O`zbekistonning geografik o`rni va chegaralari. ma`muriy-hududiy bo`linishi - Geografiya - Referatlar

O`zbekistonning geografik o`rni va chegaralari. ma`muriy-hududiy bo`linishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88 KB

Ko'chirib olish

O`zbekistonning geografik o`rni va chegaralari. ma`muriy-hududiy bo`linishi. Reja: 1. O`zbekiston Respublikasining geografik o`rni va chegaralari. 2. O`zbekiston Respublikasining tashkil topishi 3. Mamlakatimizning ma`muriy-hududiy bo`linishi.

O`zbekiston Yevrosiyo materigining markazida, geografik o`rni jihatidan hududning ikki yirik daryosi bo`lmish Amudaryo va Sirdaryo oralig`ida joylashgan. Mamlakatimizning shimoliy chekka nuqtasi Ustyurt platosining shimoli-sharqiy qismida, (45°36` shim. kenglik), janubiy chekka nuqtasi Termiz shahrining janubida (37°11` shim. kenglik) joylashgan. Garbiy nuqtasi Ustyurt platosining 56°00` sharqiy uzoqligida, sharqiy nuqtasi Farg`ona vodiysining Qirg`iziston bilan chegaradosh qismida (73°10` sharqiy uzoqlik) joylashgan. Tabiiy-geografik sharoiti nuqtai-nazaridan oladigan bo`lsak, O`zbekiston qator qulayliklarga ega bo`lgan mintaqalardan hisoblanadi. Respublika maydoni 448,9 ming kv. km. bo`lib u g`arbdan sharqqa 1425 km, shimoldan janubga 930 km masofaga cho`zilgan. O`zbekiston o`z maydoniga ko`ra Yevropaning Buyuk Britaniya, Belgiya, Daniya, Shveytsariya, Avstriya kabi mamlakatlar maydonini qo`shib hisoblaganda ham ulardan kattalik qiladi. Biz O`zbekistonning geografik o`rni haqida gapirishdan oldin, iqtisodiy geografik o`rin (IGO`) nima ekanligini bilib olishimiz kerak. Iqtisodiy geografik o`rin — iqtisodiy geografiya fanining asosiy tushunchalaridan biri (uning «kalitidir») bo`lib, uni yaxshi tahlil qila olish o`rganilayotgan ob`yektning nima uchun xuddi shu yerda joylashganligi, hozirgi holatiga qanday erishganligi hamda uning kelajagi to`g`risida mukammal va to`la ma`lumot beradi. Bu tushuncha uchun eng avvalo ob`yekt qayerda joylashganligi, (o`rni), uning boshqa qo`shni ob`yektlar bilan qanday munosabatda ekanligi muhim ahamiyatga ega. Shu naqtai nazardan iqtisodiy geografik o`rin iqtisodiy geografik bilimning o`ziga xos usulidir.

Iqtisodiy geografik o`rin tushunchasini mukammal ravishda N.N.Baranskiy ishlab chiqdi va fanga kiritdi. Keyinchalik bu nazariya I.M.Mayergoyz, Yu.G.Saushkin, G.M.Lappo, T.I.Raimov va boshqa olimlar tomonidan har tomonlama rivojlantirildi. Xo`sh iqtisodiy geografik o`rin tushunchasi nima? Iqtisodiy geografik o`rin — o`rganilayotgan ob`yekt (korxona, shahar, viloyat yoki mamlakat) ning o`z atrofida, undan tashqarida joylashgan geografik ob`yektlarga (tog`, daryo, dengiz, chegara, konlar, yo`l va h.k.) nisbatan tutgan o`rnini va bu ob`yektlarni uning rivojlanishiga iqtisodiy jihatdan ta`sir ko`rsatishi demakdir. Endi Respublikamizning iqtisodiy geografik o`rniga to`xtalsak. Har qanday hududiy birlikning iqtisodiy geografik o`rni, xususiyatlari avvalo uning qayerda joylashganligiga bog`liq. Ma`lumki, O`zbekiston Yevrosiyo materigining deyarli qoq markazida, dunyo okeanidan ancha ichkarida joylashgan. Shu sababdan O`zbekiston dengizga tutash mamlakatlarga xos barcha qulayliklardan mahrumdir. O`zbekistonning iqtisodiy geografik o`rniga to`g`ri baho berish respublikaning hozirgi mustaqil rivojlanish pallasida alohida ahamiyat kasb etadi. Shunga ko`ra O`zbekistonning iqtisodiy geografik o`rni xususiyatlarini uch jihatdan ko`rib chiqish maqsadga muvofiq bo`ladi. O`zbekiston hududining mikrogeografik o`rni -uning Markaziy Osiyo davlatlariga nisbatan tutgan o`rnidir. O`zbekiston qadim Turon zaminida hamisha salohiyati katta davlat bo`lgan. Bu, ko`p jihatdan uning geografik o`rni (markazligi) bilan bog`liq. Yaqin o`tmish (ya`ni sho`rolar hukmronligi yillari)da ham O`rta Osiyodagi respublikalar bir- birlari bilan ijtimoiy taraqqiyotning ko`p sohalarida bog`langan edilar.

Birgina transport kommunikatsiyasini olaylik. Turkmaniston faqat O`zbekiston orqali Tojikiston, Qirg`iziston, Qozog`iston bilan aloqa qilgan. Ayni paytda bu respublikalarning har biri ham Turkmaniston bilan faqat O`zbekiston orqali aloqa qilgan. O`z navbatida, MODda bunyod qilingan temir yo`llar, avtomagistrallar, quvurlar ham bir- birlarini bog`lagan. Mustaqil davlatchilik qaror topgan hozirgi davrda ushbu aloqalar tarixiy omillar (ya`ni, qadimiy "Buyuk ipak yo`li" an`analariga muvofiq) asosida rivojlantirilishi O`zbekistonning mikrogeografik imkoniyatlari istiqbolini ko`rsatib turibdi. O`zbekistonning mezogeografik o`rni -uning birmuncha kengroq miqyosdagi mavqei bilan belgilanadi. Bugungi O`zbekiston jahonga yo`l ochmoqda, jahon hamjamiyatiga dadil kirib bormoqda. Uning bu qutlug` qadamida MODdan tashqari Kavkaz orti davlatlarining, Turkiyaning, Eronning, Afg`onistonning ulushi bor. Afg`oniston orqali Pokiston (va so`ngra Hind okeani)ga, Eron va Turkiya orqali Yevropaga chiqish ufqlari ochilmoqda. Bu, yaqin qo`shnilarimiz bilan qadimiy aloqalarni qayta tiklashga va shu asosda mamlakatimiz mavqeini yana ham ko`tarishga xizmat qiladi. O`zbekistonning makrogeografik o`rni -jahondagi davlatlar bilan olib borilayotgan aloqalarda belgilanadi. O`zbekistonning MDH davlatlari bilan ko`p qirrali aloqalari tarixiy haqiqat bo`lib, uning mamlakatimiz taraqqiyotidagi salohiyati juda katta. O`zbekiston ushbu makrodarajadagi aloqalarini MDHning aksariyat davlatlari bilan rivojlantirmoqda. O`zbekistonning hozirgi tashqi iqtisodiy aloqasining 15,5 foizi Rossiyaga to`g`ri kelyapti. Yevrosiyoning buyuk davlati

Rossiya Federatsiyasi bilan muntazam aloqada bo`lish O`zbekistonning manfaatlariga mos keladi. Xulosa qilib shuni aytish kerakki, har qanday hudud iqtisodiy geografik o`rniga baho berishda uning yirik transport tugunlariga, fan- texnika markazlariga nisbatan joylashganligi muhim ko`rsatkich hisoblanadi. Shu jihatdan olib qaraganda O`zbekistonning iqtisodiy geografik o`rni tobora yaxshilanib bormoqda. O`zbekiston Respublikasining geosiyosiy va geostrategik mavqei, uni yaxshilash va undan samarali foydalanish masalalari mamlakat Prezidenti I.A. Karimovning «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» (T., 1997) kitobida keng yoritib berilgan. Iqtisodiy geografik o`rin mamlakat va mintaqalar xo`jaligining tarkibiy tuzilishi, ixtisoslashuvi hamda ularning istiqbolda rivojlanish yo`llarini ham ma`lum darajada belgilab beradi. Shu bilan birga u qulay investitsiya makonini vujudga keltirishda, qo`shma korxonalar qurishda, erkin iqtisodiy mintaqalarni shakllantirishda ham muhim, ba`zan hal qiluvchi omil sifatida xizmat qiladi. O`zbekiston Respublikasining chegaralari. Mamlakatimiz shimol va shimoli-g`arbda Qozog`iston, sharq va shimoli-sharqda Qirg`iziston, janubi-sharqda Tojikiston, g`arb va janubi-g`arbda Turkmaniston, janubda esa Afg`oniston davlatlari bilan chegaradosh. Respublikamiz davlat chegaralarining umumiy uzunligi 6221 kilometrga teng bo`lib, undan 2203 km Qozog`iston, 1621 km Turkmaniston, 1161 km Tojikiston, 1099 km Qirg`iziston va 137 kilometri Afg`oniston davlatiga to`g`ri keladi.

2. O`zbekiston Respublikasining tashkil topishi. Hozirgi O`zbekiston hududi 1917 yilga qadar ma`muriy jihatdan Turkiston general-gubernatorligi (Turkiston o`lkasi) hamda Rossiyaning yarim mustamlakalari bo`lmish Buxoro amirligi va Xiva xonligiga bo`lingan edi. 1918 yil 30 aprelda Sho`rolar 5-O`lka s`yezdida tasdiqlangan "Rossiya Federatsiyasining Turkiston Sovetlar Respublikasi to`g`risida Nizom"da Turkiston Respublikasining davlat tuzumi, uning hududiy chegaralari belgilandi. 1924 yilga kelib Turkiston ASSR 6 viloyat (Sirdaryo, Samarqand, Farg`ona, Zakaspiy, Yettisuv, Amudaryo)ga hamda 30 uezd va 473 volostga bo`lib tashlanadi. 1920 yil aprelda Xorazm Xalq Sovet Respublikasi e`lon qilindi. Mazkur respublikaning hududi 28 tumanga bo`lindi. 1924 yilda esa uch viloyat (Qozoq-Qoraqalpoq, Yangi Urganch, Toshhovuz) va Xiva tumaniga bo`lindi. 1920 yilning 8 oktyabrida Buxoro amirligi negizida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi e`lon qilindi. Mazkur respublika hududi 15 viloyat, 58 tuman va 197 kentga bo`lindi. Shunday qilib, O`rta Osiyoda 3 sotsialistik deb atalgan davlat: Turkiston ASSR, BXSR va XXSR tuzildi. 1924 yilda O`rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish amalga oshirildi. Qadimdan bir mintaqada yashab kelayotgan turkiy xalqlar aholisining turmush tarzi, kelib chiqishi, an`analari, xo`jaligi, madaniyati, mushtarak maqsadlari bir bo`lishiga qaramasdan shu davrda beshga bo`lib yuborildi. Turkistonni milliy jihatdan qayta chegaralash Markaz va RK(b)P O`rta Osiyo byurosi tomonidan 1924 yilda qat`iy

ishlab chiqilgan edi. Unga qarshi barcha urunishlar behuda ketardi. 1924 yil 10 mart kuni birlashgan kengashda mahalliy millat vakillari O`rta Osiyo Federatsiyasini tuzish, Turkistonning yaxlitligini buzish maqsadga muvofiq emasligini ta`kidlagan edilar. Xorazm rahbarlari ham alohida fikr bildirib, Xorazmni chegaralanishga qo`shmaslik masalasini qo`ygan edilar. Biroq, ushbu istaklar ushalmagan orzuligicha qolib ketdi. 1924 yil oxirida Turkiston, Buxoro, Xorazm Respublikalari o`rnida O`zbekiston SSR, Turkmaniston SSR, Tojikiston ASSR (O`zbekiston SSR tarkibida), Qoraqirg`iz (Qirg`iz) viloyati (RSFSR tarkibida) va Qoraqalpoq AO (Qozog`iston ASSR tarkibida) tashkil etildi. Mazkur davrda O`zbekiston SSR maydoni 312394 kv. km. tashkil etdi. Aholisi 4447,6 ming kishi bo`lib uning 74,2 foizi o`zbeklar edi (1926 yilgi aholi ro`yxati). 1925 yilning 29 yanvaridan respublikada yagona ma`muriy bo`linish joriy qilindi. Poytaxti Samarqand shahri bo`lgan O`zSSR 7 viloyat (Samarqand, Toshkent, Farg`ona, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Xorazm)ga va 22 uezd hamda 241 volostga bo`lindi. 1926 yilda mamlakatni ma`muriy-iqtisodiy rayonlashtirish ishlari amalga oshirildi. 1927 yilning boshida mamlakat tarkibida 10 ta okrug, 87 tuman, 1746 qishloq kengashi tashkil qilingan edi. Markazning ko`rsatmasi bilan O`zbekiston tarkibida bo`lgan Tojikiston Muxtor Respublikasi 1929 yildan sobiq SSSR tarkibidagi ittifoqdosh respublikaga aylantirildi. 1930 yil 17 avgustda mamlakatni okruglarga bo`lish bekor qilindi. Biroq, oradan ko`p o`tmay, 1932 yil 27 iyunda Xorazm okrugi, 1935 yil fevralda esa Qashqadaryo va Surxondaryo

okruglari qayta tiklandi. 1936 yilda Qoraqalpog`iston ASSR RSFSRdan olinib O`zbekiston SSR tarkibiga kiritildi. Bu vaqtga kelib O`zbekiston SSR tarkibida bir avtonom respublika, 3 okrug, 109 tuman, 22 shahar, 16 shaharcha va 1392 qishloq kengashi bo`lgan. 1938 yil 14 fevraldan boshlab mamlakatimiz hududini hozirdek viloyatlarga bo`lish joriy qilindi. O`sha yili Buxoro, Samarqand Toshkent, Farg`ona va Xorazm viloyatlari tashkil qilindi. 1941 yilning 6 martida Andijon, Namangan, Surxondaryo, 1943 yilning 20 yanvarida esa Qashqadaryo viloyati tashkil topdi. 1957-1961 yillarda Markaz region istiqbolini ko`ra olmasligi oqibatida ma`muriy-hududiy birliklar yana qator o`zgarishlarni boshidan kechirdi. Jumladan, Namangan viloyatining hududi Farg`ona va Andijon viloyatlariga qo`shib yuborildi. Shuningdek, Qashqadaryo viloyati Surxondaryoga birlashtirildi. Mamlakatimiz hududida yangi yerlarni o`zlashtirish jarayoni uning yangidan ma`muriy-hududiy bo`linishlariga birmuncha asos yaratib berdi. Masalan, Qarshi cho`lining o`zlashtirilishi bu yerda 1964 yil 7 fevralda Qashqadaryo viloyatining qayta tiklanishiga, Mirzacho`lning o`zlashtirilishi 1963 yil 16 fevralda Sirdaryo viloyatining tashkil topishiga, Farg`ona vodiysida ishlab chiqarish kuchlarining jadal rivojlantirilishi 1967 yil 18 dekabrda Namangan viloyatining qayta tiklanishiga, Jizzax cho`llarining o`zlashtirilishi 1973 yil 29 dekabrda Jizzax viloyatining tashkil qilinishiga olib keldi. 1982 yilning 20 aprelida mamlakatda kon-metallurgiya sanoatini rivojlantirishi natijasida Navoiy viloyati tashkil qilindi. Xullas, ana shu bo`linish mustaqillikgacha deyarli o`zgarmadi.

3. Mamlakatimizning ma`muriy-hududiy bo`linishi. O`zbekistonning ma`muriy-hududiy bo`linishi mustaqillik yillarida sifat jihatidan yangi bosqichga-bozor munosabatlariga muvofiq keladigan bosqichga qadam qo`ydi. Mamlakat mustaqilligi tufayli o`zbek xalqining asriy orzusi ushaldi-O`zbekiston tinch, parlament yo`li bilan o`zining haqiqiy davlatchiligiga erishdi. O`zbekiston mustaqillikka erishgach, sho`rolar davrida ommaviy tus olgan va sho`rolar tuzumini madh etuvchi joy nomlari bekor qilinib, aholi yashaydigan joylarning tarixiy nomlari tiklanmoqda yoki yangi nomlar berilmoqda. Mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishida umuman, milliy iqtisodiyotning yuksalishida uning qanday ma`muriy-hududiy bo`linishlarga ajratilgani ham muhim rol o`ynaydi. 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi “O`zbekiston Respublikasining ma`muriy-huquqiy tizimi” deb atalgan XVI bobining 68-moddasida shunday deyilgan: “O`zbekiston Respublikasi viloyatlar, tumanlar, shaharlar, shaharchalar, qishloqlar, ovullar, shuningdek, Qoraqalpog`iston Respublikasidan iborat”. Hozirgi vaqtda O`zbekiston Respublikasi tarkibida Qoraqalpog`iston Respublikasi, Andijon, Buxoro, Jizzax, Navoiy, Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Surxondaryo, Toshkent, Farg`ona, Xorazm, Qashqadaryo viloyatlari va Toshkent shahridan tashkil topgan. O`z navbatida ular tumanlar, shaharlar, shaharchalar, qishloqlar va ovullarga bo`linadi (1- jadvalga qarang).

1-jadval O` zbekiston Respublikasining ma`muriy-hududiy (2006y.) Viloyatlar Aholi soni , mln . kishi Maydo ni ming kv . km. Shahar -lar soni Tuman -lar soni Shahar -chalar soni Qishloq (ovu)lar soni (QFY) Qoraqalpog`isto n Respublikasi 1571 , 9 166,6 12 1 4 16 1 29 Andijon 2 375 , 9 4,2 11 14 5 95 Buxoro 1 525 , 3 40,3 11 11 2 120 Jizzax 1 0 51 , 4 21,2 7 1 2 8 105 Qashqadaryo 2 420 , 4 28,6 12 1 3 7 14 8 Navoiy 812 , 7 11 1 , 0 7 8 11 54 Namangan 21 0 3 , 6 7,4 8 11 12 99 Samarqand 2 907 , 5 16,8 11 1 4 7 125 Surxondaryo 1 925 , 1 20,1 8 14 75 114 Sirdaryo 676 , 9 4,3 5 8 18 7 2 Toshkent 24 68,0 15,3 16 15 10 146 Farg`ona 2 878 , 9 6, 7 9 15 7 164 Xorazm 1 45 3 ,9 6,1 3 10 1 10 1 Toshkent shahri 2 140 , 6 0,3 1 - 1 - O`zbekiston Respublikasi 2 6312 , 7 448,9 120 1 59 113 14 7 2

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari .–T.: 1997. 2. Karimov I.A. O`zbekiston "milliy" istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. T., 1996. 3. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. T., 2004. 4. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география. Понятийно- терминологический словарь. – М.: Мысль, 1983. 5. Akramov Z . M . O ` zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o ` quv dasturi . T., 1992. 6. Asanov G.R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug`ati. - T.: O`qituvchi, 1990. 7. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo`g`rofiyasi. -T.: O`qituvchi, 1994. 8. Axmedov E.A. O`zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. –T., 2002. 9. Axmedov E.A., Boltayev M.J. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. Ma`ruzalar matni. Toshkent, 2000. 10. Axmedov E.A. va va boshqalar. Mustaqil O`zbekiston. T., 2001. 11. Axmedov E.A., Saydaminova Z. O`zbekiston Respublikasi. Qisqacha ma`lumotnoma. Toshkent, O`zbekiston, 1995. 12. Baratov P. O`zbekiston tabiiy geografiyasi. -T.: O`qituvchi, 1996. 13. Vahobov H. Tillaboyeva M. Iqtisodiy geografiya asoslari. – T.: O`qituvchi, 2001. 14. Ro`ziyev A.R., Abirqulov Q.N. O`zbekiston iqtisodiy geografiyasi. -T.: "Sharq", 2002.

O'xshashlar

O`zbekistonning umumiy tabiiy -geografik tavsifi geografik o`rni, chegaralari, maydoni va umumiy tavsifi

O`zbekistonning relefi

O`zbekistonning iqtisodiy rayonlashtirilishi va iqtisodiy rayonlar ho`jaligiga umumiy ta`rif

O`rta Osiyoning geografik o‘rni, chegaralari va o‘ziga xos xususiyatlari

O`zbekistonning hayvonot olami