Tarixiy geografiya - Geografiya - Referatlar

Tarixiy geografiya

Yuklangan vaqt:

13.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.6865234375 KB

Ko'chirib olish

Tarixiy geografiya Reja: 1. Qadimgi yoki antik davrda geografik qarashlar. 2. O’rta asrlar geografiyasi. 3. Buyuk geografik kashfiyotlar davri. 4. Geografiya‖ fanining rivojlanishidagi yangi davr. 5. Eng yangi davr geografiyasining asosiy xususiyatlari.

Geografiya tarixi ko’proq fanning shakllanishi va rivojlanishini, ya’ni faqat fanga tegishli g’oyalar ketma-ketligini o’rgansa, tarixiy geografiya muayyan bir davrdagi geografik qarashlar va g’oyalarni tadqiq etadi. Tarixiy geografik asarlarda davrlarga ajratish turli olimlar tomonidan turlicha amalga oshirilgan. Ushbu adabiyotda u besh davrga ajratib o’rganildi. Bular, qadimgi yoki antik davr, o’rta asrlar, buyuk geografik kashfiyotlar, yangi hamda eng yangi davrlar deb nomlandi. Qadimgi yoki antik davr. Bu davr (mil.avv. VII asrdan milodiy V asrga qadar) geografiya fanining shakllanish paytiga to’g’ri keladi. Misr, Yunoniston, Xitoy, Hindistonda geografik g’oyalar paydo bo’lgan. Masalan, Yerning shar shaklda ekanligi g’oyasini dastlab Fales mil.avv. VII asrda aytgan bo’lsa, shu fikrga Pifagor va uning shogirdlari (mil.avv. VI-V asrlar), Aristotel (mil.avv. IV asr), Eratosfen (mil.avv. 275-195-yillar) va boshqalar qo’shilgan. Suriyalik Posidaniy (mil.avv. II-I asr) yerning sharsimonligiga asoslanib, geografik zonallik g’oyasini aytgan va 9 ta iqlim mintaqaga (zona) ajratgan (hozir 13 taga ajratiladi). Keyinroq Strabon (mil.avv. II-I asr) sharsimon yerda beshta mintaqa yoki zona bor deb hisoblab, quyidagilarni yozib qoldirgan: ―Yerda beshta zonalar farqlanadi. O’rtadagi zona eng issiq, chetdagilari esa juda sovuq (bularda yashab bo’lmaydi). Qolgan ikki oraliq zonalarda insonlar yashaydi va bu zonada yil fasllari bir xil taqsimlanadi‖. Yer sharida quruqlik ko’pmi (Ptolemey) yoki suv ko’pmi (Gomer, Strabon) degan g’oya ham XIX asrning boshlariga qadar yechilmay keldi. ―Janubiy Yer‖ni izlash 1820-yilda Antarktidani kashf etish bilan yakunlandi va suvning ko’pligi isbotlandi. Yer yuzasining o’zgarib turishi haqidagi g’oya Garaklit (mil.avv. 530470-yillar) davridan to XIX asrning boshlariga qadar mavhum bo’lib keldi. Bu masalani 1912-yilda A.Vegener ―Materiklar siljishi‖ asarida ilmiy asoslab berdi. Yer yuzasining mukammalroq kartasini Ptolemey (90-168-y.) tuzgan edi. Uni Strabon tasdiqlab, shunday degan: ―Yerning odam yashaydigan qismi oroldir, buni bizning sezgimiz va tajribamiz isbotlamoqda. Odam qadami yetib borgan hamma chekka joylarda, dengiz borki, biz ularni okean deb ataymiz‖.

Miloddan oldingi IV-III ming yillikdan to milodning V asriga qadar Atlantika okeanidan Tinch okeanigacha bo’lgan mintaqada o’z davrining yirik quldorlik davlatlari shakllandi. Rim imperiyasida 50 mln., Hindiston va Xitoyda 40-50 mln. dan aholi yashagan. Dastlabki davlatlar bilan bir qatorda, davlat tuzilishining ikki shakli: monarxiya (qadimgi Misr, Vavilon, Ossuriya, Eron va Rim imperiyasi) va respublika (Finikiya, Gretsiya shahar davlatlari) yuzaga keldi. Ayni vaqtda, quldorlik mintaqasidan tashqari yirik hududlarda turli qabila va xalqlar yashagan. Milodning I asrida xalqlar va qabilalarning Buyuk ko’chishi yirik quldorlik davlatlarini siyosiy jihatdan talvasaga soldi. V asrda Rim imperiyasi quladi va quldorlik tuzumi barbod bo’ldi. O’rta asrlar geografiyasi. O’rta asrlarda normanlar (―Shimol odamlari‖) Skandinaviyadan Oq, O’rta, Qora dengiz bo’ylari va Islandiyani o’z koloniyasiga aylantiradi, Grenlandiyaga ko’chib boradilar. Ulardan ota-bola Erik Raunda Rijiy Shimoliy Amerikani (982-yilda), ―O’rmon mamlakatini‖, janubroqda ―Vina mamlakatini‖ (40°-45° kengliklarga qadar) kashf etishadi. Arablar 711-yilda Pireney yarimoroligacha, Hind okeani bo’ylab Madagaskar oroligacha, Osiyoning janubidan aylanib o’tib, Xitoygacha suzib borishgan. Yevropaliklardan birinchi bo’lib Marko Polo (oilasi bilan) Xitoy, Mongoliya, Janubiy Osiyo, Old Osiyo bo’ylab 45 yil sayohat qilib, 1299-yilda Venetsiyaga qaytib boradi. Buyuk ipak yo’lining geografiya fanining rivojlanishida ma’lum darajada hissasi bor. Olimlarning hisoblariga qaraganda, Ipak yo’li mil.avv. II asrdan boshlab tarmoqlanib ketgan. Ipak yo’li tarmoqlari cho’l-u biyobonlardan, baland qorli tog’ dovonlaridan o’tganligi bois, yo’lning qishki va yozgi variantlari bo’lgan. Yevropadan arzon dengiz yo’lining ochilishi munosabati bilan XVI asrdan boshlab ipak yo’li o’z ahamiyatini yo’qota boshlagan. O’rta asrlar davrida yashab, ijod etgan buyuk allomalarimizdan M.Xorazmiy, Ibn Sino, Beruniy kabi vatandoshlarimizning jahon madaniyati va faniga qo’shgan hissasi beqiyosdir. Ularning ilmiy geografik merosi haqida H.Hasanov o’zining ―Sayyoh olimlar‖ asarida to’xtalib o’tadi. Arifmetikaning asoschisi M.Xorazmiy o’lkamiz geografiyasining ham asoschisi hisoblanadi. Uning ―Yer tasviri‖ nomli

asari geografiyaning etimologik ma’nosiga to’g’ri keladi. Unda geografik obyektlar: shahar va qishloqlar, daryo va ko’llar, dengizlar, aholi va ularning mashg’uloti haqida ma’lumot beradi. U Turkiston o’lkasida ilk bor Fanlar akademiyasini tashkil etgan, atlas tuzgan buyuk alloma hamdir. Beruniy birinchi bo’lib shimoliy yarimsharlarning bahaybat (diametri 5 m) globusini yasadi, mineralogiya va geodeziya kabi fanlarga asos soldi. Daryolarning, umuman suv oqimining geologik (gidrogeologik) ishini tahlil qilib, qonuniyat yaratdi. Keyinchalik u ―Beruniy qonuni‖ deb ataladigan bo’ldi. Uning mohiyati – suv oqimi tashiyotgan yotqiziqning massasi uning tezligiga to’g’ri proporsionaldir. Ibn Sino ham tibbiyot ilmining asoschisi bo’lishi bilan bir qatorda, geografiya fanining rivojiga munosib hissa qo’shdi. ―Tib qonunlari‖ kitobining ―Tabiat‖ bobida geografik ma’lumotlar, qimmatbaho toshlar, o’lka iqlimi, tabiati haqida qiziqarli fikrlar aytilgan. Buyuk geografik kashfiyotlar davri ning geografiya fani rivojlanishida muhim o’rinni egallaganini alohida ta’kidlash lozim. Bu davrda (XV asrning oxiri va XVII asrning birinchi yarmi) misli ko’rilmagan geografik o’zgarishlar sodir bo’ldi. Bularga X.Kolumbning Markaziy Amerika, Janubiy Amerika sohillariga qilgan sayohatlari (1492-1504-yy.), portugaliyadan Vasko da Gamaning Hindistonga (Kalkutta shahri, 1497-1498-yy.), F.Magellanning Dunyo okeani bo’ylab sayohati (1519-1522) kabilarni e’tirof etish joiz. Sayohatchilarning asosiy maqsadi bitta bo’lgan: dengiz yo’li orqali dunyoning eng boy va ko’rkam joyi – Janubiy Osiyo (Hindiston, Indoneziya)ga borish. Bu bosqich Yevropada V asrdan XVII asrga qadar davom etdi, 1500-yilga kelib Yer shari aholisining soni 400-500 mln. kishiga yetdi. Buning 3/4 qismi Osiyo qit’asiga to’g’ri kelar edi. Shahar hayoti bo’yicha Osiyo Yevropadan o’zib ketdi. Ammo Yevropada uzoq davom etgan turg’unlikdan so’ng shaharlarhunarmandchilik, savdo, madaniy va siyosiy markazlar sifatida katta rol o’ynay boshladi.

Natural xo’jalik va mehnat taqsimotining pastligi oqibatida siyosiy karta mayda-mayda bo’laklardan iborat edi (birgina Germaniya hududida 300 dan ortiq kichik davlatlar bo’lgan). Ichki bozorning shakllanishi, xalqlar o’rtasida etnik konsolidatsiyaning kuchayishi bilan yirik markazlashgan, mutloq monarxiya tipidagi davlatlar – Fransiya, Angliya, Ispaniya, Rus davlati, Hindiston, Xitoy, Temuriylar davlati va boshqalar yuzaga keldi. Sanoat rivojlanishi bilan bir qatorda, shaharlar tez rivojlandi. Chunonchi, XVII asr boshlarida Londonda 200 ming, Parij va Neapolda 300 mingdan ortiq aholi yashay boshladi. Aholining migratsion harakatlari kuchaydi. Bu jarayonlar Yevropa mamlakatlaridan Angliya, Gollandiya, Fransiyaga, ozroq Italiya, Ispaniya, Germaniyaga xos bo’lib, Osiyo, Afrika, Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya va Okeaniyada ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyoti past darajada qolaverdi. Natijada, Yevropa jahon xo’jaligida yetakchi mavqega ega bo’lib qoldi va bugungi sanoatlashgan qiyofa uchun asos solindi. Yevropaning bu davrda jahon xo’jaligida yetakchi mavqega ega bo’lishiga va Buyuk geografik kashfiyotlarda asosiy rol o’ynashiga quyidagi shart-sharoitlar: 1. Iqtisodiy, ya’ni tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi. 2. Siyosiy, ya’ni yirik markazlashgan davlatlarning shakllanishi. 3. Ijtimoiy – yangi yerlarni ochish va o’zlashtirish uchun malakali mutaxassislar mavjudligi. 4. Texnik karavellani, kompas va kompas kartalarining yaratilishi. 5. Ilmiy-tabiiy fanlardagi yutuqlar. 6. Tarixiy-geografik, ya’ni turk Usmoniylari tomonidan O’rta dengiz bo’yi va Sharqiy Yevropaning bir qismini bosib olinganligi kuchli ta’sir ko’rsatdi. Buyuk geografik kashfiyotlar (Amerika – yangi dunyoning kashf etilishi) jahon siyosiy kartasining va jahon xo’jaligining shakllanishiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Buyuk geografik kashfiyotlar oqibatida Ispaniya Amerikada, Portugaliya va Gollandiya Osiyoda dastlabki mustamlaka hududlarga ega bo’ldi. Mustamlakalardan Yevropaga qimmatbaho metallar, shakar, choy va boshqa

―mustamlaka mahsulotlari‖ keltirildi. Asosiy savdo yo’llari Atlantika va Hind okeanining ichki dengizlaridan o’tdi. Yevropada Lissabon, Seviliya, Antverpen va Amsterdam kabi yirik port shaharlar yuzaga keldi. Geografik mehnat taqsimoti yanada chuqurlashdi. Temuriylar davrida Turkiston geografiya fani yozma tavsif uslubida rivojlandi. Ayniqsa Boburning shoh asari ―Boburnoma‖ har qanday maqtovga sazovor. Unda tog’ va tekisliklar, daryo va ko’llar, dengizlar, o’simliklar va hayvonot olami, iqlimi, aholining urf-odatlari, madaniyati, shug’ullanadigan yumushlari mohirona jonli tavsiflanadi. Boburni – mashhur sayyoh-geograf, haqiqiy alpinist deb atash mumkin. U Hindistonga yurish qilganda, baland qorli tog’larni oshib o’tgan. O’zi yurgan, ko’rgan va bilganlarni haqqoniy bayon qilgan. Shu asosda H.Hasanov ―Bobur tasavvurida Farg’ona vodiysi‖ kabi kartalarini bemalol qiynalmasdan chizgan. Temuriylar davrida yashagan Ali Qushchi, M.Qoshg’ariy, M.Ulug’bek, A.Samarqandiy singarilarning ijodida geografiya va unga turdosh fanlar to’g’risida qiziqarli fikrlar berilgan. Geografiya fanining rivojlanishidagi yangi davr ikki asr davom etadi (XVIII asr boshlaridan hozirgi paytgacha). Ayniqsa, XVIII-XIX asrlarning tutash qismida kapitalistik ishlab chiqarish tizimining takomillashi bilan bog’liq kashfiyotlar geografiya fanining taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etdi. Jumladan, 1785-yilda Kartrayt to’quv stanogini kashf etdi va bu, o’z navbatida, Angliyaning mustamlakalaridan paxta olib kelishni kuchaytirdi. Angliyada po’lat eritish 1870-yilga nisbatan yuz barobar oshdi. 1784-yilda Uatt bug’ bilan ishlaydigan mashinani (Rossiyada 1764yilda Polzunov) ixtiro etdi, 1803-yilda birinchi paroxod qurildi, 1825-yilda birinchi parovoz ishga tushdi. Gollandiyalik geograf Bernxard Varenius (1622-1650) va buyuk fizik Isaak Nyuton (1642-1727) geografiya faniga salmoqli hissa qo’shgan olimlardan hisoblanadi. B.Varenius mashhur ―Umumiy geografiya‖ darsligini yozgan. I.Nyuton shu darslik bo’yicha ma’ruzalar o’qigan va ikki marotaba qayta nashr (1672 va 1681-yy.) ettirgan. Rus tiliga 1718-yilda Pyotr I buyrug’iga binoan

tarjima qilingan. Kitob 3 jild va 40 bobdan iborat bo’lib, Yer yuzasining qonuniyatlari, Yerning qattiq, suv va havo qobig’ini tavsiflaydi. U Yer yuzida uchta – issiq (torrida), sovuq (frigida) va mo’tadil (temperata) zonani ajratadi. Rossiyada geografiyaning ravnaq topishiga V.N.Tatishyev (1686-1750) bilan M.V.Lomonosov ham (1711-1765) munosib hissa qo’shdilar. Tatishyev rahbarligida Sibir va Rossiyaning geografiyasiga tegishli ―Katta chizma kitobi‖ (1745-y.) nashr etildi. Nyuton dunyoni ilohiy kuch yaratgan deb hisoblagan bo’lsa, Lomonosov tabiat qonunlari asosida barpo bo’lgan deb ta’kidlaydi. Lomonosov taklifi bilan Rossiyaning turli qismlariga tegishli atlaslar tuzildi. Uning loyihasiga binoan 1755-yilda birinchi rus universiteti – Moskva Universiteti tashkil topdi. Nemis faylasufi va geografi Immanuel Kant (1724-1804) o’zining mashhur kosmogonik konsepsiyasini yaratdi. U Kenigsburg universitetida 40 yil davomida geografiya professori hisoblangan. Kant geografiyasida tabiat komponentlari haqida ma’lumot beriladi. Uningcha, odamzod tabiat sirlarini qanday bo’lsa shundayligicha to’liq bilishga qodir emas. Odamzod faqat aql-zakovati doirasidagina fikr yurita olishi mumkin. Uning shunday so’zlari bor: ―Siz menga faqat materiyani bering, men undan Sizga butun dunyoni yaratib beraman‖. Darhaqaqiqat, u Quyosh sistemasining paydo bo’lishini (Dekart singari) changsimon tumanliklarning quyuqlashuvidan hosil bo’ladi degan fikrni avliyolarcha bashorat qilgan edi. Ikkinchidan, u Olam issiqlik (energetik) halokat yoqasiga tabora yaqinlashmoqda degan. Quyosh soviydi, u vaqt kelganda o’chadi degan fikrlarni aytgan. Buyuk nemis geograflaridan yana biri Aleksandr Gumboltdir (1769-1859). Unga ―quruqlik Magellani‖ deb nisbat berishgan. U Janubiy, Markaziy va Shimoliy Amerika, Yevropa, Rosiya, O’rta Osiyo (Turkiston), Ol-toy o’lkalarida bo’lgan. Botanik Bonplan bilan birgalikda 6000 xil o’simlik turidan gerbariy to’plagan. Hozirgi biogeografiya, geomorfologiya, iqlimshunoslik, gidrogeologiya kabi fanlarga oid qiziqarli ma’lumotlarni bevosita dalada to’plab, tahlil qildi, umumgeografik xulosalar yaratdi.

Charlz Darvin (1809-1882) ham, birinchi navbatda, geograf-sayyoh bo’lgan. U ―Bigl‖ kemasida 5 yillik dunyo sayohatini o’tagan. Darvin organik dunyoning evolutsion qonuniyatini yaratdi. Karl Ritter (1779-1859) geografiya tarixida chuqur iz qoldirgan buyuk shaxslardan biri. Uning asosiy asari ―Umumiy yer bilimi‖ hisoblanadi. U singari birorta olim qiyoslash, hodisalar o’rtasidagi o’zaro bog’liqliklarni tavsiflash, geografik kontsepsiyaning birligi, narsa va hodisalarni mohirona yozishda undan o’tadigan bo’lmagan. Osiyo tavsifiga tegishli 5 jildini P.P.Semyonov (Semyonov- Tyanshanskiy) rus tiliga tarjima qilgan bo’lib, Ritter to’g’risida shunday iliq so’zlarni aytgan: ― Umumiy yer bilimi haqidagi fanlarning o’lmas siymosi ‖. Ritterning ikkinchi asari universitet talabalariga mo’ljallangan ―Umumiy yer bilimi‖ kursi bo’lgan. Ritterning asosiy g’oyasi: ―Geografiya (ya’ni umumiy yer bilimi) jami yerni o’rganadi‖. A.Gettner (1859-1941) singari geografiya fanining sof hududiy (xorologik) mohiyatini uzluksiz targ’ib etgan tadqiqotchi bo’lmagan. Lekin u geografiya bilan tarix fanini bir-biriga yaqinlashtirish mutlaq mumkin emas, deb Kant g’oyasini yoqlab chiqadi. Fransuz geografi Eliza Reklyu (1830-1905) uchta yirik geografik asar yaratgan (―Yer‖, 1867-y. 6 jildli, ―Yer va el‖, 1876-1895-y. 19 jildli, ― Inson va Yer”, 1905-1908-y. 6 jildli). U ―Inson va Yer‖ asariga epigraf tariqasida quyidagi go’zal iborani keltirgan: ―Geografiya insonga nisbatan makondagi tarixdan bo’lak narsa emas, tarix esa o’tmish geografiyasidir‖. Reklyu ―geografik muhit‖ tushunchasini ko’p ishlatgan. Ruslarning dunyo aylanasi bo’ylab qilgan sayohatini I.F.Kruzenshtern va Y.F.Lisyanskiy ekspeditsiyasi (1803-1806-y.) boshlab berdi. Rus dengizchi sayyohlaridan O.E.Kotsebu, F.P.Litke, O.S.Makarov, N.N.Mikluxo-Maklay, I.M.Simyonov va boshqalar okean va undagi orollarni o’rgangan. 1845-yilda birinchi bor Rus geografiya jamiyati ta’sis etildi. Geografiya jamiyatining ―Oltin davri‖ XIX asrning oxirgi choragiga to’g’ri keladi. Bu davrda N.M.Prjevalskiy, G.N.Potanin, M.V.Pevtsov va boshqalar Markaziy Osiyoni

tekshirdilar. Nazariyotchi geograflardan iqlimshunos A.I.Voyekov, geodezist A.A.Tillo, muz davrining tadqiqotchisi P.A.Kropotkin, biogeograf N.A.Seversev, geologlardan I.M.Mushketov va V.A.Obruchevlarni alohida tilga olish joiz. D.N.Anuchinning (1843-1923) Moskva geografiya maktabi 1884-yil Moskva Davlat universitetida shakllandi. Olim kafedrani boshqardi va talabalarga ―Umumiy yer bilimi‖ kursidan saboq berdi. Uningcha, geografiya ―Yer yuzasining tabiatini o’rganishi lozim. U geografiyani ikki qismga: umumiy yer bilimi va o’lkashunoslikka ajratdi. Birinchisi Yer yuzasidagi tabiiy geografik komponentlar majmuasini, ikkinchisi tabiiy komplekslarni odam bilan birgalikda o’rganadi. V.V.Dokuchayev (1846-1903) Peterburg maktabi geografiya nazariyoti va amaliyotini rivojlantirdi, tuproqshunoslikka asos soldi. ―Tuproq – landshaftning ko’zgusi‖, degan edi olim. Tabiat zonalari haqidagi ta’limotni yaratdi. XVII asr o’rtalaridan XIX asr o’rtalariga qadar bo’lgan bosqichda Yevropada “sanoat inqilobi” davri bo’lib, manufaktura (qo’l bilan ishlab chiqarish) bosqichidan fabrika-zavod ishlab chiqarish bosqichiga o’tayotganligi bilan xarakterlanadi. Yevropa mamlakatlarida industrlashtirish, sanoatning moddiy ishlab chiqarishning bosh sohasiga aylanishi jarayoni boshlandi. Bug’ mashinasining ixtiro qilinishi esa sanoat va transportda inqilobiy o’zgarishlarga sabab bo’ldi. Yevropada ishlab chiqarish kuchlarining jadal rivojlanishiga sanoat inqilobi g’oyat kuchli ta’sir etdi. Jahon iqtisodiyotida Yevropa, so’ngra 1776-yilda tashkil topgan AQSh katta o’rin tuta boshladi. Angliya jahon mamlakatlari o’rtasida sanoat, savdo, moliya va harbiy jihatdan yetakchi mavqega ega bo’ldi. London jahondagi eng yirik shahar, port va moliya markaziga aylandi. 1870-yilda jahon sanoat ishlab chiqarishning 33,0 foizi Angliya hissasiga, 25,0 foizi esa AQSh hissasiga to’g’ri kelar edi. Britaniya umumiy maydoni 22,0 mln.km 2 bo’lgan (Hindiston, Kanada, Avstraliya, Janubiy Amerikada) hududlarni o’ziga qaratib oldi. Ispaniya esa o’zining Lotin Amerikasidagi deyarli barcha mustamlakalaridan

ajralib qoldi (Lotin Amerikasidagi 1810-1825-yillardagi milliy ozodlik harakati natijasida). Bu holat Angliyani jahon iqtisodiyoti va siyosiy kartasida haddan tashqari katta o’rin tutishiga olib keldi. Bu bosqichning bosh iqtisodiy xususiyatlari xo’jalikning yanada baynalmilallashuvi va xalqaro geografik mehnat taqsimotining chuqurlashuvidir. Xalqaro savdoda mustamlakalar o’rni quyidagi omillar bilan belgilanar edi: 1. Mustamlakalar tor doiradagi qimmatbaho mahsulotlarni yetkazib berishdan tashqari rivojlangan plantatsiya xo’jaligi (tropik dehqonchilik) mahsulotlarini yetkazib bera boshladi. ―Eski dunyo‖ dan ―Yangi dunyo‖ga shakarqamish, kofe, choy, paxta ekinlari o’tgan bo’lsa, aksin-cha, u yerdan makkajo’xori, kartoshka, pomidor, kakao, tamaki ekinlari keltirilgan. 2. Mustamlakalar plantatsiya xo’jaliklari uchun ishchi kuchi yetkazib berdi. Qul savdosi rivojlandi, bundan Afrika katta zarar ko’rdi. 3. Mustamlakalar metropoliyalar uchun sanoat mahsulotlari sotadigan bozorga aylandi. Dastlabki ishlab chiqarishni oqilona joylashtirish konsepsiyalari ham yuzaga keldi. Masalan, nemis iqtisodchisi va iqtisodiy geografi I.Tyunenning (1783-1850) ―Qishloq xo’jaligini joylashtirish‖ nazariyasi bevosita Germaniya sharoitida bozor munosabatlariga xos yuqori foyda olish bilan bog’liq dastlabki ilmiy qarashlardan hisoblanadi. Ichki yonuv dvigatelining ixtiro qilinishi oqibatida transport tarmoqlarida yanada kuchli o’zgarishlar ro’y berdi. Rossiya, AQSh va Kanadada dastlabki transkontinental temir yo’llar qurildi. Dengiz transporti kontinentlararo ahamiyat kasb etdi (yelkanli kemalar bug’ bilan yuradigan kemalar bilan almashdi). Suvaysh va Panama kanallarining qurilishi tufayli okeanlararo yuk tashish yo’nalishlari shakllandi. Transportning rivojlanishi xalqaro bozorning yanada kengayishiga olib keldi. XX asr boshlarida jahon mamlakatlarida ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyoti ichki qarama-qarshiliklarga boyligi, iqtisodiy va siyosiy notekislik bilan xarakterlanadi. Bu jarayon, ayniqsa, AQSh uchun xos bo’lib, XIX asrning 60yillari

oxiridan iqtisodiy yuksalish pallasiga kirdi. 1913-yilda AQShning jahon sanoat ishlab chiqarishidagi hissasi 36,0 foizni tashkil qildi. Bu Angliya, Fransiya, Germaniyaning birgalikdagi ko’rsatkichidan ham ko’proq edi. Nyu-York nafaqat jahondagi eng yirik shahar bo’libgina qolmasdan, London va Parij shaharlarining bir qator funksiyalarini o’ziga oldi yoki I.A.Vitver fikricha, jahon xo’jaligi ―Yevromarkazdan‖, ―ikki markazli‖likka aylandi. Yevropada Germaniya (1871-yilgi birlashuvdan so’ng) iqtisodiy taraqqiyot yo’liga kirib, Angliyadan o’tib ketdi. Fransiya va G’arbiy Yevropadagi boshqa bir qator mamlakatlarda iqtisodiy taraqqiyot nisbatan sekinroq ekanligi bilan tavsiflansa, Sharqiy va Janubiy Yevropa mamlakatlarida iqtisodiy taraqqiyot ancha bo’sh edi. Osiyo (Yaponiyadan tashqari), Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlari iqtisodiy jihatdan qoloq, agrar xomashyo mamlakatlari bo’lib qolaverdi. Xuddi shunday holat Rossiyaning mustamlakasi hisoblangan Turkiston o’lkasi uchun ham xos bo’lib, u tipik agrar xomashyo hududi edi. ―Buyuk davlatlar‖ning iqtisodiy va harbiy salohiyati hamda ―Yevropadagi imtiyozli mayda millat‖lar (Shvetsiya, Belgiya, Gollandiya) dunyoni o’zlarining ta’sir darajalariga kiritish va bo’lib olish uchun kurashdilar. Dastlab, Afrika va Okeaniya to’la bo’lib olindi. Germaniya, Belgiya, Italiya, AQSh, Yaponiyadan iborat mustamlakachi davlatlar yuzaga keldi. Fransiya mustamlakalari ko’paydi. Buyuk Britaniya o’zining mustamlakalarini kengaytirib, hududini 33,0 mln.km 2 ga yetkazdi. Bo’lib olingan dunyoni qayta bo’lib olish uchun bo’lgan kurash IJahon urushiga (1914-1918) olib keldi. Mustamlaka qaramligining shakllari o’zgardi. Buyuk Britaniya tarkibidagi beshta mustamlaka dominion maqomiga ega bo’ldi. Xitoy, Eron, Turkiya amalda yarim mustamlaka hududlar bo’lib qoldi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida dunyo iqtisodiy jihatdan ham ta’sir mintaqalariga bo’lib olindi. Iqtisodiy jihati-dan rivojlangan mamlakatlar AQSh, Yevropa mamlakatlari

bo’lsa, Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi, Avstraliya va Okeaniya mustamlaka va qaram hududlar bo’lib qoldi. Ayni vaqtda, bu hududlar rivojlangan mamlakatlarning agrar xomashyo rayoniga aylandi. Bu mamlakatlar oziq-ovqat, qishloq xo’jalik mahsulotlari yetkazib berishdan tashqari arzon ishchi kuchi yetkazib beradigan rayon va tayyor mahsulotlar sotiladigan bozor ham edi. Bir qator mamlakatlarda qishloq xo’jalik ixtisoslashuvi monokulturaga (yakka hokimlikka) asoslanib qoldi. Shuningdek, Kanada, Argentina, Avstraliya, Yangi Zellandiya, JAR mamlakatlari ham oziqovqat, xomashyo yetkazib beruvchi mintaqaga aylanadi. XX asrning 20-90-yillari va XXI asr bo’sag’asida dunyo siyosiy kartasi va jahon xo’jaligida muhim miqdor va sifat o’zgarishlari yuz berganligi bilan ajralib turadi. Dunyo siyosiy kartasidagi o’zgarishlar: a) 1917-yil Rossiyada oktabr to’ntarishi bilan bog’liq jahonning ikki ijtimoiy- iqtisodiy tuzumga bo’lib yuborilishi; b) 1939-1945-yillardagi Ikkinchi jahon urushi oqibatida Yevropa siyosiy kartasida Germaniyaning uchga (GFR, GDR va G’arbiy Berlin) bo’linishi; Sharqiy Yevropada xalq demokratiyasi shaklidagi davlatlarning (PXR, ChSSR, VXR, RSR, BXR, YuSFR, AXDR, GDR, Osiyoda – XXR, KXDR, VXSR) Lotin Amerikasida esa 1959-yili Kuba, 1970-yil o’rtalaridan LXDR ning yuzaga kelishi; v) XX asr 50-yillari o’rtalaridan mustamlaka va qaram hududlarda mustaqillik uchun kurashning kuchayishi oqibatida Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi, Okeaniya hududida 120 dan ortiq mustaqil davlatlarning yuzaga kelishi va taraqqiyot yo’liga kirishi; bu mamlakatlarning dunyo siyosiy kartasida umumiy nom bilan ―rivojlanayotgan mamlakatlar‖ deb yuritilishi; g) XX asrning 80-yillari o’rtalardan boshlab sotsialistik tuzumning ijtimoiy- iqtisodiy tizim sifatida tanazzulga yuz tutishi, avvalo, Sharqiy Yevropa mamlakatlarida, so’ngra 90-yillarning boshlarida sobiq Ittifoq hududida sifat jihatidan yangi mustaqil davlatlar – Polsha, Chexiya, Slovakiya, Vengriya, Ruminiya, Bolgariya, Albaniya, Serbiya, Cherno-goriya (Serbiya va Chernegoriya

birgalikda Yugoslaviya ittifoqini tashkil qildilar), Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya va Gersegovina hamda Latviya, Litva, Estoniya, Belarus, Moldova, Gruziya, Ozarbayjon, Armaniston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, O’zbekiston va Turkmanistonning tashkil topishi, jahon hamjamiyatiga qo’shilishi hamda Germaniyaning yagona davlat sifatida birlashuvi; d) Yaqin Sharqda Isroil-Falastin muammosining bosqichma-bosqich hal qilish jarayonining boshlanishi (1993-1999-yillar) bilan bog’liq. Shuningdek, bu bosqichdagi asosiy iqtisodiy va ijtimoiy o’zgarishlar: 1. Sanoatning bir qator tarmoqlari, chunonchi, elektroenergetika, neft, alyuminiy eritish, samolyotsozlik, plastmassa ishlab chiqarish, transport tizimida avtomobil, havo, quvur; aloqada – radio tez rivojlandi. Qishloq xo’jaligi intensiv taraqqiyot yo’liga kirdi. 2. 50-yillardan boshlab jahon xo’jaligida muhim sifat o’zgarishlarga olib kelgan fan-texnika inqilobi (FTI) boshlandi. FTI jamiyatning yoqilg’i-energetika asosiga, mehnat vositalari, mehnat predmetlari va ishlab chiqarish texnologiyasiga kuchli ta’sir ko’rsatdi va muhim sifat o’zgarishlari yuz berdi. 3. FTI jahon xo’jaligida muhim tarmoq o’zgarishlarga olib keldi. Tarmoq tarkibida makro o’zgarishlar sanoatni moddiy ishlab chiqarishning barqaror va samarali sohasiga aylanishi, noishlab chiqarish sohalari hissasining barqaror ortib borishi va qishloq xo’jaligi hissasining qisqarish jarayoni boshlandi. 4. FTI ishlab chiqarish kuchlarining hududiy joylashishiga kuchli ta’sir etdi. Ishlab chiqarish kuchlarining joylashishidagi ―an’anaviy‖ omillar bilan bir qatorda, hududiy integratsiya, tabiiy resurslar, mehnat resurslari (―aql oqimi‖) radioelektronikada (ayollar mehnatidan keng foydalanish), transport, infrastruktura, fan, talab va ekologik omillarning roli kuchayganligi bilan ajralib turadi. Ayni vaqtda, aholi ko’payishining tezlashuvi (demografik portlash) urbanizatsiya jarayonining kengayishi, mehnat jarayonining chuqur-lashuvi, mehnat resurslari tarkibidagi jiddiy o’zgarishlar va etnik jarayonlar rivojlandi.

Yangi va eng yangi davr geografiyasining asosiy xususiyatlari. Bu davrda geografiya fanining rivojlanishi davr (xalq xo’jaligining) talabidan kelib chiqdi. Ayniqsa, texnika va ilm-fanning taraqqiyoti ijobiy ta’sir etdi. Geografiya majmuali fanlar tizimiga aylandi. Ham iqtisodiy, ham tabiiy geografiya barobariga rivojlandi. Bu borada iqtisodiy geograf N.N.Baranskiyning xizmatlari katta. Tabiy geografiya rayonlar va komponetlarni o’rganish yo’nalishlari bo’yicha rivojlana boshladi. Geografik ilmiy tadqiqot institutlari va tashkilotlari tashkil topdi. Natijada, fanning ilmiy-nazariy metodologiyasi va amaliy asoslari bo’yicha tizimli ishlar olib borish yo’lga qo’yildi. Tadqiqotlar geografiya fanini turdosh fanlarga yanada yaqinlashtirdi. Jumladan, fizika, kimyo, biologiya, astronomiya, geologiya va boshqalar bilan. Masalan, V.I.Vernadskiy va uning o’quvchisi B.B.Polinov, keyinchalik B.P.Perelman landshaftlar geokimyosini, V.V.Shuleykin landshaftlar fizikasini rivojlantirdilar. A.A.Grigoryev zonallik qonuniyatida issiqlik va namlik nisbatining ahamiyatini asosladi. Paleogeografik, biogeografik (V.N.Sukachev), okeanografik (L.A.Zenkevich), landshaftshunoslik (L.S.Berg, N.A.Solnsev) yo’nalishlari jadal sur’atlar bilan rivojlandi. Tabiiy geografiya hozirgi paytda xalq xo’jaligining turli tarmoqlariga xizmat qilmoqda. Jumladan, mustaqil O’zbekistonda geografiya fani komponentlarni tadqiq etish va tabiatni kompleks (landshaft) o’rganish yo’nalishlarida rivojlanmoqda. Tabiiy geograflar geosistemalarning o’tmishi, hozirgi holati, istiqboldagi taraqqiyotini o’rganish, imkoniyatini baholash, rivojlanishini boshqarish kabi dolzarb muammolar ustida ishlamoqdalar. Bu borada professorlardan N.A.Kogay, L.N.Babushkin, A.A.Rafiqov, A.Abdulqosimov, L.Alibekovlar, dotsentlardan Sh.S.Zokirov, P.G’ulomov, A.Zaynutdinov, I.K.Nazarov, H.Hasanov, A.Sultonov va boshqalar samarali mehnat qildilar. Shuningdek, geografiya tarixini yaxshi bilgan nazariyotchi olimlardan professorlar: Z.M.Akramov, M.K.Qoraxonov, A.Soliyev,

R.U.Raximbekov, A.G.Azatyan hamda dotsent A.L.Yugaylarning xizmatlarining ham xizmati katta.

Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. Qadimgi yoki antik davr geografiyasining asosiy xususiyatlari qanday? 2. O’rta asrlarda geografiya ilmi rivojlanishi. 3. Buyuk geografik kashfiyotlar deganda nimani tushunasiz? 4. Buyuk geografik kashfiyotlarning jahon iqtisodiyoti rivojidagi ahamiyati qanday? 5. Buyuk Ipak yo’lining O’rta Osiyoning rivojlanishidagi roli. 6. Yevropa mamlakatlarida sanoat inqilobi va uning turli mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishiga ta’siri. 7. Geografiya fani rivojlanishining yangi davri. 8. Rossiya geografiya fanining yuksalishiga kimlarning hissasi katta? 9. Eng yangi davr geografiyasining asosiy xususiyatlari qanday?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Peter Haggett. Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen Ulmer.Stuttgart, 2004. 2. Dr.Christion Sawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. –2012. 3. Географический энциклопедический словарь. –М.; ―Советская энциклопедия‖, 1986. -528 с. 4. Горкин А (отп.ред). Социально-экономическая география: понятия и термины. Словарь-справочник. –Смоленск: ―Ойкумена‖, 2013, -328 с. 5. Петрова Н. География (сорременный мир): Учебник. –М.: «ФОРУМ», 2005. -224 с. 6. Фромберг А. Экономическая и социальная география: пособие для школьников и абитуриентов. –М.: ―Экзамен‖, 2011. -443 с. 7. Абдуллаев О. Иқтисодий география ва экология. -Наманган, 2002. -296 б. 8. Комилова Н. Тиббиѐт географиясининг назарий ва амалий масалалари. – T.: ―Sharq‖, 2015. -264 б. 18. Солиев А. Иқтисодий география: назария, методика ва амалиѐти. [Матн]: танланган асарлар/ масъул муҳаррир: О.Ата-Мирзаев. –Т.: ―Камалак‖, 2013. -184б 19. Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. –Т.: ―Университет‖, 2014. -404 б.

O'xshashlar

Tarixiy geografiya fanining maqsadi va vazifalari. Tarixiy kartografiya

Tarixiy geografiya fanining predmeti vazifalari va asosiy bo’limlari

Siyosiy geografiya

Sotsial geografiya

Xorijda geografiya ta’limi