O`zbekistonda ijtimoiy-madaniy tarmoqlarning rivojlanishi - Geografiya - Referatlar

O`zbekistonda ijtimoiy-madaniy tarmoqlarning rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbekistonda ijtimoiy-madaniy tarmoqlarning rivojlanishi Reja: 1. Ijtimoiy-madaniy tarmoqlar haqida tushuncha. Uy-joy kommunal xo`jaligi 2. Savdo va umumiy ovqatlanish, aholiga maishiy xizmat ko`rsatish. 3. Nomoddiy ishlab chiqarishning boshqa sohalariga ta`rif.

Ijtimoiy-madaniy tarmoqlar majmuasi aholiga maishiy ahamiyatga ega xizmatlar ko`rsatish bilan shug`ullanuvchi faoliyat turlari majmuidan iborat bo`lib, ular jumlasiga ta`lim, madaniyat, sog`liqni saqlash, uy-joy kommunal xo`jaligi, savdo va umumiy ovqatlanish, ijtimoiy xizmat ko`rsatish va boshqalar kiradi. Ushbu xizmatlarni ishlab chiqarish va iste`mol qilish natijasida ma`naviy boy va jismoniy sog`lom kishilarni shakllantirish imkoniyati kengayadi. Mazkur majmuaning O`zbekiston iqtisodiyotidagi roli va ahamiyati oshib bormoqda. Bu eng avvalo, uning YAIM va jami bandlardagi ulushining o`sayotganligida o`z aksini topadi. 2004 yil Respublikamiz iqtisodiyoti tarmoqlarida band bo`lgan jami aholining 21,1 foizi ijtimoiy-madaniy tarmoqlar majmuasi hissasiga to`g`ri kelgan. Ijtimoiy sohaning samarali ishlashi uning barcha asosiy tomonlari kompleks rivojlantirilishiga bog`liq. Aholi uchun ularning hammasi ham bir xilda ahamiyatli emas. Bular orasida uy-joy qurulishi muhim soha hisoblanadi. Uy-joy fondi shunday asosiy jihatki, ijtimoiy sohaning boshqa bo`g`inlari va tomonlarini rivojlantirish hamda joylashtirish shunga asoslangan holda rejalashtiriladi. Uy-joy va kommunal xizmati murakkab va ko`p tarmoqli bo`lib, aholi turmush sharoitining rivojlanishiga bevosita hamda ijtimoiy mehnat unumdorligini oshishiga bilvosita ta`sir ko`rsatadi. Uy joylardan foydalanish (shu jumladan, joriy ta`mirlash), uy-joylar orasini va atrofini ko`kalamzorlashtirish, aholi yashaydigan hududlardagi barcha muhandislik vositalari (suv bilan ta`minlash, kanalizatsiya, gaz, elektr quvvati bilan ta`minlash, isitish, yo`l-ko`chalarni tozalash, ko`priklar va hokazo) ana shu tarmoqqa kiradi. Uy-joy va kommunal xo`jalik xizmatida nomoddiy ishlab chiqarishda band bo`lgan aholining anchagina qismi ishlaydi. Jami uy-joy fondi 373,5 mln m 2 ni tashkil etadi. Uning 142,1 mln m 2 yoki 38 foizi shaharlarda joylashgan (2006 y). Respublika bo`yicha aholi jon boshiga o`rtacha 14,4 m 2 uy-joy to`g`ri keladi (shu jumladan qishloqlarda 14,1 m 2 ). Shahar uy-joy fondi markazlashtirilgan suv ta`minoti bilan 88,6 % (1995 yilda 71 %),

kanalizatsiya bilan 50,8 % ta`minlangan. Respublika uy-joy fondi 98,0 % gazlashtirilgan. Mamlakatimizning mustakillikka erishganidan keyin aholini toza ichimlik suvi bilan ta`minlash borasida ancha ishlar qilindi. Ayniqsa bu ishlar qishloq joylarida jonlanib ketdi. Respublika kommunal xo`jaligida umumiy quvvati sutkasiga 8,53 mln m 3 toza ichimlik suvini olish kuchiga ega bo`lgan inshootlar, 45584 km uzunlukdagi suv o`tkazish (vodoprovod) tarmoqlaridan foydalaniladi (2006 y). Aholi jon boshiga hisoblaganda bir kecha-kunduzda iste`mol qilinadigan suv shaharlarda 331,7 l ni (2006; 1990 yilda 507,2; 1993 yilda 536,3;) va qishloqlarda 100-120 l (1990 yilda 119,4; 1993 yilda 240,4;) ni tashkil etdi. 2. Savdo va umumiy ovqatlanish, aholiga maishiy xizmat ko`rsatish. Savdo va umumiy ovqatlanish. Ma`lumki ishlab chiqarilgan moddiy ne`matlar iste`molchilarga savdo tarmoqlari orqali yetkaziladi. Shuning uchun ham xizmat doirasi tarmoqlari orasida, aholining turmush sharoitini yaxshilashda savdo alohida o`rin tutadi. YAIMning umumiy hajmida savdo va umumiy ovqatlanish tarmog`i hissasi 9,2 foizni tashkil etadi (2005). Xalq xo`jaligida band bo`lgan barcha ishchi-xizmatchilarning 8,9 % savdo va umumiy ovqatlanish, tayyorlov sohasida ishlaydi (903,4 ming kishi, 2005; 1995 yilda 566,4 ming kishi). 2006 yil 1 yanvar holatida savdo va umumiy ovqatlanish sohasida 60,7 ming korxona (respublikada faoliyat ko`rsatayotgan korxonalarning 17,5 %) ro`yxatga olingan. O`zbekistonda aholi jon boshiga to`g`ri keladigan oziq-ovqat mahsulotlari savdosi ko`rsatkichlari nisbatan kam. Buning asosiy sababi respublikada aholining meva, sabzavot, kartoshka, go`sht, sut va boshqa ayrim oziq-ovqat mahsulotlariga bo`lgan talablarining bir qismi shaxsiy tomorqalarda yetishtiriladigan mahsulotlar hisobiga qondiriladi. Aholi jon boshiga to`g`ri keladigan tovar oborotida oziq- ovqat mollari va sanoat mollari o`rtasida ham anchagina farq bor. Mustaqillik yillarida mamlakatimiz chakana savdo tovar aylanmasi tarkibida ham o`zgarishlar ro`y bermoqda. 1995-2005 yillarda chakana savdo tovar aylanmasi tarkibida oziq-

ovqat tovarlari ulushi tobora kamayib, nooziq-ovqat mollari ulushi tobora o`sib bordi (2000 yilda mos holda 58,4 va 41,6 %; 2005 yilda 53,5 va 46,5 %). Shuningdek, respublika savdo korxonalarini kengaytirish, aholiga savdo xizmatining yangi, ilg`or usullaridan keng foydalanish, ularni yangi savdo, texnika va uskunalari bilan ta`minlash, ayniqsa savdo xizmati ko`rsatishdagi hududiy farqlarni mumkin qadar bir-biriga yaqinlashtirish sohasida katta vazifalar turibdi. Yaqin istiqbolda respublikada chakana tovar oborotini yanada oshirish, ko`plab zamonaviy supermarketlar, minimarketlar, savdo markazlari va umumiy ovqatlanish korxonalari, sovuqxonalar va omborlar barpo etishga alohida e`tibor berish maqsadga muvofiqdir. Aholiga maishiy xizmat ko`rsatish. Bu tarmoq xizmat doirasining eng murakkab yo`nalishli sohasidir. Maishiy xizmat ko`rsatish tarmog`i moddiy ishlab chiqarish (ayniqsa sanoat) bilan xizmat doirasi chegarasida o`rnashgan. Unda amalga oshiriladigan ish jarayonlari ko`r hollarda sanoat xarakteriga ega. Shuning uchun ham maishiy xizmat ko`rsatish korxonalari odatda ikki guruhga bo`linadi: a) maishiy xizmatning ishlab chiqarish xarakteriga ega bo`lgan turlari; b) maishiy xizmatning ishlab chiqarish xarakteriga ega bo`lmagan turlari. Birinchi guruh maxsus buyurtmalar bo`yicha kiyim va poyabzal tikish hamda ta`mir qilish, radio va televidenie apparatlarini, maishiy sovitgichlar va kir yuvish mashinalari va uskunalarni, transport vositalarini ta`mirlash, metaldan buyumlar yasash va ularni ta`mirlash, mebel tayyorlab berish va ta`mirlash, kiyimlarni va boshqa mahsulotlarni kimyoviy yo`l bilan tozalash, bo`yash, trikotaj kiyimlarini maxsus buyurtmalar bo`yicha tikish, uy-joylarni ta`mirlash va qurib berish, ijaraga berish punktlari kiradi. Ikkinchi guruhga esa sartaroshxonalar, hammomlar, suratxonalar, kir yuvadigan punktlar xodimlarining xizmati kiradi. 25-jadval. O`zbekiston Respublikasida aholiga pulli xizmatlar ko`rsatish (mlrd. so`m, amaldagi narxlarda) 2000 2002 2003 2004 2005

Pulli xizmatlar, mlrd. so`m 305,4 709,3 934,8 1226,6 1609,7 shu jumladan: mulkchilik shakllari bo`yicha davlat mulki 133,6 278,7 290,5 351,4 414,2 nodavlat mulki 171,8 430,6 644,3 875,2 1195,5 undan: fuqarolarning xususiy mulki 110,4 266,3 396,6 939,9 755,1 O`zbekistonda xizmatlarni sotish hajmi qiyosiy narxlarda 1995 yilda 17,7 mlrd. so`mni, 2005 yilda 1610,0 mlrd. so`mni tashkil etdi. Aholiga pullik xizmatlar bozorida hodavlat sektori ulushi 74,3 %, davlat sektori ulushi 23,7 foizga teng bo`ldi. Pullik xizmatlar umumiy hajmida maishiy xizmatlar hajmi 15 % yoki 242,1 mlrd. so`mdan iborat bo`ldi. Maishiy xizmatlarning 87,7 foizi xususiy tadbirkorlar tomonidan ko`rsatildi. Respublikada aholi jon boshiga pullik xizmatlarning o`rtacha yillik hajmi 2005 yilda 61,3 ming so`mni tashkil etdi (200 yilda 12,3 ming so`m, 2004 yilda 47,3 ming so`m). 3. Nomoddiy ishlab chiqarishning boshqa sohalariga ta`rif. Aholiga ijtimoiy-madaniy xizmat ko`rsatish. Umumiy ta`lim, sog`liqni saqlash va madaniyat tarmoqlarining xizmati unumlashtirilgan holda ijtimoiy- madaniy xizmat deb yuritiladi. Ijtimoiy-madaniy xizmat inson hayotida, ayniqsa uning har tomonlama barkamol shaxsni tarbiyalashdagi ahamiyati juda kattadir. Ijtimoiy-madaniy xizmat ko`rsatish tarmoqlari orasida ta`lim tizimi juda muhim o`rin egallaydi. Mamlakatimiz Ta`lim tizimiga 6565 ta maktabgacha ta`lim muassasalari, 9748 umumta`lim maktablari, 973 o`rta maxsus kasb-hunar ta`limi muassasalari (shu jumladan, 77 akademik litsey, 882 kasb-hunar kollejlari hamda 14 litsey va litsey-internat) va 62 ta Oliy ta`lim muassasalari (jumladan, 19 ta universitet) kiradi (2006). Sog`liqni saqlash. Respublikamizda tibbiy xizmat ko`rsatish juda yaxshi yo`lga qo`yilgan. Tarmoqda 968 kasalxona, 4354 ambulatoriya-poliklinikalari, 2800 qishloq vrachlik punkti tashkil etilgan. 71 mingga yaqin barcha ixtisoslikdagi

vrachlar aholiga malakali tibbiy yordam ko`rsatadi (2006). Bu haqda Prezidentimiz I.A.Karimovning quyidagi fikrlarini keltirish ayni muddao. “Bir shifokorga 298 kishi to`g`ri keladi. Bu dunyodagi ko`pgina rivojlanayotgan mamlakatlardagidan ancha kamdir. Chunonchi, O`zbekistonda Turkiya, Birlashgan Arab Amirliklari, Koreyaga nisbatan 3-4 barobar, Malayziya, Hindiston va Pokistonga nisbatan 6-8 barobar ko`p aholi malakali tibbiy yordam bilan ta`minlangan”. 1 Mamlakatimizda istiqlol yillarida tibbiyot sohasida tub islohotlar o`tkazilmoqda (ayniqsa, “Sog`lom avlod yili” va “Homiylar va shifokorlar yili”da). Ko`plab shifoxonalar xorijiy tibbiyot asbob-anjomlari bilan tobora ko`proq jihozlanayapti. Tibbiyot vositalari (bir marta ishlatiladigan shpritslar, turli xildagi dori-darmonlar) ishlab chiqaradigan qo`shma korxonalar ishga tushirilmoqda. Shunday bo`lsada tarmoqda qilinadigan ishlar hali mavjud. Chunonchi, aholining tibbiyot-sanitariya, ekologik savodxonligini oshirish, aholiga tibbiy xizmat ko`rsatishni ilg`or zamonaviy asosda tashkil etish hozirgi davrning bosh vazifasidandir. Aholiga madaniy-ma`rifiy xizmat ko`rsatish. Ma`lumki, tarixiy rivojlanish jarayonida o`zbek xalqi ajoyib me`morchilik, adabiyot, yuzlab madaniy-ma`rifiy muassasalar barpo etgan. Xalq ommasining bilimini va madaniyatini oshirishda kutubxonalar, klublar, kino-teatrlar, kitob va gazetalarning roli benihoya kattadir. 2002 yil ma`lumotiga ko`ra, respublikamizda 5936 ta kutubxona bo`lgan. Bu ko`rsatkich 1915 yilga (14 ta bo`lgan ) nisbatan bir-necha yuz marta ko`paygan. O`zbekistonning madaniy dam olish muassasalari ham doimo rivojlanib bordi. 2002 yil ma`lumoti bo`yicha, mamlakatda 2809 klublar bo`lib, ularning eng qismi Samarqand (500 ta) va Xorazm (304 ta) viloyatlariga to`g`ri keladi. Buxoro viloyatida esa 152 ta klublar mavjud. Aholining ma`naviy ravnaqi va uni madaniy xizmat ko`rsatish darajasini belgilovchi muhim ko`rsatkichlardan biri gazeta va jurnallar nashri, ularning adadi, 1 Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari . –T.: "O’zbekiston", 1997. 267 b.

radio, televidenie va hokazolar xizmatidan foydalanishdir. Hozirda har bir viloyat va katta shaharlarimiz o`zining televideniyasi, radio va matbuotiga ega. Ommaviy axborot vositalari bo`lgan Milliy radio va televideniya aholining ma`naviy boyligini oshirishda muhim rol o`ynamoqda. 2006 yilda O`zbekiston Respublikasida 676 ta gazeta va 189 nomdagi jurnal ro`yxatdan o`tgan. Ayni paytda respublikada 41 ta teatr va 88 ta muzey ishlab turibdi. Bu madaniyat o`choqlari milliy g`oya va mafkurani shakllantirishda xizmat qilmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari .–T.: 1997. 2. Karimov I.A. O`zbekiston "milliy" istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. T., 1996. 3. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. T., 2004. 4. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география. Понятийно- терминологический словарь. – М.: Мысль, 1983. 5. Akramov Z . M . O ` zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o ` quv dasturi . T ., 1992. 6. Asanov G.R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug`ati. - T.: O`qituvchi, 1990. 7. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo`g`rofiyasi. -T.: O`qituvchi, 1994. 8. Axmedov E.A. O`zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. –T., 2002. 9. Axmedov E.A., Boltayev M.J. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. Ma`ruzalar matni. Toshkent, 2000. 10. Axmedov E.A. va va boshqalar. Mustaqil O`zbekiston. T., 2001. 11. Axmedov E.A., Saydaminova Z. O`zbekiston Respublikasi. Qisqacha ma`lumotnoma. Toshkent, O`zbekiston, 1995. 12. Baratov P. O`zbekiston tabiiy geografiyasi. -T.: O`qituvchi, 1996. 13. Vahobov H. Tillaboyeva M. Iqtisodiy geografiya asoslari. – T.: O`qituvchi, 2001. 14. Ro`ziyev A.R., Abirqulov Q.N. O`zbekiston iqtisodiy geografiyasi. -T.: "Sharq", 2002.

O'xshashlar

O`zbekistonda chorvachilikning rivojlanishi

O`zbekistonda iqtisodiy va sotsial geografiya fanining rivojlanishi

O`zbekistonda ayollarning ijtimoiy ishlab chiqarishda bandligining ba`zi masalalari

O'zbekistonda madaniy va tarixiy turizmni rivojlanishi xususida

O`zbekistonda hozirgi zamon toponimika va geografik atamashunoslik