Liviya arab sotsialistik xalq jamohiriyasi - Geografiya - Referatlar

Liviya arab sotsialistik xalq jamohiriyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

345.5 KB

Ko'chirib olish

Liviya arab sotsialistik xalq jamohiriyasi Reja:  Geografik o‘rni va chegaralari.  Tabiiy sharoiti va resurslari.  Tarixi.  Davlat tuzumi va siyosiy partiyalari.  Aholi va mehnat resurslari.  Xo‘jaligiga umumiy ta’rif.  Sanoati.  Qishloq xo‘jaligi.  Transporti.  Tashqi iqtisodiy aloqalari.

Tayanch so‘z va iboralar: cho‘l; chala cho‘l; voha; neft; tabiiy gaz; uran; grunt suv; aholining tabiiy o‘sishi; qora metallurgiya; eksport; import. Geografik o‘rni va chegaralari. Liviya – eng yirik arab mamla - katlaridan biri bo‘lib, u Shimoliy Afrikaning markaziy qismidan to O‘rta dengizning janubiy qismlarigacha cho‘zilgan. Liviya arab mamlakatlari orasida hududi jihatdan Sudan, Saudiya Arabistoni va Jazoirdan keyin 4- o‘rinda turadi. Sharqda Misr bilan (1150km), janubi-sharqda Sudan bilan (383km), janubda Niger (354km) va Chad (1055km), g‘argda Jazoir bilan (982km), shimoli-g‘arbda Tuynis bilan (459km) chegaradosh. Mamlakatning shimoliy chegaralari O‘rta dengiz sohillaridan o‘tadi, uning uzunligi g‘arbdan sharqqa 1770km dan ortiqdir.Mamlakatning umumiy maydoni 1.760.000. km². Poytaxti – Tripoli shahri. Tabiiy sharoiti va resurslari. Relyefi. Mamlakat hududining g‘arbiy qismi Atlas tog‘larining tabiatiga o‘xshash, sharqiy qismi esa cho‘lli plato va Tibesti yassi tog‘iga o‘xshash bo‘lib, ularning davomidir. Liviya cho‘lining janubi-sharqiy qismi Fetsana (Fezzana) cho‘kmasiga kirib boradi, keyin u qumli dyunalar bilan almashinadi, dyunalarning ayirmala rining uzunligi yuzlab km ga cho‘ziladi, ularning o‘rtacha balandligi 200-220m ga yetadi. Mamlakatning janubi-g‘arbida yer sharidagi eng katta Sahroi Kabir tropik cho‘li joylashgan. Relyefiga ko‘ra subtropik (shimol) va tropik (janub) tekislik – so‘ng chalacho‘l va cho‘llardan iborat bo‘lib, ular butun hududning 98%ini egallaydi. Liviya hududining relyefi xarakteriga qarab bir nechta viloyatlarga bo‘linadi. Treipolitaniy viloyatiga g‘arbda Ras- Agadir burnidan Tunisning sharqiy chegarasi Katta Sirt qo‘ltig‘ining Vadi-Zamzam qirg‘oqlarigacha bo‘lgan

yerlar kiradi. U pasttekislik (Tunisdagi Jafar pasttekisligining davomi), serhosil pasttekislikdan iborat. Qirg‘oq bo‘ylab 10km dan to 40km gacha uzunasiga 300km ga cho‘zilgan bo‘lib, ko‘plab vohalar inson kuchi bilan serhosil qilingan yerlar uchraydi. Janubga tomon ular o‘rnini qum do‘ngliklari, chaqir toshlar egallab boradi. Janubiy viloyat – dengizdan ancha olisda, qum-shag‘alli Xamad–Xamar platosi, atrim vohalardan iborat. Uning shimoliy qismida balandligi 1000m dan baland bo‘lgan Jabel-Soda (800m) vulkanik viloyati va Xamad-Tangert qirligi mavjud. Janubiy yoki Xamada-Xamra (Qizil cho‘l) Tripolitaniy va Fetsaldan farq qilib – Liviyaning janubi-g‘arbida bo‘lib qumli cho‘l viloyati hisoblanadi. Cho‘llarning balandligi 200m va kengligi 80-100km bo‘lsa ham ular 800-1000km qator-qator bo‘lib yastanib ketgan. Ulardan mashhurlari – Ubari va Murzuk. Sahroi Kabirning ko‘plab qumli cho‘l o‘lkalarini yagona nom bilan Liviya cho‘li deb birlashtiriladi. Bu cho‘l yer sharidagi eng katta cho‘llardan biridir (maydoni 2mln km² ga yaqin). U mamlakatning janubi-sharqiy qismini egallaydi. Cho‘lning shimoli pasttekislik, gil, shag‘ldan, sharqiy va janubi- sharqi esa bir xil qumdan iborat. Ular orasida vohalar (Jalu, Jarabub, Ajeyla, Tazerbo, Kufra) ham uchrab turadi. Liviya cho‘lining janubida vulkan kristall jinslaridan tashkil topgan Tibesti yassi tog‘ligi mavjud. Mamlakatning eng baland nuqtasi (2285m) shu tog‘lik bo‘lib, kemet-qadimiy vulqon massividan iborat. Liviyaning O‘rta dengiz sohillari kam yemirilgan, eng yirik qo‘ltig‘i Katta Sirt (Sidr) yagona qo‘ltiq hisoblanadi. Liviya hali geolagik jihatdan to‘liq o‘rganib chiqilmagan. Neft – Liviyaning eng asosiy katta boyligidir. Ayrim manbalarda neft zahiralari 2,8mlrd. tonna deb baholansa, ayrimlarida 3,5mlrd. tonna deyiladi.

Liviya shuningdek, yirik gaz zahiralariga ham ega. 1980-yillarda geologik qidiruv ma’lumotlariga ko‘ra aniqlangan zahirasi (30ta quduqdan ko‘proq) 600mlrd. m³ dan ortiqdir. Bulardan tashqari temir ruda konlari janubdagi Barka shahri yaqinida qazib olinadi. Ulardan eng mashhuri – Vadi-Shattidir (aniqlangan zahirasi 1,8mlrd. tonna) uning tarkibida temir rudasi kam (55%gacha), fosfor bilan birga chiqadi. Shuningdek, marganets va titan rudalari ham qazib olinadi. Liviya tabiiy xaritasi. Ba’zi bir manbalarga qaraganda, mamlakatning janubidagi tog‘li va cho‘l rayonlarida (Murzuk, Kufra, Auzu va boshqalar) uran rudasi topil gan. Shimoli-g‘arbda, ya’ni Abu-Kammashda tuz koni ochilgan bo‘lib, 150- 170mln. tonna va 20mln.m³ tuz qotishmasi bor deb baholan gan. Shu ningdek, Beng‘ozi rayonida ham osh tuzi koni topilgan. Iqlimi va ichki suvlari. Mamlakatning geografik o‘rni va relyefi iqlimga katta ta’sir ko‘rsatgan. Mamlakat shimoli subtropik iqlim minta qasiga kiradi, mavsumiy shamollar (yozda tropik, qishda mo‘tadil) alma shinib ketadi. Tripolitaniy va shimoliy Kireinakida subtropik iqlimning O‘rta dengiz tipiga xosdir, bu yerda yoz yengil va yumshoq, qishi mo‘tadil bo‘ladi. Liviyaning qolgan barcha hududning iqlimi – cho‘l-tropik iqlimidan iborat, yozi issiq va quruq, harorat mavsum va sutkaga qarab keskin o‘zgaradi.

Liviya iqlimiga qarab bir nechta iqlim zonalariga bo‘lib o‘rganiladi. O‘rta dengiz tipi iqlimidagi viloyat yoki zona Jafar tekisligining katta qismini, Katta Sirt qo‘ltig‘ining janubi, Barka platosining shimoli va Marmarika kengliklarini o‘z ichiga oladi. Eng sovuq oy (yanvar)ning harorati +11ºC+12ºC issiq oy (avgust)ning harorati +27ºC+29ºC, janubida esa +35ºC. O‘rtacha yillik yog‘in miqdori 250-300mm ni tashkil etadi. Kirenaikining shimoliy shamolga ro‘para qismlarida yiliga mamlakatdagi eng ko‘p yog‘in miqdori 550-600mm yog‘in tushadi. Cho‘l va chalacho‘l iqlimida janubiy issiq shamollar esadi. Maksimal kundalik va mavsumiy amplitudalar kuzatiladi. Yozda kunduzi harorat 40- 45ºC ba’zida 50ºC dan ham ko‘tarilib, qishda kunduzi 25-30ºC, tunda esa 0ºC atrofida va undan ham pasayib ketadi. Yillik yog‘in miqdori 150-180mm atrofida. Xamad-Xamra, Jabal-Axdar, Kirenaiki kabi tog‘li rayonlarda shimoli- g‘arbiy shamollar esadi. Markaziy Murkuz rayonida qish oylarida o‘rtacha ko‘rsatkich ertalab 5-7ºC dan yuqorilab 20-25ºC gacha ko‘tariladi, tunda esa birdaniga havo sovub, qattiq sovuq tushadi. Iyul-avgust oylarida harorat 30-35ºC, ayrim qum cho‘kmalarida 50ºC dan yuqori bo‘ladi. 50-70mm atrofida yog‘in tushadi. Liviya cho‘li iqlimining o‘ziga xosligi bilan alohida ajralib turadi. O‘rtacha yanvar harorati 14-15ºC, iyulniki 35ºC. sutkalik harorat 15- 17ºC,yillik yog‘in miqdori 20-25mm. Bu yerlarga bir necha yillar davomida biror marta ham yog‘in tushmaydi. O‘simliklari dunyosi. Mamlakat o‘simlik dunyosi (barcha hududining 5- 7% gina xolos) ajoyib va turli-tuman. Mamlakatda mingdan ortiq o‘simlik turlari mavjuddir, ular orasida kserofit va efemer cho‘l o‘simliklari, buta va maysa-giyohlar ko‘plab tarqalgan. Ko‘plab o‘simliklari bizning O‘rta Osiyo

(Turon) cho‘l o‘simliklariga o‘xshab erta bahorda namlik bo‘lishi bila - noq ko‘karib chiqadi va issiq (yozda) vegetatsiya davridni tugatadi. Sohilbo‘yi va vohalarda lavr, olma, nok, afrika daraxti, shuningdek dub, misr teragi, bodom, behi, kiparis,, tamarisk va boshqa o‘simliklar uchraydi. Shaharlar yaqinida esa palmazorlar bunyod etilgan. Nodir ko‘pyillik O‘rta dengiz o‘simliklaridan – kiparis, apelsin, qarag‘ay, tosh dub, finikiya yong‘o g‘i, pista, vereks va boshqa turdagi xilma-xil o‘simliklar o‘sadi. Cho‘l va chalacho‘lda esa maysazor va butalar – polin, alfa, juzg‘un, aristid, tamariks va boshqalar uchraydi. Bulardan boshqa ko‘plab kserafit o‘simliklar – peganum, zizifus, aloe, molochay va boshqalar ham o‘sadi. Vohalarda aktsiya, xurmo, misr teragi, tebarak, tamariks, kiparis, sikomar kabi turli xil mevali daraxtlarni uchratish mumkin. Tarixi. M.a. VIII asrda hozirgi Liviya hududida Finikiya shahar – davlatlari shakllana boshladi, m.a. VII asrdan esa bu hudud grek koloniya lariga aylantirildi. M.a. I asrdan boshlab Rim provinsiyasi, V asrda esa vandallar tomonidan bosib olindi. 533-yili Vizantiya imperiyasining bir qismi ga aylandi. 643-yili mamlakatni arablar egallashdi, ular bu yerda o‘z tillarini va islom dinini joriy qilishdi. XVI asrda Liviya turk korsarlari ta’si riga tushib, Usmoniylar imperiyasining tarkibiy qismiga aylandi. Italiyaliklar bu yerga XIX asrning oxirlarida kirib kelishdi, 1911-yili esa Turkiyaga qarshi urush e’lon qilib, Liviyaning ayrim hududlarini egalladilar. 1916-yili mamlakat yana turklar tomonidan bosib olindi, lekin birinchi jahon urushidan so‘ng Italiya bu yerda o‘z hukmronligini qayta tikladi. 1934-yili hozirgi Liviya hududlari Italiya mustamlakasi deb e’lon qilindi, lekin 1943-yili nemis va italyan qo‘shinlarining mag‘lubiyatidan so‘ng Fransiya va Buyuk Britaniya boshqaruvi ostiga o‘tdi. 1951-yili BMT rezolyutsiyasiga ko‘ra Liviya mustaqil davlat deb e’lon qilindi. Liviya qiroli Idris I mamlakatni 1969-yilga qadar idora qildi. 1969-yili qirol Idris I rasmiy

tashrif bilan Turkiyaga jo‘nab ketganida bir guruh ofitserlar hokimiyatni egallab olishdi va mamlakatni Liviya Arab Respublikasi deb e’lon qilishdi. 1977-yil 3-martdan boshlab mamlakat Liviya Sotsialistik Xalq Arab Jumhuriyati deb atalib kelmoqda. Davlat tuzumi va siyosiy partiyalari. Davlat tuzilishi – jamohiriya (mahalliy kengashlar ishtirokida aholi boshqaruvi, amalda - harbiy diktatura). Liviya 1951-yil 24-oktabrda Italiyadan mustaqillik oldi. Qonunchilik italiyan fuqarolik huquqiga va islom qonunchiligiga asoslangan. Milliy bayrami – 1- sentabr – inqilob kuni (1969-yil). Davlat va hukumat boshlig‘i - Liviya Inqi lobi yo‘lboshchisi Muammar Qazzofi (1969-yil sentabrdan beri hokimiyat tepasida). Qonun chiqaruvchi hokimiyat Umumiy Xalq Kongerssi tomonidan amalga oshiriladi. Siyosiy partiyalar 1977-yili tarqatib yuborilgan. Ma’muriy jihatdan 25 ta munitsipolitet(13 viloyat)ga bo‘linadi. Aholi va mehnat resurslari. Mamlakatning umumiy aholisi 5,7 mln kishi. Aholining milliy tarkibida mahalliy tub aholi - barbarlar bilan aralashib ketgan arablar 97%ni tashkil etadi. Barbarlar va arablarning aralashmasini liviyaliklar deb ham ataladi. Qolgan 3%i greklar, italyanlar, maliliklar, misrliklar, turklar, pokistonliklar, hindlar, tunisliklar, maltaliklar. Davlat tili - arab tili, shuningdek, italyan, ingliz tillari tarqalgan. Dini – islom sunniy mashabida 97%, qolganlari xristian, hinduizm. O‘rtacha zichlik 1 km² ga 3 kishi to‘g‘ri keladi. Tug‘ilish har 1000 kishiga – 27,67 ta, o‘lim har 1000 kishiga – 3,51 ta. O‘rtacha umr ko‘rish: erkaklarda – 73,53 yosh, ayollarda 77,88 yosh. Iqtisodiy faol aholi – 1,5mln kishi, shundan sanoatda – 29%, qishloq xo‘jaligida – 17%, xizmat ko‘rsatishda – 54% aholi band. Ishsizlar – 30%. Yosh tarkibi: 14 yoshgacha – 35,41%, 15-64 yoshgacha – 60,64%, 65 yoshdan kattalar – 3,95%. Yirik shaharlar – Tripoli, Beng‘ozi, Misurat, Hams, Derna, Tabruk, Sabha.

Xo‘jaligiga umumiy ta’rif. 1950-yillarning ikkinchi yarmida neft konlari ochilgandan keyin Liviya iqtisodiyotining asosi bo‘lib qolgan neft qazib chiqarish milliy daromadning ancha o‘sishiga imkon berdi. Monarxiya tuzumi davrida Liviyaning neft sanoati chet el, asosan Amerika kompaniyalari qolida edi. Respublika tashkil topgandan so‘ng Liviya xalqi o‘z tabiiy resurslari ustidan nazorat o‘rnatish uchun olib borgan kurashda katta muvaffaqiyat qozondi. Liviyada neft qazib chiqarish huquqiga ega bo‘lgan barcha chet el monopoliyalari to‘la yoki qisman (kamida 51 %) milliylashtirildi. Davlat mamlakatda neft mahsulotlarini sotish va taqsimlashni o‘z qo‘liga oldi. Monarxiya ag‘darilgandan song Liviyada davlat sektori sezilarli darajada kuchaydi va iqtisodiyotda hal qiluvchi mavqeini egalladi. Davlat neft sanoati bilan bir qatorda banklar va sug‘urta kompaniyalari, tashqi savdo, transport va qurilish kompaniyalari hamda yirik qishloq xo‘jalik fermalari ustidan ham nazorat o‘rnatdi. YaMMning ulushi: qishloq xo‘jaligida – 7 %, sanoatda -47 %, xizmat ko‘rsatishda – 46 %. YaMM jon boshiga - $8900. Sanoati. 1969-78-yillarda 6 ta metalni qayta ishlash korxonalari, elektrotexnika, avtomobil va traktor yig‘uv zavodlari qurildi. Qurilish materiallari sanoati ham tezlik bilan rivojlandi. Mamlakatdagi 4 ta sement zavodi ehtiyojining 80 %ini qondira oladi. 1970-80-yillarda neft kimyo, kimyo, qora va rangli metallurgiya sanoatlari rivojlantirildi. Neft sanoati – Liviyaning eng asosiy sanoat tarmog‘i bo‘lib, 50-yillardan boshlab rivojlanib kelmoqda. Neft sanoati millay daromadning 80 %idan ortig‘ini keltiradi. Neft konlaridan eng yiriklari: Sarir, Samax, Aujila, Raguba, Dahra, Mabruk bo‘lib, ular mamlakatning shimoli-sharqiy qismida joylashgan. Bu konlardan dengiz portlariga neft quvurlari tortil gan. Mam lakatdagi mavjud 5

ta neftni qayta ishlash zavodlarida(Amal, Intisar, Tabruk, Az-Zaviya, Ras-ul- Anuf) yiliga 7 mln tonna neft qayta ishlanadi. Aniqlangan gaz zahiralari 80 ta quduqdan qazib olinadi. Ulardan eng yiriklari Dahra, Nosir, Raguba, Intesar, Ajeyla, Sarir, Amal, Baftil hisob - lanadi. Mamlakatda 4 ta gazni qayta ishlash zavodlari mavjud. Mamlakatda bir yilda 18,9 mld.kVt/s elektr energiya ishlab chaqariladi va uning 100 %i IES larga to‘g‘ri keladi. Liviyada chuchuk suv yetish mas ligidan dengiz sohillarida suvni chuchuklashtiruvchi elektr stansiyalar quril gan. Ularning quvvati sutkasiga 200 ming m³ yoki yiliga 20 mln. m³ gat eng. 1981-yilda Misurat metalurgiya kombinati ishga tushirilgan. Uning quvvati 5 mln.t ga yetadi. Liviya eksportida neft katta foyda keltirganligi uchun yengil va oziq- ovqat sanoat tarmoqlari yetarli darajada rivojlanmagan. Bu sanoat tarmoq - larida mahalliy hom ashyoni qayta ishlovchi mayda va o‘rta korxonalr bo‘lib, ular yog‘ ishlab chiqaruvchi korxonalar, tegirmonlar, tamaki, to‘qi machilik, ko‘nchilik, gilamdo‘zlik korxonalaridan iborat. To‘qimachilik sanoatining eng katta kombinati – Beng‘oziyda, tikuvchilik fabrikasi – Janzurada, tayyor kiyimlar ishlab chiqaruvchi fabrika – Dernada, Barqada jun kombinati joylashgan. Qishloq xo‘jaligi. Dehqonchilikka yaroqli yerlar mamlakat hududi ning 2 %ini tashkil etadi. Sug‘oriladigan yerlar – 4700km². Ko‘p yillik madaniy ekinlar qishloq xo‘jalik yerlarining 5 %iga ekiladi. Yog‘-moy plantatsiyalari, sitruslar, xurmo, bodom, mevali daraxtlar, uzumzorlardan iborat. Hosildorlik kam bo‘lib yog‘ingarchilikning oz-ko‘pligiga qarab o‘zgaradi. Asosiy dehqonchilik rayonlari Tripolining dengiz sohillari va Kirenaikadadir. Liviya o‘zini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlay olmaydi va ularni chetdan sotib olishga majbur.

Tripolining dasht rayonlarida yovvoyi holda o‘sadigan alfa o‘ti yeg‘iladi va eksport qilinadi. Chorvachilik – qishloq xo‘jaligining asosiy tarmog‘i hisoblanadi. Liviya aholisining ko‘pchilik qismi, hususan Kiremaikadagi ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchilar asosan chorvachilik bilan kun ko‘radi. Qoramol, qo‘y, echki boqiladi, parrandachilik rivojlangan. Dengiz sohillaridan baliq ovlanadi. Transporti. Liviyada transport sust rivojlangan. Liviya transportining eng asosiy turi – avtomobil transportidir. Avtomobil trabsporti mamlakat ichida yo‘lovchi va yuklarni tashishda muhim o‘rin tutadi. Umumiy uzunligi – 28 ming km. Havo transporti Liviya transportining eng kenjasi bo‘lib tezlik bilan rivojlanmoqda. 1978-yilda Tripoli shahrida zamonaviy aeroport qurildi. Tripoli aeroporti soatiga 3ming yo‘lovchiga xizmat ko‘rsata oladi. Mam - lakatda yana 3 ta xalqaro aeroporti Bengashir, Beng‘ozi va Sebha, mahaliy ahamiyatga ega bo‘lgan aeroportlar – Gata, Gadamesi, Kufra, Tobruk shaharlarida bunyod etilgan. Mamlakat tashqi savdosida va yuk tashishda dengiz transporti muhim o‘rin tutadi. Asosiy dengiz portlari: Tripoli, Beng‘ozi, Tobruk, Derna, Misurat. Tripoli porti barcha yuk aylanmasining yarmidan ko‘pini amal gam oshiradi. Temir yo‘l transporti mavjud emas. Mamlakatda neft va gaz quvur transporti mavjud. Neft quvurlarining uzunligi – 4383km, gaz quvurlari – 1947km. Tashqi iqtisodiy aloqalari. Liviya hukumati ko‘proq arab mamlaktlari bilan iqtisodiy aloqalar olib borishga harakat qilmoqda. Rivojlangan mam - lakatlar hozirgi kungacha ham Liviyaning tashqi iatisodiy aloqalarida hal qiluvshi ro‘l oynaydi. Asosiy eksport mahsuloti – neft, neft mahsulotlari, gaz. Hamkorlari – Italiya, Germaniya, Ispaniya, Fransiya, Turkiya, Tunis. Import

mahsulotlari – texnika, transport jihozlari, oziq-ovqat, sanoat mollari. Hamkorlari – Italiya, Germaniya, Tunis, Buyuk Britaniya, Janubiy Koreya.

ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 1. Алиев М. Г. , Ишанходжаева Д. А. , Хачиев Г. А. Экономи ка и финанс ы регионов мира в цифрах сравнения. – Т. , 2003. 2. Вавилова Е. В. Экономическая и социальная география мира. Учебное пособие. – М. , 2006. 3. Soliyev A . , Muhammadaliev R . . Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya asoslari. –T., 2005. 4. Soliyev A., Ahmedov E., Muhammadaliyev R. va b. Mintaqaviy iqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. – T. : Universitet, 2003. 5. Социально – экон омическая география зарубежного мира. Под ред В. В. Вольского –М.: Крон-пресс, 2003. 6. Социально – экономическая география зарубежного мира. – Дрофа , 2001. 7. Энциклопедический справочник Страны мыра. – Смоленск : Русич , 2002. 8. Страны и на роди. Восточная и централная Азия. –М.: Мысль 1982. 9. Страны и народи Юго-Восточная Азия. –М.: Мысль, 1982.

O'xshashlar

Suriya Arab Respublikasi

Misr Arab Respublikasi

Arab mamlakatlarining umumiy ta’rifi

Jazoir Xalq Demokratik Respublikasi

Xitoy Xalq Respublikasi (2)