guvohi bo`lamizki, ulug` shoir geografik nomlar tasvir etilayotgan vaohaning o`ziga xosligiga kuchaytirish uchun foydalangan. Muhammad Solihning “Shayboniynoma ” dostoni ham Sharq geografiyasi , xususan O`rta Osiyoning tarixiy geografiyasini tasavvur etishda muhim manbadir. Qarshining qushlari bisyor bo`lur Qushchining tumosi tayyor bo`lur Turna-yu g`oz farovon asru Qirg`ovul bog`larida sonsiz. Qirchog`oyning sog`inishidan sonsiz Demak, bu parchada Qarshining qushlari ko`p va turli-tuman bo`lishi ayniqsa tus tovuq qirg`ovul qarchig`oy, turna va g`ozlarning bisyor ekanligi tanitilmoqda. Viloyatimizning Kesh, Kaspi, G`uzor kabi shaharlari Qarshi shahrining Qashqadaryo, Surxandaryo, janubiy Tojikiston, sharqiy Turkmaniston shimoliy Afg`oniston uchun muhim strategin o`rni qayta-qayta ta`kidlanmoqda. Shunday qilib, geografik tasavvur, geografik nomlar atamalar va ualrning muayyan joy tabiati bilan bog`liq tasvirlash yirik asarlari uchun xos xususiyatdir. Tarixiy sarguzasht va lug`atshunoslik asarlari toponimik manbalar sifatida. Ummiy tarix tipida yozilgan asarlardan biri Ma`sud Usmon Ko`histoniyning “tarixi Abulhroniy” bo`lib, unda XV asrning ikkinchi yarmida Sibir , Ural va O`rta Osiyoning hududida o`zbeklar davlatining tuzgan Abulayrxonning xonlik tarixi bayon etiladi. 1428 yilda Abulayrxonning xonlik masnadiga ko`targan 30 ga yaqin qabilalar sanab o`tiladi. Burxut, Jot, do`rmon iyjon, qoonboyli, qorliq, kenagasi qiyot, qo`ng`irot, mang`it masshtab, Nukus, uyg`ur uyshun o`tarchi chimboy. Asrning hozirgi o`zbeklar tarkibiga kirgan ulug` va qabilalar yashagan tarixiy davr bu davrda mavjud bo`lgan geografik nomlar nuqtai nazaridan ahamiyati kattadur. Sanab o`tilgan qabilalar va urug`lar hozirgi kunda o`zbek milati tarkibida shevalari ayrim urf-odatlari saqlagan holda yashab kayrimlarning nomi sifatida geografik xaritalardan mustahkam o`rin olgan - qo`ng`irot shahri mang`it , chimboy quronlari, nukus shahri

va viloyatimizdagi Nukus qishlog`i Qiyot Qorliq Uyshun masit nayman, saroy qishloqlari – o`zbek urug`lari nomi bilan ataluvchi etnonim ekanini hech kimda shubha tug`durmaydi. “Tarixi Abulxayrxoniy” asarida Sirdaryoning o`rta oqimidagi Sig`noq, Sarvon, Suzoq, O`zgand, Oqqo`r`gon, Arhuh va boshqa shahrlar nomi va geografik o`rni haqida ma`lumotlar beriladi. Ushbu asar o`zbek ulusi bilan Temutiylar davlati o`rtasidagi munosabatlarning tarixini o`rganishda katta ahamiyatga ekanligini eslatib o`tamiz. Ulug`bek fojiali o`limidan (1449 yil 25 oktabr) keyin Temuriy Mirzolar o`rtasida toju taxt uchun kurash benihoyat kuchayadi. Xoja Abdulloh Axrorning maslahati bilan Sulton Abusaid Sig`noqqa Abulxayrxon huzuriga yordam so`rab boradi va uning bevosita qo`llab quvvatlashi bilan 1450 yilda Abusaid Mirzo Temuriylar saltanatining qo`lga kiritdi. O`shanda Abulayrxon marhum Ulug`bek Mirzoning qizi Robiya sulton begimga uylanib qaytdi. Abilxayrxon Robiya Sulton begimdan ikki o`g`ilik bo`ldi. Ko`chkinchixon va Suyunchixo`ja Mirzo Ulug`bek nabiralaridir. Mashhur turkiyzabon shoirlardan biri Komoliddinxon Binoyining “Shoyboniynoma” asari Shayboniyxon yoshligi Buxoroda madrasasida taxsil olganligi shoirning o`zi Xirotdan Samarqandga Temuriylar saroyidan Shayboniy saroyi kelib qolishi kabi qimmatli tarixiy ma`lumotlari bilan birga juda ko`p shaharlar masalan xarodning vaizr Adoh, Bo`ldimsoh shaharlari haqida ham ma`lumot berihi bila ahamiyatlidir. TARIXCHI Abulxayr Fazlulloh Ro`zbehonning “Mehmonmonai Buxoro” asari ham geografik toponimika jihatidan muhim manba hisoblanadi. Dashti qipchoqdagi o`zbeklar uch toifaga bo`lganlar. Shayboniylar ya`ni jochixonning beshinchi farzandi Shaybon naslidan bo`lgan erur va qabilalar . Qozoqlar, ya`ni Abulayrxon hukmronligining so`ngi davrda Shayboniylardan ajralib chiqib dashti Qipchoq sharqiy rayonlari - cho`l va Quziboshiga ko`chib ketgan turk-mo`g`il qabila 3. Mang`itlar Asar muallifi asarning bir bobida Sayhun daryosi, Turkiston diyorining tavsifi Arhuq qal`asining tarifini keltiradi. “Turkiston iqlimi barcha iqlimlardan a`lo iqlim” Turkiston 30 ta qal`a qaraydi. “Sirdaryo” jannatdan chiqqan daryolardan biri bo`lib, uni Xo`jand daryosi, o`zbeklar va mo`g`illar Sir deb ataydilar. Uzunligi 300 farsak deb nomlarni toponimik izohini keltiradi. Dashti Qipchoqning sathi 600farsak daryolari va ko`llari ko`p ob-havosi yaxshi, chorva boqish uchun moslashgan. Yaylovlar sultonlar va qabila boshliqlari o`rtasida qat`iy taqsimlangan. Dashti Qipchoq xalqi namat bilan o`ralgan maxsus aravalarda istihomat qiladilar, janubdan shimol sari ko`chib yuradilar. Yozni Itil (Volga) Tobol daryolari bo`yida qishni esa sohilida o`tkazadilar. Bu malumotlarni

Shayboniyxon Ruzbehonga qo`shni O`grar shahari qarshisida turgan paytda aytib bergan. Tarixdan ma`lumki Muhammad Shoyboniyxon shoir va o`qimishli donishmand hikmron bo`lgan. Keltirilgan ma`lumot dashti Qipchoqning tarixiy geografik o`rnini belgilashda juda muhimdir. “Mehmonnomai Buxoroda” Samarqanddan Qarshiga jo`nab ketish Qarshi bilan Samarqand oralig`idagi manzilar haqida ma`lumot beriladi. Qohi Mohiyon (Samarqanddan ikki farsak masofada) Qohlik (beshfarsak) Damashq oqcha Buho haqidagi fikr yuritilgan. Oqcha Buho yaylov Qarshi chorbog`i, bu yerda Shayboni qurdirgan qasr haqidagi tarixiy geografik ma`lumotlar toponimika uchun ahamiyatlidir. O`rta Osiyo Qozog`iston Sharqiy Turkiston shuningdek ularning shahar va yirik geografik ob`ektlari haqida 1541-1545 yilarda Kashmirda yozilgan “Tarixi Rashidiy” asari muhim manbva hisoblanadi. Boburning xolavachchasi bo`lsa, Mirzo Muhammad xaydar bu tarixiy geografik asarning muallifidir. Toshkentda tug`ulgan Toshkent xoni yunusxonning nevarasi bo`lgan Muhammad Xaydar Mirzo Dug`latning otasi Toshkent va O`rtatepa shahrining hajmi bo`lgan Olimning otasi Husayn Kuragon Shayboniyxon buyrug`iga ko`ra Xirotda 1908 yilda qatl etilgan. Haydarning hayoti xavf ostida bo`lgani uchun otasining do`stlari Buxorodan Qobulga yashirin olib ketilgan. Bubur bilan birga bo`lgan qashqar Yorkent, Oqsuv, Mo`g`ilsiton Hindiston, Kashmir yerlarida turli vazifalarda ishlagan. Qashqar va yerkent hokimi Abdurashidxonga bag`ishlab yozilgan bu asarning nomi “tarixi Rashidiy” shundan Haydar Mirzaning geografik saviyasi bilan bo`lgan. Issiqko`lni chiroyli badiiy tariflab, uning oqmas yo`l ekanligini yozadi. Balxash (Ko`kcha dengiz) yo`lini o`lchamlari Kashmirning mukammal tarifi, Tebetning “xaloy”iqning kam yetishi kabi geografik ob`ektning chinakkam izohini keltiradi. Hofiz Tonish Buxoriyning “Shafarnomai shohiy” nomli asari Buxoro xoni Abdullahon ikkinchining tarixi bo`lish biln birga O`rta Osiyoning tarixiy geografiyasi shahar va boshqa ob`ektlarning bayoni berilganligi bilan ahamiyatlidir. Mahmud ibn Valining “Sirlar dengizi” o`rta asrning eng so`ngi chinakkam geografik asardir. Masalan “Xuroson – to`rt viloyatga bo`linadi – hirot, Nishopur, Balx va Marv .. Xuroson Eroniy so`z bo`lib, Xuroftob son yer ma`nosidadir” deb izohlaydi olim. Shayx Sulaymon Buxoriy ham sayyoh ham lug`atchi olimdir. Uning lug`ati chig`atoy va Turkiy Usmoniy geografik atamashunoslik va toponimik jihatdan qimmatli manba hisoblanadi. Bundan 150 yillar oldin yaratilgan bu asar geografik nomlar lug`ati sifatida tarixiy geografiya uchun o`z ahamiyatini yo`qitgan emas. Masalan “Andijon, Farg`ona, qit`asida mashhur bir balda ismidir, nomi qadim Odoqdir” Xorazm chegaralari avvalgi pytaxti ko`hna Urganch hozirgisi Xivoh dir deb aniq yozadi. Arno-ariq, og`och masofa o`lchovi,

quyar ikki suvning quyilishi, oyoz – sof, shaffof, oyli kecha, qoq-suv to`planadigan joy, selob yomg`iri kabi atamalarning izohli lug`atini tuzgan. Qori Rahmatulloh Buhoriy 1886 87 yillarda Turkmaniston, Eron, Kavkaz, Turkiya, Arabiston, Iroq sayohatida bo`lib, qaytgan, yo`l xotiralari maxsus asar va risolalar tarzida tartib berilgan. Joy nomlai va geografik ob`ektlarning atoqli otlari hamma vaqt muayyan informativ – axborotlar manbai hisoblanadi. Buning ustiga XX asr boshlarida qator fanlar alohida ilmlar sohasi sifatida shakllanib, ularning muayyan tushuncha qoida va qonunlarni ifoda etuvchi ilmiy termin, so`z, iboralarni lug`aviy jihatdan izohlash ko`p tartibga qo`yilgan. O`zbekistonda tabiiy fanlar – geologiya, geografiya, geomorfologiya, biologiya biogeografiya, tuproqshunoslik, fizika, kimyo va boshqa ilm sohalarida yangi terminlar paydo bo`ldi. Bu ilmiy ifodalarning o`zbek tilida mazmun-mohiyatini aks ettirgan ekvivalentlik muhbilini topish va izohlashga ehtiyoj kuchaydi. Tilning lug`at tarkibiga kirgan bunday ilmiy atamalarni tilshunoslik qonun-qoidalari asosida izohlash ilmiy atamashunoslikning vujudga kelishiga olib keldi. Geografiya va umuman Yer haqidagi ilmlarda qo`llaniladigan o`zbek tilidagi so`z va iboralarni shu bilan birga boshqa tilardan kirib kelgan so`zlarni o`zbek tilining lug`at boyligi asosida aniq so`z birikmasi bilan ifodalash masalasida o`zbek ilmiy merosimizning bilimdoni va targ`ibotchisi H.hasanovning ishlari alohida ahamiyatga ega. Qomusiy ilmlar sohibi bo`lgan ustos H.Hasanovning 1964 yilda “Fan ” nashriyotidan “Ruscha – O`zbekcha va o`zbekcha – ruscha geografiya terminlari ” kitobi beqiyos ahamiyati kasb etadi. Kitob geografiya va boshqa tabiiy fanlar uchun manbai bo`lishi qatorida o`zbek tilida lug`atlar yaratish tarixi bo`yicha malumotlar beruvchi manba hamdir. O`zbek tilida dastlab lug`atshunos olim. Odam Ibrohimov “Geografiya atamalari” nomli kitobini O`z.Dav.nashriyoti (Toshkent 1935 ) yozib chop etirgan. Kitobda geografik nomlar bilan birga yonma – yon geografik terminlar ham berilgan. Hasanovning ko`rsatishicha tarminlar malum bir tartib bilan berilmagan. Shunga qaramay bu lug`atning o`zbek tilida chop etilishi muhim ahamiyat kasb etadi. 1940 yilda prof. Malitskiy rusch-o`zbekcha terminlar lug`ati , Bektemirov, Saidrasulov.

O'xshashlar

Toponimika va ilmiy geografik atamashunoslikning tayanch tushunchalari, toponimika fanining tadqiqot metodlari

Geografiya ta`limida toponimika va geografik terminlar

Iqtisodiy geografiya (tor ma’noda) - ijtimoiy geografik fan sifatida

O`zbekistonda hozirgi zamon toponimika va geografik atamashunoslik

Geosiyosatning fan sifatida shakllanishida