Landshaftlarni bashoratlash - Geografiya - Referatlar

Landshaftlarni bashoratlash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

46 KB

Ko'chirib olish

Landshaftlarni bashoratlash Reja: 1. Bashoratlash haqida tushuncha 2. Geografik bashoratlash va uning turlari 3. Landshaftlar rivojlanish tarixi va kelajagi

Har bir muayyan landshaft o`ziga xos muhit hosil qiluvchi geotizimdir. Shu bilan birga unda inson yashaydi va faoliyat ko`rsatadi. Inson faoliyati va uning atrof muhitga ta`siri XX - asrning o`rtalaridan boshlab jadal va xilma xil tus oldi. Natijada atrof-muhit sezilarli darajada o`zgara boshla-di va ko`pincha inson jamiyati hayoti uchun salbiy bo`lgan oqibatlarni keltirib chiqara boshladi. Ma`lumki, ular ilmiy-texnika taraqqiyoti kuchayib borgan sari yanada jadallasha bordi. Bunday o`zgarishlarni va ularning salbiy oqibat-larining oldini olish, asoratlarini bartaraf etish yoki iloji boricha kuchini kamaytirish uchun ularni oldindan ko`ra bilish lozim bo`ladi. Masalan, bironta yirik sanoat tugunini tashkil etish, o`zlashtirilgan maydonlar yoki yirik gidrotexnik inshootlarning foydalanish muddati 100-200 yilga mo`ljallangan bo`lsa, inson o`sha vaqt mobaynida ular qanday tabiiy va iqtisodiy sharoitlarda ishlash lozimligi xususida malum bir tasavvurga ega bo`lishi kerak. Chunki bunday kurilishlar yoki inshootlar loyihalarining texnik-iqtisodiy asoslarini ishlab chiqishda u yoki bu obyektining istiqboldagi asosiy texnik-muxandislik bo`lganlari hisobga olnishi shart. Kundalik hayotda fan, iqtisod va siyosatning turli jabhalarida bugun qabul kilinayotgan turli xil xulosalar va karorlar kelajakning ko`p xususiyatlarini belgilab berishi mumkin. Shuning uchun ham landshaftlarning kelajakda qaysi yo`nalishda rivojlanishi va qanday o`zgarishlarga yuz tutishini oldindan aytib berish, ya`ni bashorat qilish landshaftshunoslar ilmiy faoliyatida alohida ahamiyatga ega bo`lishi lozim. Landshaftlarning kelajagini oldindan aytib berish, bashorat qilish landshaftshunoslik fani oldida turgan dolzarb, ammo murakkab va muammoli masalalardan biridir. Bu borada bajarilgan ilmiy nazariy ishlarning soni ham salmog`i ham nisbatan katta emas. Bunday bashoratning mohiyati mazmuni hatto qanday atalishi haqida ham turli fikr va muloxazalar mavjud. Keng ma`noda olganda bashorat grekchadan kirib kelgan «Rgofnosis" atamasining tarjimasi bo`lib qandaydir voqea, hodisa jarayonlarning rivojlanish va

yakunidagi o`zgarishlarni oldindan ko`ra bilish demakdir. Umuman bashorat haqida aytilgan muloxazalarning birida bashorat qilish deganda, kelajak haqida aynan kuzatib o`rganishning iloji bo`lmagan malum turdagi hodisalar haqida ularning rivojlanish qonuniyatlarini bilish asosidagina tassavvurga ega bo`lish tushuniladi. Yetakchi iqtisodiy geograflardan biri Y. G. Saushkin (1980) geografik bashoratni ijtimoiy-iqtisodiy bashoratning bir qismi deb hisoblaydi. Uning fikricha geografik bashorat istiqbolda integral geotizimlar, ya`ni turli o`lchamlar guruhi muayyan o`lkalar, rayonlar, shaharlar, zonalar, landshaftlar guruhlari yoki alohida landshaftlar kabi tizimlarda tabiat, alohida xo`jalik orasida o`zaro ta`sir yuzaga kelishini ilmiy belgilab berishdir. Geogrfik bashorat tabiiy geografik, demografik va iqtisodiy-ijgimoiy geografik bashoratlarga (shu jumladan masalan sanoat- tugunlari joylashuvi va rivojlanish bashorat qilish) bo`linadi. Geografik bashorat qilishni Y.G.Saushkin hozirgi zamon geografiya fani rivojlanishidagi eng muhim bir bosqich deb hisoblaydi hamda geografiyaning umumiy nazariyasi jumladan, malumotlar va amaliy ishlalaridan foydalanish bilan bog`liqdir deb hisoblaydi. Taniqli tabiiy geografik T.V.Zvonkova (1987) geografik bashorat qilish-ning ilmiy asoslari haqida fikr yuritar ekan «Geografik bashorat qilish - bu ijtimoiy ishlab chiqarishda tabiiy muhit va xo`jalikning o`zgarish muddat-lari va o`lchamlarini hamda tabiiy va antropogen rivojlanish yo`nalishlarini aniqlashga karatilgan ilmiy izlanishdir. Bu hududiy tizimlarning kelajak-dagi ichki tuzilishi va faoliyati qanday bo`lgan hamda qanday bo`lishi mumkin-ligini tahlil qilish asosida oldindan ilmiy ko`rish, bilishdir, deb yozadi» Geografik bashorat tushunchasining to`laroq batafsilroq ta`rifini V.B. Sochava (1974) ning ishida ko`ramiz «Geografik bashorat deb yozadi u, - kelajakdagi tabiiy geografik tizimlarning tub xususiyatlari turli tuman. Jumladan, inson faoliyatning kutilgan va kutilmagan natijalari sababli o`zgarishi mumkin bo`lgan holatlari haqidagi tasavvurlarni ilmiy ishlab chiqishdir». V.B Sochavaning fikricha geografik bashorat qilish kengroq ma`noda olganda xususiy va tarmoqlar muammolarining ham qamrab oladi. Ammo haqiqiy geografik bashorat

kelajakning geografik tizimlari haqida tasavvur berishi kerak. Geografik bashorat qilish tabiiy sharoitni bashorat qilish bilan birga, uning kelajakda qanday holatda bo`lishi mumkinligi, bashorat qilinayotgan atrof - muhitga insonning barcha xil ta`sirini ham o`z ichiga olgan bo`lishi kerak. Shunday qilib - deb yozadi V.B. Sochava - geografik bashorat insonning o`z atrof-muhitga tashqaridan ta`sirining barcha xillarini qamrab oladigan tabiiy bashoratdir». V.B. Sochavaning ushbu fikrlarida gap asosan tabiiy geografik bashorat haqida boryapti. F.N.Milkov (1990) tabiiy-geografik bashoratning o`z oldiga qo`ygan asosiy maqsadi geografik qobiqda, landshaftlarda va ularning komponentlarida yaqin va uzoq kelajakda bo`ladigan o`zgarishlarning yo`nalishi va jadalligini aniqlashdan iboratdir deb hisoblaydi. Tabiiy geografik bashoratda asosan malum muddatdan so`ng geografik qobiqda landshaftlar, o`lkalar, zonalar kabi turli ko`lamdagi tabiiy geografik majmualarda yoki geotizimlarda bo`ladigan o`zgarishlarning yo`nalishi va jadalligini oldindan aniqlash maqsad qilib olinadi. Tabiiy geografik bashorat qilish jarayonida bir vaqtning o`zida uch turdagi o`zgarishlarni e`tiborga olishga to`g`ri keladi. Bular: 1.Insonning ta`sirisiz geotizimlarning o`z rivojlanish qonuniyatlariga bog`liq holda ro`y beradigan o`zgarishlar; 2.Tabiat qonuniyatlariga asoslangan ammo insonning malum maqsadlarni ko`zlangan holda ta`sir etishi natijasida ro`y beradigan o`zgarishlar 3. Inson tomonidan ongli ravishda biror maqsadni ko`zlagan holda tabiatga ta`sir etishi natijasida yuz beradigan o`zgarishlardir. Yuqorida keltirilgan turli mualliflarning fikrlaridan ko`rinadiki, tabiiy geografik bashoratning obyektini har kim har-xil tushunadi. Ba`zilar bashoratning obyekti muayyan tabiiy geografik majmua yoki geotizimdir desa, ba`zilar esa bu - umuman tabiiy muhitdir yoki atrof muhitdir, deb uqtiradilar. Tabiiy geografik bashoratning obyekti nima degan savolga javob berish uchun yana bir masalann aniqlashtirib olish lozim bo`ladi. U ham bo`lsa, tabiiy geografik bashoratning miqyosidir. Odatda tabiiy geografik fanning tekshirish obyektidan kelib chiqqan

holda, dunyo miqiyosidagi (geografik qobiq, dunyo okeani yoki quruqliklar doirasida) olib boriladigan bashoratlar, regional miqyosdagi (ayrim o`lka zona, mamlakat, mintaqa, viloyat va h.k. doirasida) olib boriladigan bashoratlar va mahalliy ko`lamdagi (landshaft, uning morfologik qismlari doirasida olib boriladigan) bashoratlarni ajratishadi. Ayrim bashoratlar bo`lsa 2050 yilda havo harorati XIX asr oxiridagiga qaraganda 3-4 ortishi kutiladi. Buning oqibatida yer yuzasida atmosfera yog`inlarining taqsimlanishi ham miqdori ham o`zgarishi mumkin. Tabiiy geografik bashorat qilishning hududiy doirasi regional miqyosida ham bo`lishi mumkin. Masalan birorta davlat, mamlakat, zona, o`lka, tabiiy geografik okrug, rayon doirasida bajariladigan regional bashoratlar xiliga kiradi. Bunday bashoratlar ko`pincha birorta yirik muxandislik yoki meliorativ inshootlar qurilishi va ularning atrof - muhitga bo`ladigan ta`sirini o`rganish bilan bog`liq bo`ladi. Xususan, Kaspiy dengizi suv satxining o`zgarishi bilan bog`liq bo`lgan tabiiy geografik jarayonlarni bashorat qilish Orol dengizi havzasi yoki Balxash, Baykal ko`li havzalari uchun bajariladigan bashoratlar yoki zonalarda havzalararo daryo suvlarini uzatish bilan bog`liq bo`lgan tadbirlar natijasida tabiiy sharoitning o`zgarishini bashorat qilish regional bashoratlarga kiradi. Uchinchi xil bashoratlar landshaftlar yoki urochishelar doirasida bajarilishi mumkin. Bunday bashoratning nomini landshaft bashorati yoki landshaftlarnint bashorat qilish deb atasa bo`ladi. Yuqorida ta`riflab o`tilgan uch xil dunyo, regional va mahalliy miqyosdagi bashoratlar orasida o`zaro bog`liqlik bo`lishi, birining xulosalaridan ikkinchi yoki uchinchisi foydalanishi, biri ikkinchisini to`ldirib berishi mumkin. Inson tomonidan barpo qilinadigan turli muxandislik- texnik inshootlar (suv omborlari, kanallar, meliorativ tizimlar va x) ning atrof-muhitga bo`ladigan ta`siri natijasida ro`y berishi mumkin bo`lgan o`zgarishlarni bashorat qilish, asosan mahalliy miqyosdagi bashorat hisoblanadi. Ammo landshaftlar turlarining o`zgarishini bashorat qilish orqali regional bashorat miqyosiga chiqish mumkin. Geografik bashoratning muddatini belgilashda geotizimlarda kutiladigan

o`zgarishlarning asosiy sabablarn va omillarini belgilab olishning ahamiyati kattadir. Ko`pgina bashorat tajribalarida asosan ikki xil yirik omillar asos qilib olinadi. Ularning birinchisi tabiiy omillar (quyosh faolligidagi o`zgarishlar tektonik o`zgarishlar va h.z.) bo`lsa, ikkinchisi antropogen ya`ni insonning xo`jalik faoliyati bilan bog`liq bo`lgan omillardir. Geografik bashoratlarning hududiy va vaqt miqyoslari u yoki bu omillar asosida belgilanishini A. G. Isachenkodan (1980) biroz o`zgartirib olingan 11- jadvaldagi bashoratlar tasnifida ko`rish mumkin. Bunday bashorat tasniflarning o`nga yaqin namunalarini uchratish mumkin. Ularning ba`zilarida 3-4, ayrimlarida esa o`ttizdan ortiq belgi asos qilib olinishi mumkin. jadval Geografik bashoratlar tasnifi Башоратнинг вақт миқёси Башоратнннг ҳ удудий миқёси Башоратнинг асосини ташкил қи лувчи омиллар Жуда узо қ муддатли (минг йиллик ва ундан кўп) а) Географик қобиқ; б) Энг катта кўламдаги регионал геотизимлар Геологик ва жуда йирик иқлим ритмлари Те к тони к ривожланишлар йўналиши ва жуда йирик иқлим ритмлари Узок муддатли (бир неча ў н йилликлар) а) Географик қобиқ; б) Ре гио нал геотизимлар; Йирик ритмлар (бир ас рли ) техног е н омиллар . Йирик (бир асрли) ритмлар ички сабаблари билан боғлиқ йўналишлари, техноген омиллар Ўрта муддатл и (10- 15 йилгача) Жуда қисқа муддат л и Табиий географик район Ландшафт ва у н инг морфологик қи смларн Бир асрлик ва йиллараро ритмлар, техноген омиллар Об-ҳаво шароитининг

ўзгариши Regional landshaft bashoratlarida bir tomondan o`rganilayotgan regionni yaxlit holda ikkinchi tomondan shu regiondagi xukmron landshaft xillarining rivojlannshidagn barkaror yo`nalishlarni aniqlab olish muhim ahamiyatga ega Shuning uchun ham landshaftlarning kelajagini oldindan aytib berish uchun paleogeografik usul bilan birga landshaftlarning utmishini tahlil qilishni birgalikda olib borish lozim bo`ladi. Landshaftlarni bashorat qilishning tamoyillari kabi usullari ham tur-li- tumandir. Umummilliy bashoratlarning 50 dan ortiq metod va usullari mavjud. Ammo ularning har biridan landshaftlarni bashorat qilishda unumli foydalanish mumkin deb bo`lmaydi. Ularning ayrimlaridagiga foydalanish mumkin holos. Buning asosiy sababi bashorat qilinadigan obyekt geotizim-larning murakkabligi serqirraligi va ko`p omilligidir. Shuning uchun ham landshaftlarni bashorat qilish tajribalariga asosan geografik usullardan foydalanilganligi sezilib turadi. Ko`proq amaliy ahamiyatga ega bo`lgan ekstropolyatsiya geografik o`xshamalar-ni tanlash, ekspert baholash, indikatsiya, kosmik ma`lumotlarni tahlil qilish, kartografik va boshqa usullarni sanab o`tish mumkin. Bunday bo`linish shartli bo`lib, amalda esa bir usul bilan ikkinchisi kirishib ketadi.

O'xshashlar

Landshaftlarni muhofaza qilish

Tabiiy geografik tadqiqot usullari (metodikasi) fanining maqsadi, vazifalari, o‘rganish predmeti

Amaliy landshaftshunoslikning vujudga kelishi va rivojlanishi

Landshaftlar geografiyasining rivojlanish tarixi

Landshaftlar tasnifi