Favqulodda vaziyatlarning tasnifi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

184 KB

Ko'chirib olish

Favqulodda vaziyatlarning tasnifi Reja: 1. Favqulodda vaziyatlarni tasniflash, ularning kelib chiqish xususiyatlari. 2. Tabiiy xususiyatli favdulodda vaziyatlar 3. Ko`chki va o`pirilish

Ma`lum hududda yuz bergan har qanday falokat, halokat, shikastlanish,zaharlanish va boshqa turdagi ofatlar natijasida inson sog`ligiga turmush sharoitining buzilishiga,o`limiga va moddiy boyliklarga zarar etkazuvchi holatlar favqulodda vaziyatlar deb aytiladi . SHuni aloxida ta`kidlash kerakki "Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favquloddagi vaziyatlardan muhofaza qilish to`g`risida"gi O`zbekiston respublikasi qonunining 2-moddasida Favqulodda vaziyatlar tushunchasiga quyidagicha ta`rif berilgan.Odamlar qurbon bo`lishi ,ularning sog`ligi yoki tabiiy atrof- muhitga zarar etkazilishi jiddiy moddiy talofatlarni keltirib chikarishi,hamda odamlar hayot faoliyati sharoitlarini izdan chikishi га olib kelishi mumkin bo`lgan yoki olib kelgan shikastlanishlar (avariyalar) halokatlar xafli tabiiy hodisalar, tibbiy yoki boshqa ofatlar natijasida muayyan hududda yuzaga kelgan vaziyat .Ushbu vaziyatdan aholini va hududlarni muhofaza qilish, ularning oldini olish va bartaraf etish chora-tadbirlari, usullari, vositalari,tizimlari, sa`y-xarakatlari majmuasidir. Ma`lumki hududda vujudga kelgan xavfning tarqalish va tezligiga qarab,fakulodda vaziyatlar kuyidagi guruxlarga bo`linadi. 1. Tasoddifiy favqulodda vaziyatlar. 2. SHiddatli favqulodda vaziyatlar. 3. Mutadil(o`rtacha) favqulodda vaziyatlar. 4. Sekin-asta tarqaluvchi favqulodda vaziyatlar. A)Tasodifiy favqulodda vaziyatlar

Bu guruxga er silkinishi, portlash, shikastlanishlar (avriyalar), transport vositalari (masalan,poezd,suv kemalari) dagi shikastlanishlar va boshqalar kiradi. B)SHiddatli favqulodda vaziyatlar. -Bu guruxga yonginlar , zaharli moddalarning portlashlari,neft va gaz maxsulotlari bilan bog`lik noxush vaziyatlar kiradi. V)Mutadil (o`rtacha) favqulodda vaziyatlar. -Bu guruxga suv toshqinlari, yong`inlar, vulkonlarning otilib chikishi, axlatxonalarg а chiqarib tashlangan radioaktiv moddalar ta`sirida zararlanish hodisalari kiradi. G).Sekin -asta tarqaluvchi favqulodda vaziyatlar. -Bu guruxga qurg`oqchilik hodisalari, epidemiyalarning tarqalishi, suv va tuproqning kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi va boshqa hodisalar kiradi. -Ma`lumki,paydo bo`lgan har qanday favqulodda vaziyat natijasida fojiali hodisalar va moddiy zararlar bo`ladi. Favqulodda vaziyatlarni tasniflashda ular albatta inobatga olinadi. Darhaqiqat, favqulodda vazyatlarni tasniflashda shikastlanishlarning soni , ko`rilgan moddiy zararlar va xavfning tarqalish miqyosi inobatga olinadi. Bunda favqulodda vaziyatlar 4 ta guruxga bo`linadi. 1. Lokal favqulodda vaziyatlar. 2. Maxalliy favqulodda vaziyatlar. 3. Respublika(yoki milliy) favqulodda vaziyatlar.

4. Transchegaraviy(yoki umumbashariy,global) favqulodda vaziyatlar. 1.L okal favqulodda vaziyatlar. -Lokal favqulodda vaziyat-biror ob`ekt (dex,fabrika, zavod,ish joyi, va xdkoza.) ga taalluqli bo`lib ,uning mikyosi o`sha ob`ktning hudidi bilan chegaralanadi. Agar favqulodda vaziyat tufayli 10 tadan ortiq bo`lmagan odamlar jabirlangan bo`lsa yoki 100 tadan ortik bo`lmagan odamlarning xayot faoliyati sharoitlari buzilgan bo`lsa, yoki moddiy zarar favqulodda vaziyat paydo bo`lgan kunda eng kam oylik ish xaqi mikdorining 1 ming barobaridan ortiq bo`lmagan mikdorni tashkil etgan bo`lsa ,bu lokal favqulodda vaziyat hisoblanadi. Eslatma:bunday favqulodda vaziyatlarning oqibatlari shu ob`ekt(korxona) kuchlari va resuruslari xisobidan tugatiladi. 2.1Maxalliy favqulodda vaziyatlar. Maxadhiy favqulodda vaziyat-aholi yashaydigan hudud (aholi punkti,tuman,shaxar,viloyat.)bilan chegaralanadi.Agar favqulodda vaziyat tufayli 10 tadan ortiq,biroq 500 tadan kam bo`lgan odamlarning xayot faoliyati sharoitlari buzilgan bulsa ,yoxud moddiy zarar favqulodda vaziyat paydo bo`lgan kunda eng kam oylik ish xaki mikdorining 1 ming barobaridan ortikni tashkil eda ,birok 0,5 mln barobaridan ko`p bulmagan mikdorni tashkil eda, bu maxalliy favqulodda vazit hisoblanadi. 3.Respublika (yoki milliy) favqulodda vaziyatlar. Favqulodda vaziyat tufayli 500 dan ortik odamlarning xayot faoliyati sharoitlari buzilgan bo`lsa, yoxud moddiy zarar mikdorining 0,5 mln barobaridan ortig`ini tashkil etgan bolsa,favqulodda vaziyat

ko`lami viloyat chegarasidan chiqib,respublika mikyosida tarqalish xavfi mavjud bo`lsa,unda bu respublika (yoki milliy) favqulodda vaziyatlar xisoblanadi. 4.Transchegaraviy (yoki umumbashariy,global) favqulodda vaziyatlar. Vujudga kelgan favqulodda vaziyatning kalami va oqibatlari mamlakat mikyosidan tashkariga chikadigan va boshqa mamlakatlarga xavf tugdiradigan vaziyatlar transchegaraviy favqulodda vaziyatlar hisoblanadi. Masalan orol dengizi muommosi nafakat davlatimiz uchun ,balki Markaziy osiyo mamlakatlari uchun ham kata xaf tugdirib kelmokda. Demak,Orol dengizi muommosi transchegaraviy favqulodda vaziyat dir. Xozirgi patda Orol xavzasi atrofida yashab kelayotgan 55mlndak ortik aholi Orol degizi muammolarini samarali echish uchun respublikamizning mablaglaridan tashkari butun jaxon hamjamiyati tashkilotlari (Ekosan Yunen va b) mamlakatlaridan foydalanib kelinmoqda. FAVQULODDA VAZIYaTLARNI TASNIFLASH, ULARNING KELIB CHIQISH XUSUSIYaTLARI. Darhaqiqat ,kelib chikish xusisiyatiga qarab,favqulodda vaziyatlar quyidagi guruxga bo`linadi: 1. Tabiiy xususiyatli favqulodda vaziyatlar. 2. Texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar. 3. Ekologik xususiyatli favqulodda vaziyatlar.

P-BO`LIM.TABIIY OFATLAR TO`G`RISIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR. Yerni barcha jonzotlarning umumiy uyi bo`lmish -xayot beshigiga mukryasa kilinadi .Bu bejiz emas. Xayot yerning xavo,suv va tuproq qatlamlarini birlashtiruvchi yupka biosfera qobig`ida million yillardan beri rivojlanib kelmoqda. Insoniyatning xayoti ming yillar bilan ulchanar ekan ,bu faqat ularning o`zaro munosabati yilnomasi emas,balki tabiiy manbalar va insonlar o`rtasidagi murakkab munosabat jarayoni hamdir.Yerda ro`y beradigan hamda insonlar qalbida behalovatlik va qo`rquv alomatini yuzaga keltiruvchi tabtiy ofatlar, ular bilan bog`lq bo`lgan voqea, hodisalar to`g`risida fikr yuritmoqkni jazm etdik. Har qanday mamlakat iqtisodining barqaror rivojlanishidagi asosiy omllardan biri shu mamlakat hududlarida sodir buladigan tabiiy ofatlarning xususiyati va kulamiga bog`liqdir.Zamonaviy fan -texnika qanchalik yuksak taraqqiy etmasin,mukammal ishlab chikdrish texnologiyasi jadal rivojlanmasin, insonning bashariyat tuzulishi

to`g`risidagi tasavvuri nechog`li chukurlashmasin hamon tabiiy ofatlarni bartaraf etish,ularning oldini olishning aniq ko`rsatmalarini ishlab chiqish muammo bo`lib,ular oqibatida yuzaga kelayotgan iqtisodiy va jismoniy zarari yildan yilga ortib bormoqda. Hatto,ayrim davlatlarda tabiiy ofatlardan keladigan zarar shu davlatning yalpi milliy maxsuloti mikdoridan bir necha bor oshib ketgan holatlarni uchratish mumkin. Albatga,tabiiy ofatlarni maxsus tadqiq qilish,oldini olish bashoratlash yullarini ishlab chiqish hozirgi ilm-fan taraqqiyoti oldida turgan asosiy vazifalardan biridir.Ushbu muammo birinchi marta keng miqyosda 1989 yil 22 dekabrda Birlashgan millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi kun tartibiga qo`yildi va shu nufuzli tashkilot qabul qilgan qarorga binoan 1990-2000 yillarni "Tabiiy ofatlardan keladigan xavfni kamaytirishning Xalqaro O`N yilligi" deb e`lon qilindi.SHu yillar maboynida tabiiy ofatlarga bag`ishlangan bir nechta xalqaro anjumanlari bo`lib o`tdi .Ularda qabul kilingan deklaradsiyada mamlakatlarning barqaror rivojlanishidagi davlat strategiyasining asosiy bo`g`ini sifatida turli ofatlarning oldini olish va ulardan keladigan zararni kamaytirish chora tadbirlarini aniq belgilab qo`yish tavsiya etildi. SHu kunlarda bo`lib turgan noxush vaziyatlar haqidagi ma`lumotlar mazkur muammo nechog`li dolzarb ekanligidan dalolat beradi. Yakin kunlargacha ko`pgina davlatlarning asosiy mablagi tabiiy ofatlarning oqibatlarini bartaraf etish chora -tadbirlariga sarf qilinar edi.Bugungi kunda talab mutloka uzgardi,ya`ni tabiiy ofatlarning tarixini o`rganish davriyligini aniqlash,oldini olish usullarini ishlab chikish,ularni bashoratlash,namayon bulish belgilari-darakchilarini

zamonaviy fan yutukdarini tadbik kilgan holda keng mikyosda olib borilastgan ishlarga sarflanishi qayta-qayta uqtirilmoqda. Yana bir muhim tomoni,olingan ma`lumotlar bilan aholi o`rtasida targ`ibot va tashviqot ishlarini jadallashtirish ,ma`lum darajada ularni sodir bo`lishi muqarrar bo`ladigan fojialarda to`g`ri xarakat qilishga tayyorlashdir.Bu esa xar qanday fojiadan keladigan iqtisodiy samarani tejashga qolaversa insonlar urtasida shikastlanish darajasini, nobudgarchilikni kamaytirishg а olib keladi.Aynan tabiiy ofatlar to`g`risida fikr yuritadigan bulsak,ularni O`rganishKadi muthish davrlardan boshlangan. Ammo o`sha davrlarda insonlar tabiiy ofatlarning asl sababini bilmasdan,uni turli yullar bilan tushuntirib kelishgan. TABIIY XUSUSIYaTLI FAVDULODDA VAZIYaTLAR. Tabiiy xususiyatli favqulodda vaziyatlar va ularning turlari xaqida ma`lumotlar. Xaf-xatar deganda ,odamlar sogligiga va ularning xayot faoliyatiga hamda tabiiy atrof-muxidga taxdid soluvchi omil yoki omillar tushiniladi. Tabiiy xususiyatli favqulodda vaziyatlar:er silkinish,er kuchish и , vuqonlar otilishi,suv toshkini,qir kuchishi,kuchli shamollar, to`fonlar bo`lib quyidagi xavfli hodisalarga bo`linadi: 1.Geologik. 2.Gidrometrologik. 3 .Epidimologik. 1.Geologik xavfli hodisalar

-Odamlar ulimiga, ma`muriy ishlab chikarish binolari,texnologik asbob-usk>^nalarning, energiya ta`minoti, transport kommunikadiyalarm,ijtimoiy yuialishdagi binolarping va uy-joylarning turlicha darajada buzg1lishiga,ishlab chikari va odamlar xaet faoliyotining izda chikishiga olib kelgan er qimirlashlar "odamlar ulimiga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin bo`lgan va xavfli hududlardan sdamlarni vaktincha kuchirishni yoki xavfsiz joylarda doim i i yashash uchun kuchirishni talab kiluvchi er kuchishlar, tog upirilishdari.vulkon otnlishlari va boshqa xavfli hodisalar geologik xavfli hodisalar deyiladi, -Er kobigi yok^ mantiyaning yukori kismidagi skljishlar va ajralishlar iatijasida yuzzsh keluzchi elast ик tulkin tebranishlar bu er kimirlash dsyiladi. Yukori ballik seysmik silkinishlar respublikaning togoldi rayonlarida kuchishlarni yuzaga keltirishi mumkin.Natijada k^shimcha shikaslanishlar v а vayronalar xosil buladi.Zil-zila to`g`risida tushunchalar.Davlatimizning 20% hududlari togli rayonlardan xisoilanadi.(Toshkent, Samarkand, Kashkadaryo, Surxadaryo, Farg`ona, Namangan viloyatlari)ushbuni bir butun kilib olsak shuning 80% hududlarida falokatli zil-zilalar sodar bo`lishi mumkin. Ilmiy asosga ega bo`lgan zil-zilalar. 1 Ekzogen - er ustida buladigan xarakatga aytiladi. 2 turga bulinadi : a) er kuchki, tuproksimon kuchki, namlik ko`plik xisobidan

kelib chikish: b) tog, gorlarning shiptitushishi natijasida xosil bo`lgan eil-zila. 2. Endogen - er osti xarakatlari xisobidan sodir bo`lish. Bularga: vulkonlar otilishi xisobidan yuzaga kelgan zil-zilalar kiradi yoki Tektonik xarakatlar - bu tosh qotgan katlam xarakati. 3.Antropogen-inson kuchi ta`sirida yuzaga keladigan bombalar oqibatida, portlovchi moddalar ta`sirida yo`ki Gazli zil-zilasi er ostidan normadan ziyod gaz olinishi natijasida bosim kamaygan va bosimni ko`paytirish maksadida er ostiga loyka suv yuboriladi. Natijada katta emirishlar sodar buladi (er osti oxak katlami) shular natijasida ham zil- zila sodar buladi. Zil-zila - tabiatda sodir buladagan eng xavfli hodisalardan biridir. Yunesko ma`lumotiga kura zil -zilalar yuzaga keltiradigan iqtisodiy zarar va insonlar halokati buyicha tabiiy ofatlarning ichida birinchi urinni egallayda. Avvalo zil-zila to`g`risida atroflicha ma`lumotga ega bulish uchun utmishdagi va xozirda bulayotgan zil-zilalarning statistik kursatkichlarga e`tiborni karadak. Zil-zilani kayt qilish bundan 4 ming yil avval boshlangan bulib, XXI asrga kadar 671 ta halokatli zil-zilalar kayt kilingan, shulardan 82 tasi XX asrga to`g`ri keladi. Zil-zilaning davriyligiga e`tibor beradigan bulsak bir yilda 8 balli bita: 7- 7,9 balli 18 ta : 6- 6,9 balgacha 120 ta bulishi kuzatilgan. 3-4 balli zil-zila 1 yilda 49 mingtagacha kuzatilgan.Birgina XX asr yakunida yuz bergan 1990 (Eron zil-zilasi 50 mingdan 1999 yil Turkiyada sodir bo`lgan zil-zila 45000 dan ortik

odamning jabirlanishi) tabiiy ofatlarning nechog`li zararli ekanligini kursatadi. Yoki XX asr boshida tarixga "Andijon fojeasi" deb muxirlangan Andijon 3 dekabr` 1902 yil zilzilasi 50 ming aholi yashaydigan shaxarni bir necha soniyada vayronaga aylantirgan. Ilmiy ma`lumotlarga asoslanadigan bulsak, seysmik faolligi kuzatiladigan joylarda zilzilalar ma`lum konuniyat asosida bulib uz davriyligiga ega ekanligiga guvox bulamiz Halokatli zilzilalar voxada xar 100 yilda bir marta bulishi olimlar tomonidan aniklangan. 1966 yil 26 aprelda Toshkentdagi daxshatli zil-zilaga e`tiborni karataylik. Bir necha daqiqada shaxarni chang tuzon bosib, ko`pgina xalk xo`jaligi ob`ektlari, turar-joy maskanlari vayronaga aylanadi. O`sha vaktdagi anik asboblar tabiiy ofatning kuchini Rixter shkalasi buyicha 8 balli zil-zila o`chog`i, er yuzasvdan 8000 meter chukurlikda ekanshigini kursatadi. Epidentral hududida silkinish kuchi 8 ball (12 balli shkala buyicha) ga yakin, magnitudasi 5,3 maksimal vayronalar hududi 10 kv.km ga teng edi. 2 mln, kv.m. dan ortik yashash maydoni, 236 ta inshoot, 700 ta savdo va umumiy ovkatlanish ob`ektlari, 26 ta kommunal tashkilotlar, 18.1 ta ukish binolari sh у Bilan birga 8 ming urinli maktablar, 36 ta madaniy-ijtimoiy muassalar, 185 ta tibbiyot va 245 ta sanoat binolari vayronalarga aylandi 78 mingta oila va 300 mingdan ortik odamlar boshpanasiz qoldilar. 8 kishi ulgan va 150ga yakin odamlar shifoxonaga yotkizilgan. Rakamlardan kurinib trubdiki,zil-zila poytaxt aholisiga katta zarar etkazgan. Ushbu zil-zila yuz bergandan sung uning oqibatlarini bartaraf etish ishlari jadal suratda

boshlab yuborildi. Jabr ko`rgan shaxarga sobik Ittifoqdan palatkalar,dori-darmonlar va ozik-ovkat maxsulotlari,kurilish materiallari va texnika vositalari poezdlarda kela boshladi.SHaxarda 15mingta palatka urnatildi. 600 ga yakin vaktinchalik magazinlar va ovkatlanish joylari ochilib,jabr ko`rgan shaxar aholisiga xizmat kursatdi.15mingtaga yakin oilalar tashkillashtirilgan tartibda ,ularning roziligi Bilan O`zbekistonning boshqa shaxar va viloyatlariga kuchirildi. Tarixiy manbalarga murojaat etadigan bulsak Toshkent zaminida bundan 100 yil avval ham shunday xalakat bo`lganligi kayt etilgan.Bu ayrim asarlarda milodiy 1866 yoki 1868 yillar deb kayt etilgan. (Toshkentdagi K^qoldosh madrasasi atrofida.) Seysmolik olimlar aniklashicha agar Toshken т shaxrida 9 ballik zil-zila sodir bulsa 45000 dan ortik odamlar ulishi mumkin ekan. CHunki 1996 yilgacha kurilgan imoratlar 8 balgacha mo`ljallangan. 1. 1917 yilda Italiyalik seysmolog Ya.Merkalli zil-zila intensivligini boxalashning 12 ballik tizimini taklif kildi.(Buni odamlar ULIMI va inshoatlar vayronasi Bilan boglik.) 2. Amerkalik seysmolog olim F. Rixter 1933 yilda ZIL-zila kuchining baholanishining 9 ballik shikalasiki ishlab chikda. U ZIL-zila yuz bergan nuktada ajralib chikadigan energiya kattaligining uzgarishiga asoslangan. 1964 yil mavjud seysmik shkalalar barcha mamlakat olmlari bilan birga kurib chikish natijasida Xalkaro seysmik shkala ishlab chikilgan va sh u yil Yunesko ning Parijda o`tkazilgan xalkaro yigilishida seysmologiya va seysmik bardoshli kurilish bulimida mazkur shkala foydalanishga tavsi я

etildi.(Rixter shkalasi).O`zbekistonda Bo`ladigan zil-zilalar bo`ylama yoki belbogli deyiladi. CHunki bular er O`QI atrofida Bo`ladigan zil-zilalar shu sababli shunday deb ataladi.Er O`Z O`QI atrofida 1 sekundda 29.77km tezlik bilan aylanadi.Mana shu tezlik xisobidan pustloklar otilishi sababli ham zil-zilalar sodir bulishi mumkin.SHU bone Yana O`zbekistonda yuz bergan zil-zilalar xakida ma`lumotlar.1902 yilda yuz bergan zil-zila Andijon shaxrini to`liq vayron qilgan .1907 yilda yuz bergan Karatog zil-zilasi esa xozzirgi Surxondaryo va Kashkadaryo viloyatlari hududida joylashgan bo`lib aholii yash а sh punktlarini vayron qilgan. 1946 yilda Toshkentdan 300 km uzoklikda yuz bergan CHotqol zil-zilasi poytaxdagi binolarga ham shikast etkazgan. 1966 yildagi Toshkent fojiasi (bu to`g`risida yukorida ma`lumot berilgan.) 1976 vah984 yillarda yuz bergan 9-10 ballik zil-zilalar oqibatida Gazli shaxri ikki marotaba vayron bo`lgan,xatto er yorilish holatlari uzatilgan. 2000YIL 20-aprelda Qashqadaryoning Qamashi tumanida yuz bergan 5.4ballik zil-zila ko`plab binolarga zarar etkazgan.Iqtisodiy zarar 6 mlrd so`mni tashkil etgan. 2001 yil o`sha joyda kayta sodir bo`lgan 5.3 ballik zil-zila Qamashi Dexqonobod va Guzor tumanlarida ko`plab binolarga zarar etkazgan Va moddiy zarar mikdori 5mlrd sumdan oshgan. SHu boisdan savol tugiladi . -AVTERSHOK deganda, nimani tushunamiz Zil-zila sodir bo`lgandan so`ng yuz beradigan qayta silkinishlarga

aftershok deyiladi . Odatda kuchli zil-ziladan so`ng aftershoklar,ya`ni qayta silkinishlar kuzatiladi. Bu tabiiy jarayon bo`lib ,vaqt O`TISHI bilan Zil-zila sodir bo`lganda ularning kuchi kamayib boradi. Aftershok birinch и silkinishda zarar ko`rgan binolarda ko`shimcha vayronaliklar keltirib chiqarishi mumkin. Zil-zilaning shikastlovchi omllari nimalardan iborat. Zil-zilaning shikastlovchi omillariga kuyidagilar kiradi: Bino va inshootlaning shikastlanishi, qulab tushishi, yong`in, portlash, ko`chki, o`pirilish, to`fon kabi favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelishi. Ushbudan ko`rinib turibdiki zil-zilaga doimiy ravishda tayyor bo`lish kerak.Bu uchun XHolarida, ukuv maskanlarida, tashkilotlarda 3 banddan iborat reja tuzish(tinchlik davrida)kerak. 1. zil -zila xavfi paydo bo`lganda nima qilish kerak .(zil- zila- vaqtigacha): -Turar joy va korxonalardagi engxavfsiz joylarni oldindan aniklab kuyish kerak.

-Eng zarur narsalarni (hujjatlar,qimmatli qog`ozlar,dori- darmonlar va b) doimiy tayyor holda saklash kerak. -Gaz,suv,va elektr tarmoqlari o`chirgichlari joylashgan erlarni va ulardan foydalanishni O`rganib olish kerak. -Osma buyumlarni maxkamlab ko`yish kerak. -Og`ir buyumlarni iloji boricha polga yaqinrok joylashtirish. -Yo`laklar va chiqish yo`llarini buyumlar bilan to`sib qo`ymaslik kerak. -Zil-zila tugagandan so`ng oila a`zolaringiz yig`ilishi lozim bo`lgan joyni avvaldan shartlashib olish. 2.zil-zila sodir bo`lgandagi qilinadigan ishlar. Zil-zila sodir bo`lgan paytda quyidagicha xarakat qilish kerak.Birinchi kavatda bo`lganda, tezlik Bilan binodan chikish kerak va yuqori kavatlardan ko`chib tushayotgan narsalardan extiyot bulish kerak. 1. Ikkinchi va undan yuqori kavatlarda bo`lganda, oldindan belgilab qo`yilgan xavfsiz joylarni egallash kerak. 2. Deraza, ayvon va pechkalardan uzokrok turish kerak. 3. Lift va zinapoyalardan foydalanish qat`iyan man etiladi. 4. Ko`chada qulab tushishi mumkin bo`lgan binolar, inshoot, devor, elektr tarmoklaridan uzoqrok turish kerak. 5. Avtomobilda ketayotganda, u ni to`xtatib, zil-zila o`tib ketgunga qadar tashqariga chiqmaslik kerak. 6. Qulab tushishi mumkin bo`lgan ko`prik, estaqada va boshqa inshootlarga yakinlashmaslik kerak.

3. Zil-zila o`tib kegandan keyingi qilinadigan ishlar. Zil-ziladan so`ngi xarakatlarga kuyidagilar kirada. 1. Sarosimaga tushmay, xotirjamlik bilan vaziyatni baholab, jabirlanganlarga, bolalar va qariyalarga yordam berish 2. Suv gaz va elektr tarmoklari holatini tekshirib chikish . 3. Gugurt yoqmaslik, ochik olovdan foydalanmaslik. 4. Elektir simlaridan va ularga tegib turgan buyumlarda extiyot bulish . 5. Vayronalarga yaqinlashmaslik. .SHikastlangan binolardan va ularning ichiga kirishga extiyot bulish . 6. Jabirlangan yoki vayrona uyumlari ostida qolganda atrofdagilar diqqatini o`zingizga jalb qilishga xarakat qilish kerak. Aslo tushkunlikka tushmastlik. 7. Telefon tarmoklarini ortiqcha band kilmaslik. 8. Kayta silkinishlarga doimo tayyor bo`lishi. Buning uchun beriladigan 2.Gidrometeorologik xavfli hodisalar -Odamlarning o`limiga aholi punktlarini, ba`zi sanoat va qishlok xo`jaligi ob`ektlarini suv bosishiga infratuzilmalar va transport kommunikadiyalari, ishlab chikarish va odamlar xayot faoliyati buzilishiga olib kelgan va shoshilinch ko`chirish tadbirlari o`tkazilishini talab kiladigan suv toshqinlari, suv to`planishi va sellar, do`llar va jalalar, ko`chli shamollar va qor ko`chkilari kiradi. A)Suv toshqinlari. Suv toshkini -daryolar,kanallar va soylarda suv satxining ko`tarilishi oqibatida quruqlikning katta qismining vaqtincha suv Bilan qoplanishi. O`zbekiston hududining anchagina qismini,ayniqsa baxorgi va yozgi davrlarda,toshqinlar, sel okimlari oqibatida suv

bosish extimoli bor. Respublikamiz xududi va undan tashqaridagi to`g`onlar , yirik va kichik suv omborlarining o`pirilishi natijasida katastrofik suv bosishi yuz berishi mumkin. Sarez kuli (Tojigiston ) suvining katta zonalarda suv bosishiga sabab bo`lishi mumkinligi Surxandaryo ,Buxora, Xorazm viloyatlari va Qaraqalpog`iston Respublikasi hududiga katta xavf tug`diradi. Respublikamizda halokatli suv bosishi mumkin bo`lgan umumiy maydoni 24 kv kmdan ortiqdir. Bunday zonaga 3.1 mln kishi tushib qolishi mumkin. Sel-tog` daryolari tarkibida toshlar, loy,kum juda ko`p 75 foizbo`lgan suv oqimining to`satdan paydo bo`lishi .Sellarning yuzaga kelishining asosiy sabablari tog`lardagi kuchli yomg`irlar , qorva muzlarning tez erishi, tog` ko`llari to`g`onlarning yorilishi, o`rmonlarning kesib ketilishi va tog` yon Bag`irlaridagi o`simliklarning yo`k qilinishi ,qorerlardagi portlash ishlari, Tog` kon ishlarida texnologiyaning buzilishidan iborat. Uzbekistonning 10% ga yakin hududida sel kelish xavfi bor .Ushbu hududda 29 ta tuman ,77 ta qishlok, 540 ta xujalik joylashgan bulib ,unda 4 000 dan ortik kishi yashaydi. Bundan tashkari xavfli zonada bir kancha iqtisodiyo т ob`ktlari ham joylashgan. B)O`pirilish.O`pirilish-tog` jinlari massasining o`z og`irligi ta`sirida qiyalik bo`ylab xavfli siljishdir. O`pirilish bo`lishining asosiy sabablari quyidagilardan iborat.:

-namlash va o`ta namlanish oqibatida jinslar maxkamligining susayishi. -seysmik silkinishlar. -tog` qazilma texnologiyasining buzilishi. -tog` bag`rlarida o`rmon va boshqa o`simliklarning kesilib ketishi. -noto`g`ri agrotexnika va yonbagirlarni qishloq xo`jalik mulklari qilib ishlatilishi. O`pirilish xavfi bor zonalarda 149 ta sog`lamlashtirish maskanlari,87 ta kishlok 626 ta xo`jalik va 5 000 dan ortik aholi bor. Toshkent, Samarkand,Farg`ona, Andijon, Qashkadaryo va Surxondaryo viloyatlarida juda xavfli o`pirilishlar bo`lishi mumkin. Toshkin xavfi paydo bo`lganda fuqarolar xarakati. Toshkin deb -daryo,ko`l va boshqa suv xavzalari suv satxining keskin Ko`tarilishi natijasida joyning vaqtinchalik suv ostida qolishiga aytiladi. Iqlimning o`zgarishi natijasida tog`lardagi ming yillik qor va muzliklarning erib ketishi, yog`ingarchilikning ko`p rok sodirbo`lishi, muzlarning daryolarda tikilib qolishi,yirik ko`llarda suvning shamol ta`sirida qirg`oq tomon xaydalishi kabi hodisalar toshqinning kelibchiqishiga asosiy sabab bo`la oladi. V.Toshqin xavfi bo`lganda aholilar xarakati. Toshqin xavfi paydo bo`lganda quyidagicha amal qilish kerak. 1.Toshqin xavfi paydo bo`lgan joylarda qurilish ishlarini faqat tegishli

tashkilotlar ruxsati Bilan amalga oshirish kerak. 2.Toshqin sodir bo`lishi extimoli borligi to`g`risidagi xabarni eshitgach, gaz, suv va elektr tarmoqlarini untmang, hujjatlar va qimmatbaxo buyumlarni xavfsiz joylar ga olib chikish kerak. Z.Oziq-ovqatlar,dori-darmonlar,kiyim-kechaklar va shaxsiy ximoya vositalarni shuiningdek qutqaruv ximoya vositalarni tayyorlab kuyish. 4.Ob-xavo va xabar berish signallarini kuzatib borish. Z.Avvaldan belgilab qo`yilgan yo`nalish bo`yicha tezlik Bilan xavfsiz joylar(tepalik,ko`p kavat uylar,bolaxona,tom.)ga chikib olish kerak. Toshqin sodir bo`lganda aholi xarakati. 1.Evaquadsiya qilish to`g`risidagi xabarni eshitgandan so`ng, oldindan tayyorlab kuyilgan eng zarur hujjatlarni va buyumlarni olib binodan chikish kerak. 2.Suv oqimini kesib o`tishga xarakat kilmaslik kerak. 3.Gulxan yoqib ,fanar yoki oq mato yordamida halokat signalini berish kerak.Yordam etib kelgunga qadar xavfsiz joyni tark etmaslik kerak. 4.Suv ichida qolganda ,ustki kiyim -boshlarni va poyafzalni yechib tashlab, atrofdagi suzuvchi vositalardan foydalanish kerak. 5.Bolalar,qariyalar va kasalmand kishilarga yordam berish kerak. Toshqin o`tib ketgandan keyingi aholi xarakatlari.

1.Uyga kaytib kelgandan so`ng,avvalo binoning mustaxkamligini tekshirib ko`rish 2.Suv ostida qolib ketgan joylardagi elektr va gaz ta`minotini o`chirib,uzilgan va osilib yotgan elektr simlaridan extiyot bo`lish. 3.Nam tortgan ozik-ovkat maxsulotlarini va ichimlik suvini tegishli sanitar ishlovidan o`tkazmay turib iste`mol qilish katiyan man etiladi. 4.Ochiq olovdan foydalanmaslik kerak. G.Sel xavfi paydo bo`lganda va sodir bo`lganda fuqarolarning xarakati. Sel deganda tog` daryolari o`zanlarida to`satdan yuzaga keluvchi suv, tog` jinislari aralashmasidan iborat loyqa yoki loy-toshli okimga, aytiladi. Ko`p miqdorda yomg`ir yog`ishi,tog`lardagi qor va muzliklarning jadal erishi, suv xavzalaridan suvning urib ketishi,joyning tuzilishi inobatga olinmay olib borilgan faoliyat kabi hodisalar selni keltirib chikaruvchi asosiy sabablar bo`la oladi. Selning asosiy oqibatlari. 1 .Insonning jaroxatlanishi va nobud bo`lishi. 2.O`simlik va xayvonot olamining zarar ko`rishi. 3 .kasalliklarning rivojlanishi yoki ko`payishi. 4.Bino,inshoot,aloqa,gaz,suv,elektr isitish va kanalizatsiya tizmlari, transport vositalari,va ko`priklarning izdan chiqishi. Sel xavfi paydo bo`lganda holining xarakatlari. 1 .Sel paydo bo`lganda xavfsiz joylarni bilib olish kerak.

2.Qurilish ishlarini faqat davlat organlarining ruxsati bilan amalga oshirish. 3.Sel xavfi mavjudligi to`g`risidagi signallarni kuzatib borish. 4.Oldindan xavfsiz joylarni va u yerga chiqish joylarni belgilab qo`yishkerak. 5.Evakuatsiya xabarini olgandan so`ng reja asosida xarakat qilish kerak. Sel sodir bo`lgandagi aholi xarakati. 1.Sarosimaga tushmay ,olingan axborot va yuzaga kelgan vaziyatni tezlik bilan baholash. 2.Qabul qilingan qarorga asosan xarakat qilish. 3.Xavfli joylarni tezlik bilan tark etish. 4.Sel oqimiga tushib qolganda ,oqim xarakati bo`ylab burchak ostida qirg`oqqa chikib olishga xarakat qilish. Sel o`tib ketgandan keyingi aholi xarakatlari. 1.Sel takrorlanmasligiga ishonch xosil qilgandan so`ng,shikastlanganlarga, bolalarga, qariyalarga va atrofdagilarga yordam qilish. 2.Uyga qaytib kelgandan so`ng,uning mustakamligini tekshirib ko`rish. 3.qum,loyka,tosh to`planib qolgan joylarni tozalab,elektr,gaz va suv tarmoqlari holatini tekshirish. 4.Ochiq suv xavzalaridagi suvlardan istemol qilmaslik Qor ko`chkisi uning shikastlovchi omillari.

Og`irlik kuchi ostida yon bag`irlardagi katta xajmdagi qor uyumlarining O`pirilib pastga tushishiga, qor kuchkisi deyiladi. qor ko`chkisi massasining energiyasi, 60-100t.mZ ga etuvchi dinamik zarba. qor kuchkisi aholi turar joylariga ,dam olish maskanlariga, temir va avtomobil yullariga,elektr aloqa tarmoklariga jiddiy xavf tug`diradi. Kor ko`chkisini keltirib chiqaruvchi omillar. Shuni aloxida ta`kidlash kerakki qor kuchkisi tabiiy ofatlar(zilzila,kuchli shamol, qattik yomg`ir yog`ishi) ta`sirida ham,yoki antropogen omillar(o`q ovozi,iqlimning uzgarishi,yo`l yoki kanallarni kurush uchun tog`larni portlatish va b)ta`sirida ham paydo bo`lishi mumkin.qor ko`chkisi xafi paydo bo`lganda aholi xarakati.`Favqulodda vaziyat xavfi paydo bo`ladigan joylarni aniqlab olish kerak vafavkulotda vaziyatning oldini olish uchun tuzilgan reja va tadbirlarni ko`rib chiqish kerak. 2.Sharoitni kuzatib borib, berilayotgan axborotlardan xabardor bo`lish kerak. Evakuatsiya va muhofaza tadbirlarini ko`zda tutish kerak. 3. Favqulodda vaziyat xavfi mavjud bo`lgan joylarga qishda dam olishga chiqqanda, avvalambor, vaziyatni surishtirib, kuyilgan barcha belgilarga rioya qilish kerak. Belgilangan yo`nalishdan chetg а chiqmaslik va yolg`iz sayrga chikmaslik kerak. Ma`muriyatni sayr yo`nalishi haqida ogohlantirib, o`zingiz bilan doim radiomayak va

belkurak olib yurishni unitmaslik kerak. qor kuchkisi sodir bo`lganda aholining xarakatiKor kuchkisi sodir bo`lganda bino ichida bo`lganda, sarosimaga tushmasdan gaz, suv va elektr tarmoklarini uchirib, kerakli hujjatlar, ozik-ovkat va eng zarur buyumlarni olib chikish kerak. Binodan tashkarida bo`lganda esa, kor kuchkisi yuzasida krlishga xarakat qilish kerak. Kor ostida qolganda, bosh va kukrak atrofida USHLIK qoldirshiga xarakat kiling. Kor kuchkisi xavfi tugagandan sung aholining xarakati. 1 .Kor tagida qolgan bulsangiz, yordamni kutish kerak. 2.Kor ostidagi holatni bilish uchun sulak chikarish kerak .Okim yunalishi kanday holtga bo`lganingizdan ogox beradi. 3.Jabrlanganlarga yordam berish ,axborotlardan ogox bulish va kutkaruvchilarga yordam berish kerak. 4.Gaz, suv va elektr tarmoklari holatini tekshirib chikish kerak. E.Halokatli suv bosishlarda fuqarolarning xarakatlari. -Gidrotexnika inshoatlari va ulardagi halokatlar. Gidrotexnika inshoatlari deganda, uzidan keyingi suv satxi farkini xosil kiluvchi texnik yoki tabiiy ravishda yuzaga kelgan inshoat tushuniladi. Gidrotexnik inshoatidan suv urib ketganda yuzaga keluvchi joyning vaktinchalik suv ostida qolishi halokatli suv bosishi deyiladi. Halokatli suv bosish sabablari. Xavfli tabiiy ofatlar (zilzila,iklimning uzgarib borishi, ko r va

muzliklarning erishi va b) uskunalarning eskirishi, antropogen omillar ( loyixalashda va kurishdagi xatoliklar, foydalanish koidalarining buzilishi, terrorchilik xarakatlari) halokatli suv bosishini yuzaga kelishining asosiy sabablari xisoblanadi. Halokatli suv bosishinig shikastlovchi omillari. Halokatli suv bosishinig shikastlovchi omillari suv tulkinining balanddigi va suv tulkinining tezligi xisoblanadi. Suv tulkinining balandligi Zm dan 20 m gacha etishi mumkin, uning tezligi esa Zkmg`soat dan 100 kmg`soatgach а etishi mumkin.Halokatli suv bosish xavfi paydo bo`lganda aholining xarakati. Halokatli suv bosish xavfi paydo bo`lganda, avvalambor, favqulodda vaziyat sharoitida to`g`ri xarakat qilish koidalarini o`rganib olish kerak.Xabar berish tartibini bilib olib, ozik- ovkat, dori -darmon, kiyim -kechak,hujjatlar va kutkaruv vositalarini tayyorlab kuyish kerak. Beriladigan axborotlardan ogox bulib , evakuadiya yunalishini aniklash kerak. Suv bosish hodisasi yuz berganda.Suv bosganda gaz, suv va elektr armoklarini uchirib , hujjatlar va eng zarur buyumlarni olb chikish kerak.Beriladigan axborotlardan xabardor bulib, kursatmalarga binoan xarakat qilish kerak.Suv ichida qolib ketganda, sarosimaga tushmasdan kiyim va poyafzalni echib tashlash kerak va atrofdagi suzuvchi vositalardan foydalanib, kirgokka karab xarakat qilish kerak Suv bosishdan keyin. Suv bosish hodisasi bulib utgandan keyin kuyidagicha xarakat qilish kerak: turar joyni mustaxkamligini,

suv, gaz, kanalizadiya va elektr tarmoklari holatini tekshirib chikish kerak. Shikastlanganlarga yordam berib, zaruriyat bulsa, kutkaruvchilarga yordam berish kerak. Beriladigan axborotlardan xabardor bulish va moddiy zarar to`g`risida maxalliy xokimiyat va tegishli organlarga murojaat qilish kerak. Dovul, tufon va kuyun.Vayron qilish kuchiga ega bo`lgan, uzok davom etuvchi soatiga 120 km tezlik bilan esuvchi shamolga, dovul deyiladi. Tezligi 60-100 kmg`soatni tashkil etadigan shamolga, tufon deyiladi. Diametri 100 m ga etuvchi va ichida xavo 100 m.s tezlik bilan aylanuvchi kuchli shamolga,kuyun deyiladi.Dovul,tufon yoki kuyun xavfi paydo bo`lganda ajoli xarakati. `Favqulodda vaziyatlar to`g`risidagi xabarni eshitgach, deraza, eshik va darchalarni yopib kuyish kerak. 2.Uchirib ketish zarur bo`lgan barcha buyumlarni ochik joylardan olib,xavfsiz joylarga kuyish kerak. 3.Gazni va uchokdagi olovlarni uchirish kerak.,fonus,sham va lampalarni tayyorlab kuyish kerak. 4.Suv, ozik-ovkat va dori-darmonlarni tayyorlab kuyish kerak. Z.Berkinish joylari(ertula,ichki xonalar,pana joylarni) aniklab kuyish kerak. b.Tabiiy ofat vaktida oila a`zolarining turli joylarda bulishi extimoli mavjud bulsa,oldindan f.v .lardan keyin kaerda uchrashish joyini kelishib olish kerak.

7.Evakuadiya to`g`risidagi xabarni eshitib,zarur narsalarni va hujjatlarni olib uyshan chikib ketish.Dovul,tufon yoki kuyun sodir bo`lganda aholining xarakati. 1 .Muxafaza inshooti ,er tula va ichki xonalarda berkinish 2.Ochik joylarda bo`lganda ,arik,xandak,chukurliklarda erga yopishib yottan holda.Z.Yashin,momokaldirok paydo bo`lganda,radio,televizor va elektr energiyasidan foydalanmaslik kerak .Metall buyumlardan uzokrok bulishga xarakat qilish.Favqulodda vaziyatdan keyin aholining xarakatiDovul , tufon yoki kuyundan jabrlanganlarga birinchi tibbiy yordam kursatishi kerak. Uzilgan elektrsimlarga yakinlashmaslik kerak. SHikastlangan va kulab tushishi mumkin bo`lgan binolarga kirmaslik kerak Gaz ,elektr, suv va kanalizadiya tarmoklarini tekshirib chiking va zaruriyat tugilganda kutkaruvchilarga kumaklashish kerak.L.Kuchki yoki upirilish xavfi paydo bo`lganda va sodir bo`lganda fuqarolarning xarakati. Kuchki va upirilish. Kuchki deganda , namgarchilik tufayli ogirlik kuchi ta`sirida tog` jinslarining kiyalik bulib pastga tomon siljishi tushiniladi Upirilish deganda, ogirlik kuchi tasirida tog jinslarining uzilib pastga olib tushishi tushiniladi.Kuchki va upirilishning kelib chikish sabablari.Kuydagi holatlarda kuchki va upirilishlar sodir bulishi mumkin. 1. Namgarchilik ta`sirida tog jinslari mustaxkamligining pasayb kyotishi natijasida k^chki va upirishla р sodir bulishi mumkin.

2. Tabiiy ofatlar (masalan yogingarchiliklar , zil-zira va b, ) va inson faoliyati natijasida (antropogen omillar ta`sirida) yonbagir kiyaliginingzaiflashuvi natijasida. 3. Geofizik omillar (masalan ,ZIL-zila, dovul va b ) ning ta`siri ostida ham kuchki va upirilishlar sodir bulishi mumkin. 4. Joyning tabiiy sharoiti inobatga olinmasdan amalga oshiriladigan xujalik faoliyati tufayli ham kuchki va upirishlar sodir bulishi mumkin. Kuchki va upirilish xavfi paydo bo`lganda .Kuchki va upirilish xavfi paydo bo`lgan kuyidagicha xarakat qilish kerak .Kuchki va upirilish hodisalari belgilarini, sabablarini va xavf paydo bo`lganda xabar berish tartibini bilib olish kerak. 1. Beriladigan axborotlardan xabardor bulib borish kerak. 2. Kerakli hujjatlar, ozik -ovkat va dori -darmon zaxiralarini tayyorlab kuyish kerak 3. Xavfsiz joylarga chikib olish yullarini bilib olish kerak 4. Xavf taxdidi mavjud bo`lganda tezlik Bilan xavfli maydonlardan chikib ketish kerak 5. CHorva mollarini xavfsiz joylarga kuchirish kerak 6. Beriladigan axborotlardan ogox bulish kerak Kuchki va upirilish sodir bo`lganda.Kuchki va upirilish sodir bo`lganda bino ichida bulsangiz,la#ggan axborotlarni kuzatib borib , kursatmalarga amal qilish kerak . Sarasimaga tushmay , tezlik Bilan belgilangan yunalish buyicha xavfsiz joyga borish kerak Binodan tashkarida bo`lganingizda kuchki xarakatiga kundalang yunalishda tez xarakat kiling , Bino ichiga kirmaslik kerak va baland inshootlarga yakinlashmaslik kerak. SHikastlanganlarga yordam berish kerak^

Kuchki va upirilishdan sung. Favqulodda vaziyat utib ketgandan sung , avvalombor , xotirjamlikka berilmaslik kerak . Jabrlanganlarga yordam berish kerak . Axborotlardan xabardor bulib turib , zaruriyat paydo bo ` lganda kutkaruvchilarga kumaklashish kerak turar joylar mustaxkamligini , issiklik , suv , gaz va elektr tarmoklari holatini sinchiklab tekshirib chiking . Moddiy zarar xakida maxalliy xokimiyat organlariga murojaat etish kerak . Z . Favqulodda epidemiologik , epizootik va epifitotik vaziyatlar . Bu guruxga xavfli infekdiyalar ,( ulat , vabo , sargayma , isitma ), yukumli kasalliklar , rikkediyalar - epidemik toshmali terlama , bril kasalligi , zoonoz infekdiyalar - sibir yarasi , kutirish , parranda grippi , virusli infekdiyalar , SPID va boshqalar kiradi . Shuni aloxida takidlash kerkki , epidemik - odamlarning yukumli kasalliklar bilan ommaviy kasallanishi , zaxarli moddalar ta ` sirida zaxarlanishidir . Epizotik - xayvonlarning ommaviy kasallanishi yoki nobu д bulishidir . Epifitotiya esa , usimliklarning ommaviy nobud bulishidir .

Parranda giripi . Dolzarabligi jixatdan ancha yukori Urinda turadigan UZ echimini kutib yotgan epidemiologik muammolardan biri bu OID dir . XX Asr rivojlanishlar asri buldi . Yangi ilmiy tadkikotlar ko ` pgina muammolar - ning kaligi buldi . SHunga karamay insoni - yat oldiga bir qator yangi , echilishi shart bo ` lgan muammolar paydo bula boshladi . Dolzarbligi jixatdan ancha yukori urinda turadigan uz echimini kutib yotgan muammolardan biri bu OID dir. OID xavfi xech kancha vakt utmasdan butun dunyoni kamrab oldi.Ayniksa rivojlangan davlatlarda bu ulkan muammolar tugdira boshladi. OID birinchi bulib, 1981-yilda AKSHning kasalliklarni nazorat qilish markazi (DKZ AKSH) tomonidan aniklangan.OID usha paytlarda, birinchi galda AKSHning N`yu-York, San-Frandisko shtatlarida kayd kilinib, sungra oz vakt utar-utmas Kanada, karib dengizi xavzasidagi davlatlar va Braziliya, Garbiy va Markaziy Ovrupa mamlakatlari va xattoki Yaponiya va Avstraliyada ham rasmiy ravishda ruyxatga olina boshlandi. 1. Jinsiy aloka va unga alokador yukish yulleri. A)Sinalmagan ayol yoki erkak bilan jinsiy alokada bulish, V)Prezervativsiz yakinlik kilgan hollarda, S)OID bilan kasallangan yoki virus tashib yuruvch и

erkakning urugi bilan buyida bulmaydigan ayol sun`iy uruglantirilganda virus yukishi mumkin. 80% hollarda kasallik shu yullar orkali yukadi. 2.Sterillanmagan shprid vaboshqa xirurgik asboblar orkali yukish. A) Vir nina bilan 2-3 kishi emlanganda yoki uqol kilinganda (narkomanlarda ham), B) Gineqologik va xirurgik asboblar yaxshi sterillanmaganda, S)Medidina muassasalaridan tashkarida xatna kildirilganda, kulok, burun teshdirilganda yukadi. ZZararlangan kon va kon maxsulotlari orkali yukish. A)Jaroxatlangan teriga bemor koni tushganda, B)Tekshirilmagan donor konidan foydanil- ganda virus yukadi. 4.Vertikal yul. Bunda virus onadan xomila- ga utadi. Kasalikni yuktirib olmaslik uchun OID va OITVning ba`zi bir xususiyatlarini bilib olmogimiz lozim. o Kasallikni yuktirgan odam umrbot tuzalmaydi. Odam virusni yuktirar ekan, u organizmdan batamom chikib ketmaydi.OID va OITV bilan alokador kasalliklarning rivojlanish xavfi vakt utishi bilan ortib boraveradi. o Virusni yuktirgan odamga kasallik alomatlari bir`necha yilgacha yuzaga chikmasligi mumkin, u kasallikni yuktirib yuraveradi. o Virus odam organizmi xujayralariga utib, xujayra parchalanganda u bilan birga kayta tiklanadi va keyingi avlodga utadi, natijada infekdiya uzok vakt xujayra xayotining oxirigacha yashaydi, bunda virusning yangi avlodi xosil buladi.Viruslar immun sistema xujayralarni ,-T limfoditlari, T xilperlarni, T supressorlarni tanlab ta`sirlaydi. Virus organizmning xujayralariga kirib olgandan keyin u

zararlangan odamda umrining oxirigacha saklanadi. Lekin ayrim vaktlarda yashirin virus faol holatga utib, xujayraning ichida ko`payad и . Buning oqibatida ko`p xujayralar uladi, ayniksa T-X limfoditlar ko`prok shikastlanadi. Virusning uzgarib turishi xayratlanarladir, natijada dunyoning turli regionlarida OITV ning yangi turlari paydobuladi, turli odamlarda va xatto bitta bemorning uzida infekdiya yukkan davrida OITV ning yangi turlari paydo buladiki, bu infekdiyaning avj olishiga olib keladi. Kaysi omillar virusning faol holatga utishiga sabab buladiq OITV bilan zararlangan odamlar bilan ko`p yil, ishlagan chet ellik shifokorlar kuyidagi xulosaga kelishdi: "Asabi mustaxkam va yaxshisharoitda yashaydigan odamlarda kasallikning yashirin davri uzok vakt davom etadi va OID kasalligi astag-sekin rivojlanadi, asabi tajang, yasha ш sharoiti ogir, tashvish ko`p odamlarda OID belgilari tez paydo buladi va kasallik kiska muddatda ulimga olib keladi. "Xursand bulsang OID ga uchramaysan" degan gaplar paydo bula boshlaydi."Aholi shuni yaxshi bilishi kerakki, OID infekdiyasi odamlarning betartib jinsiy xaet kechirishi, tasodifiy jinsiy aloka natijasida tarqaladi. SHuning uchun tasodifiy jinsiy alokadan saklanish va gigienaga rioya qilish lozim. Kasallikning rivojlanish davri.

OITV infekdiyasini rivojlanish diklini 4ta boskisga bulish mumkin, birok infekdiya yuktirgan odamda шу boskichlarning hammasi bulishi shart emas (VOZ bergan ma`lumotlarga kura): 1.Utkirboskich. 2. Alomatlarsiz kechadigan boskich, bunda turgun avj olgan limfoadenopatiya kuzatilishi mumkin (limfa bezlarining kattalashishi) 3. OID diagnozi kuyish uchun alomatlar etarli bulmagan klinik kasalliklar (ba`zan ularni OID" ga alokador deb ham atashadi). 4.OID. Utkir boskich. OITV infekdion kasallikning bu boskichi infekdiya yuktirgandan bir necha xafta utgach ko`pgina 4-6 xaftadan sung boshlanishi mumkin, bunda odatda antitela xosil buladi. OITV ga nisbatan antitela kasallikni yuktirgandan 6-12 xafta utgach paydo buladi. Agar utkir boskich davrida kasallikning klinik alomatlari yuzaga chiksa, bemor isitmalaydi, limfa bezlari kattalashadi, tunda terlaydi, terisiga toshma toshadi, boshi ogriydi va yutal tutadi. Alomatlarsiz kechadigan boskich. Bu boskich avj olgan turgun limfoadenopatiya bilan kechadi, bunda limfa tugunlari uzok vakt juda ko`p kattalashadi, bu hol 3 oyga chuzilib, unga boshqa kasallik kushilmaydi, bunday odamlar uzlarini soglom xis qilishadi. Kasallikning alomatlarsiz kechadigan boskichi limfoadenopatiya bulsa ham, bulmasa ham bir necha oydan bir necha yilgacha chuzilishi mumkin. OID ga alokador kompleks. Bunda kuyidagi alomatlar yuz beradi: bemorning ichi бузилади , tez ozib ketadi, salga charchaydi, bushashadi, uyku bosadi, me`da ichak faoliyati buziladi, иситмаси chikadi, tunda terlaydi,

limfa bezlari kattalashadi, evrologik uzgarishlar natijasida xotira yuqoladi. Bunday bemorlarda ko`pincha teri va shillik pardalar zararlanadi, urab oladigan temiratki, seboreyali dermatit, gerpes virusi paydo kiladigan ogiz, lab, jinsiy a`zolarning zararlanishi kuzataladi. OITV yukkanidan to kasallik yuzaga chikkuniga kadar orada 6 oydan 7 yilgacha vakt utadi, bu vakt diagnoz kuyish uchun etarlidir. Bu uzokka chuziladigan va ko`pincha aniklanmaydigan davrov kasallikning xech kanday alomatlari bilinmaydi. OID ga alokador kompleks engil va bir me`erda kechishi, bu davrda infekdiya yuktirgan odam uni boshqalarga yuktirishi mumkin. Bu hol infekdiya tarqalishiga karshi kurashish vazifasini kiyinlashtirib yuboradi. Shartli potogen infekdiyalar va usmalarning bulishi OID uchun xosdir. Ularda ko`pincha pnevmadi т zotiljam, nevrologik .. buzilishlardan endefalopatiya, demendiya kuzatiladi, Ogir hollarda kuz kurmay qolish, falajlik yuz berishi mumkin. Onqologik kasalliklar ham yuz beradi. Onasidan OITVni yuktirgan yangi tugilgan chakaloklarda odatda kasallik alomatlari 6-12 oydan sung paydo buladi. Bunday chakaloklar kasallik alomatlari paydo bo`lgandan sungurtacha xisobda 20 oy yashashalari mumkin. Klinik alomatlari: bola ozib ketadi, ichi suradi,ogzi va kizil ungachi zamburug bilan ogriydi. Isitma baland buladi. Birok bunday klinik alomatlar shu yoshdagi gudaklarga xos bo`lgani uchun ham pediatriya amaliyotida OID diagnozini kuyish juda kiyin buladi.SHunday kilib, OID alomatlari juda xilma-xil, maxsus tekshiruv utkazmasdan turib unga diagnoz kuyib bulmaydi. Diagnozni tasdiklash uchun bemor kon zardobida OITV ga nisbatan antatela bor-

yukligini tasdiklash kerak. Tekshirish uchun 3-5 ml mikdorida kon olib, kuyib kuyiladi yoki zardob ajralgunch а dentrafugada aylantiriladi.OID ga diagnoz kuyish uchun maxsus laboratoriyalarda immunoferment usulga analiz topshirib aniklanadi. Analiz qilish uchun vatanimizda yoki chet elda ishlab chikariladigan test sistemadan foydalaniladi. Agar natija ijobiy chiksa, uni tasdiklash uchun xar xil turdagi tes т sistemalarini kullab, kamida 2-3 marta takror tekshiruv utkaziladi. Kon zardobini 2 marta immunoferment usuliga tekshirilib ( IFA+) olingan ijobiy natija xali OID kasalligi yuk deyish uchun asos bulmaydi, kasallikni tasdiklash uchun immunobloting usulda tekshiriish oxirgi test xisoblanadi, Davolash va gigiena Dunyoda insonni OID dan tula-tukis holos kiladigan topilganicha yuk. Ammo shunga karamay, butun dunyo olimlari OID ga karshi ta`sir kiladigan dori topish borasida tinimsiz izlanmokdalar. Bu izlanish 3 yunalishda olib borilmokda. 1 .OID virusiga, halokatli ta`sir kiluvchi odam organizmi uchun zararsiz va arzon dori -darmonlarni topish. 2. OID natijasida kelib chikkan immunitet tekisligini bartarafetib, uni davolaydigandorilarni izlab topish. 3. OID rivojlanishi natijasida organizmda rivojlangan boshqa kasalliklarni jumladan xavfli usmani davolashda yangi usullarni va dori- darmonlarni topish. Xozirgi kunda OID ga karshi ishlatilayotgan dorilardan: Adiklovin, ribavirin, survmin, germanii, rifampidin, diklosporin, NRA-23foskornet, didoksiditin, azidotimidin, ya`ni AZT va boshqalarni misol kilib keltirish mumkin. Afsuski OID ni davolashda sanab utilgan dorilar kutilgan natijani bermayotir.Bulardan azidotimidin preparati bir

muncha samarali bulib, bemorlar umrini ancha uzaytiradi.Kasallik virusini yuktirgan, deb taxmin kilinganlar kat`iy ruyxatga olinib tibbiy kurikdan utkazilib, iloji boricha soglom odamlar bilan mulokotdan extiyotlanishiga karamay, uning yullariga Tula - tukis tashlash fuqarolarimizni kutilgan darajada muhofazalash imkoni bulmadi.Aynan ana shu rivojlangan davlatlarda minglab yoshlar, ayollar xatto bolalar va usmirlar OID deb atalmish ulat changalaga ilinmokdalar. Dunyoning 8 ta buyuk davlati SH, Yaponiya, Avstraliya, Frandiya, Germaniya, Italiya, Ispandya, Rossiya, raxbarlari Okinovada bulib utgan yigilishda aynan ana shu masala kurib chiqilishi, BMT ning epidemiyaga karshi kurash masalalari buyicha muvofiklashtirish organi bo`lgan BMT YuID dasturi xomiy tashkilotlari- Yunisef, Proon, YuNFPA, YuNESKO, J.S.S.T va Jaxon banki bilan hamkorlikda OID epidemiyasiga karshi kuchlarni birlashtirish, davosiz deb. aggalayotgan atalayotgan virurni jidovlash, xech bulmasa keng tarqalishiny oldini olish chorasini topishga eafarbar etilayotgan ekan, bu xastalik chindan ham davlatlararo muammoga aylanib, xech kimni befark qoldirmayapti.BMTLOID dasturi dunyoning boshqa mamlakatlari qatori Markaziy Osiyo davlatlarida ham OID virusiga karshi kurashda kuchlarni birlashtirish,texnik yordam kursatish, tajribalarni ommalashtirish, mutaxasislar tayyorlash va malakasini oshirish да kul kelmokda. Sunggi 5 yilda Kozogiston, Kirgiziston, Tojikiston, Turkmaniston va Uzbekistonda ana shu muammoga bagishlab, bir necha marotaba semenar va simpouziumlar utkazildi, viloyat va tumanlar markazlarida ham shunday tadbirlar uyushtirildi. Milliy dasturimizda ajratilayotgan mablaglarning katta kismi OID xizmatlarining moddiy texnika negizini

mustaxkamlashga, tibbiy texnikasi va jixozlari, test sistemalari va boshqa extiyojlarga sarflanishi, kon kuyish standiyalari, davolash muassalariga moliyaviy yordam kursatish, donor koni xavfsizligini ta`minlash, asbobolarni sterializadiyalash, yangi texnologiyami joriy etish, laboratoriya tadkikotlari utkazish epidemiyaga karshi tartibni saklash maksadlarida foydalanish ta`kidlangan. Dasturda shuningdek, maktab o`quvschilari va talabalari urtasida sanitariya- ma`rifiy ishlarni kengaytirish borasida xalk ta`limi vazirligi hamda oliy va urta maxsus ta`lim vazirligi zimmasidagi vazifalar belgilab berilgandi.Azidotimidin immunitet tankisligini davolay olmasada, OID virusining ko`payishini sekinlashtiruvch и yagona doridir. Azidotimidinning kon ishlab chikaruvchi organlarga zaxarli ta`siri uni OID ga karshi keng kullanishga tuskinlik kilmokda. Bundan tashkari, ushbu dorining narxi juda kimmat bulib AKSH da uning bir yillik davolovchi dozasi 8-12 ming dollorga etmokda. OID ni davolashda turli utlarning, daraxt va ildizlarning shifobaxshligi to`g`risida ilmiy adabiyotlarda matbuotda ^ berilmokda. Ammo bularning ko`pchiligi sinovdan utolmay, yaroksizligicha qolmokda. Lekin bu xastalik ayrim hudud yoki mintakaga xos epidemiya bulmay, butun dunyoga xavf solayotgani, xarakatga extiyot choralari kurilmasin yangi-yangi mamlakatlarni zabt etib davlatlararo muammoga aylanganligidan respublikamizni OID virusidan holis mintakaga aylantr^shning imkoni bulmadi. Garad aholashi uyaing ofatidan ogoxlantirib borilgay bulsada; Bir suz bilan aytgavda, milliy dasturning kamrovi keng bulyb, 3000 yilgacha OID va OITV ga karshi prafilaktik tadbirlar majmui mujassamlashgan.Buning boisi shundaki, dastur ishlab chikarilganda,

respublika OID xizmatining 10 yillik faoliyati va tajribalari o`rganilib, umulashtirilgan.Ana shu yillarda xizmatni tashkil etish OID ga karshi kurash va virus tarqalishi oldini olish bilan shugullanadigan 15 ta markaz, shaxar va tumanlarda 90 dan ortik diagnostika laboratoriyalari 100 dan ortik anonim xonalar maxsus dasturlar asosida faoliyat kursatgan. Bundan tashkari OID ga karshi tashvikotlar olib borilib, jinsiy yullar bilan utadigan kasalliklar profilaktikasiga doyr risolalar, bukletlar, ma`lumotnoma, kitoblar, plakatlar,video fil`mlar va boshqa kurgazmali kullanmalar tayyorlandi. Lekin aholini OITV virusiga yoppasiga tekshiruvdan utkazish usulidan voz kechib, konun asosida, OITVYuID bilan zararlanganligini aniklash, shuningdek UZ istagi bilan yoki klinik alomatlarga asosan yullanmasi bil^n OID markazi yoxud anonim xonalarga murojaat kilganlarga yangi koidalar asosida amaliy yordam kursatish xar bir bemorga yakka tartibda xizmat qilish yulga kuyilgan.Milliy dasturimizda ham OID ga karshi faol targibot ishlari olib borish jinsiy yul bilan utadigan kasalliklar profilaktikasiga doyr maslaxatlkaerda, kay tartibda olish mumkinligi, OITV to`g`risidagi tulik axborot me`yorid berilishi, kaerda ixtiyoriy ravishda testdan UTILISHI xakidagi ma`lumot va tavsiyalar UZ foydasini ana shu dasturlar asosida butun mamlakatda birinchi navbatda oliy ukuv yurtlari, maktablar, diskotekalarda, shuningdek giyoxvandlar orasida, OID ga karshi targibot ishlari olib borilidi. Bunday bemorlar bilan shifokorlarning yakka tartibda ish olib borilishi, ta`sir vositalarining samarali usullaridan foydalanildi, eng muximi usha guruxlarda bu balodan holos bulib, boshqalarga uxshab

tinch, osoyishta, xaet kechirishga ishonch tugdirishga xarakat qilindi.SHuning samarasi ularok OID rivojlanishini tuxtatish, xastalangan kishilarda virus mikdorini kamaytirish, ana shu xavfli va xatarli xastalik virusini tashkaridan tashib keluvchilar yuliga gov solishga erishdik.Nixoyat Uzbekiston Respublikasi Oliy majlisining birinchi chakirik XV sessiyasida OID kasalligini oldini olish va unga karshi kurash to`g`risidagi konun qabul qilindi. Ana shu konun asosida "Fuqarolarni OID ga karshi tekshirish xakida" gi sanitariya koidalari va me`yori ishlab chikilib, respublika bosh davlat sanitariya vrachi tomonidan tasdiklandi. 2000 yil dekabrda vazirlikning OITVYuID kasalligidan respublika aholisini muhofazalashni takomillashtirish to`g`risida" gi buyrugi chikarilishi respublikamizda bu masalaga kanchalik katta e`tibor berilib, amaliy ishlar kilinayotganligini kursatadi. OID virusining keyingi yshtlarda jaxon mikyosidagi tarkaklishi, Markaziy Osiyodagi holat va Uzbekistonda bu bolrada olib borilayotgan kurash choralari va natijalari respublika va vshyuyatlar favqulodda epidemiyaga karshi kurash komissiyalarida kurib chikilmokda va aholini ximoyalashning kushimcha chora - tadbirlari ishlab chikilmokda.Ana shular asosida "Respublikada OID xastaligining profilaktikasi xakida" 2001-2005 yillarga muljallangan yangi milliy dastur tayyorlanib Vazirlar Maxkamasiga takdim etiddi. Dastur kanchalik tez kurib chikilib ma`kullansa samarasi shunchalik foydali buladi. OID virusining uzicha yuktirganlarnin г 74% in`ekodion giyoxvandlar ekanligini xisobga olib, soglikni saklash vazirliginig buyrugi asosida Toshkent shaxri va barcha viloyatlarda ishonch punktlari UZ faoliyatini boshladi. Bu dargoxlarda in`ekdion giyoxvandlar bilan ochik (ishonchli) mulokot utkaziladi,

ularga OID dan uzlarini ximoya qilish yullari urgatiladi, kerak bulsa, boshqa shifokorga maslaxatga yuboriladi.Respublikamizda epidemiya oldini olishda boshqa vazirliklar, viloyat, shaxar va tuman xokimiyatlari, nodavlat tashkilotlar, diniy idoralar UZ xissalarini kushmokdalar. Jumladan yoshlarni giyoxvandlik va OID dan ximoya qilish uchun maktablarda diktant, insho, bayonlar, Urta va oliy ukuv yurtlarida 8 soatlik mashgulotlar utkazilmokda. Radio, televideniya, matbuot va maxalla faollari, nodavlat tashkilotlar bizga katta yordam bermokdalar.OID virusi bilan zararlangan odamlarning hammasi ham kasal bulishi shart emas. Lemi р tuzgan matematik jadval buyicha OID virusi tashuvchilarning 65%da 16 yil davomida kasallik belgilari paydo buladi, ularning bir kismida kasallik bundam ham keyinrok rivojlanishi mumkin. Odam OITV bilan zararlangandan keyin antitelolar soni oldin konda kam buladi va asta-sekin ko`payib boradi. SHuning tekshiruvni anik natija olish uchun virus yukkan kundan 3 oy keyin utkazgan ma`kul.OID ga karshi antitelalar bor yukligini aniklash uchun bugungi kunda asosan immunoferment analiz (I.F.A) usuli kullanadi. Virus antigen nomlangan 10 dan ortik oksillardan tuzilgan. SHulardan bir kismi fakat OITV tarkibida, boshqalari turli infekdiyalarda uchraydi. SHuning uchun I.F.A usuli musbat natija bersa tekshirilgan odamda OID virusi yukkanligini anik aytish kiyin. Agar organizm ilgari antigen tuzilishi jixatdan OITV ga sal uxshagan mikroorganizmlar bilan uchrashgang bulsa, I.F.A musbat natija beradi. Buni ko`pchilik yaxshi bilishi shart, chunki I.F.A musbat natija bergan tekshirilgan shaxsning kulogiga etib borsa, u menga OID yukibdi, deb sarosimaga tushishi

mumukin. Lekin bunday xulosaga asos yuk. Fakat kon immunobloting usulida tekshirilgandan keyin OITV yukkan-yukmaganligini aniklash mumkin.OID ga tekshirilganda olingan natija sir saklanadi, uni oshkor kilgan tibbiyot xodimi konun buyicha javobgarlikka tortiladi.OID profilaktikasi kuyidagi yunalishlar buyicha olib boriladi. 1) OID ning jinsiy yul bilan tarqalishi. 2) Parenteral` tarqalish yulini tusish. 3) OID ning vertikal yul bilan yukishining oldini olish. 1989 yidda amerikalik olim Biggner 797 amerikalik ayplar orasida surov utkazib, 20-35 yoshdagi ayollar bir yil ichida 5 dan ziyod erkak bilan jinsiy alokada bo`lganini anikladi. Undan tashkari, turmushga chikkan kora tanli a&llarning 80% da uynashi borligi aytilgan. Gattori 1991 yilda Italiyada yashovchi 33 ta gomoseksualistlarni tekshirib, ularning 95% virus bilan zararlanganligini anikladi. Tailandda 80% foxishalar konida OITV ga karshi antitelalar topildi. Jinsiy aloka kilganda prezervativlarni ishlatish tashvik kilinishi kerak. OID ni yuktirib olmaslik uchun iloji boricha xuda-bexudaga turli in`ekdiyalarni qabul kilavermaslik kerak.OID bilan ogrigan yoki virus tashuvchi xomilador ayollarga xomalasini tushurish tavsiya kilinadi. OID virusini tashuvchilar donorlikdan umrbod chetlatiladilar.Xozirgi vaktda dunyoda ko`p olimlar vakdina yaratish ustida ishlayapti va ular deyarli yutuklarg а erishishdi. Olimlar xatgo sintetik vakdinalar ham yaratishdi. Dastlabki tajribalarda virus vakdina yukishidan oldin ishlatilsa yaxshi natija berishi aniklanadi. Lekin virus yuktirgan odamga vakdina yordam bermaydi. Vakdina samaradorligi xakida batafsil xulosa chikarish uchun yana bir necha yil utishi kerak. SHuni aytib utish kerakki OITV juda

uzgaruvchan buladi. SHu sababdan ayrim joyda ajratilgan virusdan tayyorlangan vakdinami emlash natijasida xosil bo`lgan antitelolar boshqa joyda OID ni chakiruvchi v iruslarga deyarli ta`sir kilmasligi kerak.Kasallikni yuktirmaslik uchun uzingizni aloxida soqol oladigan, tirnok tozalaydigan asboblaringiz bulsin. Sartaroshxonaga kirishingizda ustadan asboblarning zararsizlantirilgan bulishini talab kiling. Medidina muassasasidan tashkarida nina sanchib davolash, muolajalar olish, xatna kildirish va sterillanmagan nina bilan kulokni teshtirishdan voz keching. OID dan saklanishning ana shunday oddiy koidalarini xar bir odam bilishi va ularga doimo rioya qilishi kerak. Medidina muassasiga murojaat kilganingizda sterilangan aloxida asbob ishlatishlarini talab kiling. Medidina xodami paketdagi sterillangan shprid va 2 ta ninani sizning oldingizga ochishi kerak. Medidina asboblari- shpridlar, ninalar, skal`perlar. Kaychi, pindep, gineqologik, stomotologik, va jarroxlik asboblartuplami va xokazolar bir necha boskichda abrabotka kilinishi kerak. 1. Konni ketkazish uchun birlamchi yurish. 2. Dezinfekdiya eritmalaridan: 3% li xloramin eritmasi yoki 6% li vodorod peroksidga 1 soat mobaynida solib kuyiladi yoki 2% li soda eritmasida distillangan suvda 30 dakika kaynatiladi. - agar kon burun shillik pardasiga tushsa, burunni tezda chayib 1 % li protalgal tomizing.kon atrofga sachrab keda, burunni tezda chayib 1 % li protalgal tomizing.kon atrofga sachrab keda, xonani va buyumlarni

xloramining 3% li yoki vodorod peroksidning 6 % li eritmasiga ivitib kuyiladi. 2 soatdan keyin xona namlab tozalanadi.agar dentrafugada avariya sodir bulsa, uning kopkogi ochiladi, aerazol chukanida 40 dakikadan keyin 3% li xloramin erimasi bilan dizenfekdiya kilinadi.Barcha lavozimdagi medidina xodimlari hamma joyda: jamoatchilik joylarida ukuv yurtlarida, zavodlarda, fabrikalarda, maxallalarda OID ning oldini olish va axlokiy tarbiya xakida sanitariya maorifi ishlari olib borishlari kerak.Kasal odamning urnini almashtirish. Axlokiy tarbiyani maktabgacha va maktab pedagoglprini tarbiyachilarni, ko`pincha jamiyat a`zolari, ta`siri yaxshi utadigan obruli kishilar, dindorlarni jalb kiling. Axlok normalari va koidalari OID dan saklanishning konun kodeksi bulmogi kerak.OITV va OID ( Ortirilgan Imunitet Tankisligi Sindromi) surunokali yukumli kasallik bulib, asosan odamning ximoya vositasi, ya`ni imunitet sistemasini va boshqa xayotiy muxim a`zolarini chukur jaroxatlab, barcha yukumli- yukumsiz kasalliklarga moyil kilib kuyadi. Oqibati esa yuz foiz ULIM bilan tugaydi.OID ning yukumli virusi OITV (VICH yoki Ortirilgan Imunitet Virusi) dir. Tabiatda minglab viruslar uchraydi, OITV ham shular jumlasidandir. Organizm boshqa viruslar bilan kanday kurashsa bu virus bilan ham shunday kurashadi. SHunday ekan, nega OITV bilan zararlangan odam tulik tuzalmaydi. OITV boshqa viruslarga ^xshasada, lekin ulardan fark kiladi. Gap shundaki, organizm xujayralari xromasomalarida DNK (Dezok-siribonuklein kislota ) molekulalari joylashgan buladi. Ayrim hollarda virus uzi ishlab chikargan integraza fermenti yordamida xromasomaning uzuksimon DNK zanjirini uzadi va bu joyga virusning DNK si joylashib oladi.Natijada bitta uzuksimon

$gidrid xosil buladi. Bunday yashirin holatdagi provirus DNK si organizmda yillab yashashi mumkin. Xujayra ichida yashirin holatda tinch yotgan virusga na dori- darmonlar na antitellar va na limfodit ta`sir kila oladi.Fakat yashirin holatdan chikib ko`paya boshlaganda dori va organizmning ximoya vositalari ta`sir qilish mumkin. OITV virusi OID kasalligini keltirib chikaradi.OID ning 3 ta epidemiyasi va 3 ta global epidemiologik turi bor. 1- tur : SHimoliy Amerika , Garbiy Evropa , Avstraliya , Yangi Zenlandiya , Lotin Amerikasi kabi sanoati rivojlangan mamlakatlar uchun xosdir . Bu bilan ko`prok erkaklar ogriydi. OID bilan ogrigan erkaklar va ayollar nisbati 15\1% ni tashkil etadi. Oddiy aholi urtasida kasallik tarqalish darajasi 1-2% dan oshmaydi, lekin xavfliligi jixatdan yukori bo`lgan aloxida ( gomoseksualistlar, narkomanlar ) kasallik yukish darajasi 50%dan oshadi. 2-tur: Saxara chullaridan kuyirokda joylashgan Afrika mamlakatlari, Lotin Amerikasining ayrim noxiyalari va Karib dengizi xavzasidagi davlatlar uchun xosdir.Bu regionlarda kasallik nisbati 1\1 ga teng. Bu erlarda infekdiyaning onadan xomilaga utishi katta xavf tugdiradi. Ushbu hududlarda kasallik 70-yillarda kirib keldi.$

3-tur: SHimoliy Afrika, SHarkiy Evropa, Osiyo, Urta Er dengizining sharki va Tinch okeani xavzasidagi mamlakatlar uchun xos. Bu turga taalukli davlatlarga kasallik ancha kech, 80-yillarda kirib keldi. Xozirda bu joylarda kasallik hodisalari uncha ko`p emas. Kasallanganlarning aksariyati odatdaboshqa epidemik uchoklarda safarda bulib, shu joy odamlari bilan yakin alokada bo`lganliklaridan kelib chikdi.Xar bir regionda va mamlakatdagi soglikni saklash muassasalari xodimlarini maxalliy sharoitlarini, Epidemiyaning kanchalik tarqalganligini, xisobga olgan holda OID ning oddinini olish va unga karshi kurashish zarurligi xakidagi muammolar katta tashvishga solmokdaOID boshqa kasaliklardan farkli ularok, asosan 30-50 yoshgacha bo`lgan odamlarni, ya`ni jamiyatga foydasi tegadigan, kuch-kuvvatga tulgan paytida ishdan chikarib kuyadi. OID ijgimoiy va iqtisodiy rivojlanishga va xattosiyosiy barkarorlikka katta xavf solmokda.Tarixiy evolyudion tarakkiyot jarayoni davomida inson organizmi turli yukumli kasalliklarni kuzgatguvchi yot moddalarga karshi kurashuvchi ximoya vositasi bo`lgan imunitetni meros kilib olgan. Imunitet juda ham zarur va murakkab sistemadir. Uning tula-tukis ishlashida asosan markaziy asab sistemasi, kalkonsimon bez, konning shaklli elemetlaridan, makrofaglar, T va V limfoditlar, suyak iligi, jigar, kora talok,ichki sekrediya bezlari va murakkab biokimyoviy jarayonlar ishtirok etadi.Imunitet fakat yukumli kasalliklarga karshi kurashish vositasi bulibgina qolmay, balki inson xayotining doimiyligini saklovchi vositadir. Xullas, inson xayotining debochasi ham, xulosasi ham imunitet deyilsa mubolaga b^lmaydi.

kasalliklarga va xavfli usmali kasalliklar rivojlanishiga karshi kurashishda T* limfoditlar, kelper yordamchi sistemasini ishtirok etadi. OID viruslari esa aynan shu T4 limfoditlarni zararlab, imunitet sistemasini uzini ham begonani ham tanimaydigan kilib kuyadi. Oqibatda imunitet tankisligi kelib chikadi. Bu esa uz navbatida organizmni kuchsizlantirib, kasallikka beriluvchan kilib kuyadi. Natijada, ogir usmalar va yukumli kasalliklar insonni xalok etadi. OID - Jaxon muammosi.OITV va OID niing Uzbekistonda tarqalib ketish xavfi bormiq Xa, albatta bor OID Uzbekiston hududiga bu infekdiya xakida biz birinchi marta eshitmasimizdan oldin kirib kelgan edi, bu Uzbekistonda OID xizmati birinchi marta tashkil kilinib, OID ga tekshirish ishlari oshlangandan sung 1987 yili ma`lum buldi. Xar bir medidina muassasasi OITV xakida tushuntirish ishlari olib borish huquqiga egadirlar, ular tekshirilayotganlar va tibbiy xodimlarning xafvsizligini ta`minlashlari kerak. OID ni yuktirgan odam bu kasallikni tarqalishini oldini oladigan tadbirlarga amal qilish shart v а mabodo boshqalarga virus yuktirsa qki yuktirish xavfini tugdirsa, jinoiy javobgarlikka tortiladi. SHu bilan birga OITV - infekdiyasini yuktirgan odamga ham, kasallik yukishi xavfi ostidagi tibbiy xodimga ham imtiyozlar belgilanadi.Uzbekiston konunchiligini tibbiy xodimlarga vrachlik sirini saklash mas`uliyatini yuklagan. Uzbekistonga UzSSJ Vazirlar Kengashining 1987 yil 19 noyabrdagi №563-RS rakamli farmoni va UzSSJ soglikni saklash vazirligining direktivalari bilan 1987 yildan boshlab yagona OID markazi ishlab turibdi.Uning tarkibida OID ning oldini olish va unga

karshi kurash va OID ni diagnoztika qilishning keng tarmogi bor, bu ishlar Korakalpogistonda, Toshkent shaxrida va xar bir viloyatda olib borilmokda. Bundan tashkari barch а kishlok rayonlaridagi sanitariya- epidimiologiya xizmatiga OID buyicha kushimcha epidemiologik vrach lavozimi va OID laboratoriyalari shtati belgilangan.Diagnostika laboratoriyalari tarmogi rivojlanish munosabati bilan aholi Urtasida tekshirilganlar va OID virusini yuktirganlar soni aniklanmokda. Uzbekistonda OYTV infekdiyasini yuktirganlar soni (aniklangani) sunggi 3 yil mobaynida 20 taga etdi, ularning 15 tasi xorijiy fuqarolardir.OID ning chet eldan kelgani juda xavflidir. Jumxuriyatimizning oliy bilimgoxlari va urta maxsus bilim yurtlarida 4000 dan ortik xorijiy talabalar taxsil oladi. Xar yili 1500 ga yakin talaba qabul kilinadi.Jumxuriyatimizdagi OID virusini tashuvchi chet ellik odamlarning ko`pchiligi Afrika kit`asidan: Uganda, Zair, Burundi, Gvineya-Besau, Ruanda, S`erra-Leonedan kelgandir.5-i, 7-i, 8-i rakamli bemolar Ugandadan ToshPY mexanizadiyalash injinerlari institutiga tiayyorlov kulliyotiga ukish kelishgan, bir oy mobaynida yotokxonada yashashgan. Ularbirinchi tekshiruv atijalaridan keyinrok UZ yurtlariga junatib yuborilgan. Ugandadan kelgan 13-i rakamli bemor Toshkent kishlok xujaligini irrigadiyalash va mexanizadiyalash injinerlari institutida 3 yil ukigan, bu davr mobaynida bir necha marta chet elga borib kelgan, 6-i va 9-i rakamlari Panamadan Tosh DU tayyorlov kulliyotiga ukishga kelishgan. Ularning biri bir oy, ikkinchisi bir yil davomida yotokxonada yolgiz yashashgan. Ular bir necha marta tekshirilgandan keyin topilgan. 10-i rakamli bemor Gvineya- Besaudan

kelgan, ToshMI ning tayyorlov kulliyotida, sungra bir yil 1-kursda ukigan. Birinchi tekshiruv natijasi ijobiy deb topilgan 11-i rakamli bemor Burundidan Toshkent kishlok xujaligi irrigadiyalash va mexanizadiyalash injinerlari instituta tayyorlov kulliyotiga kelib bir oydan sung kasallik topilgan va vataniga junatilgan 12-i rakamli bemor esa Burundidan kelgan, kayta profilaktik tekshiruv paytida kasallik topilgani tufayli yurtiga kaytarilgan.14-i, 18-i, 19-i rakamli bemorlar Efiopiyadan kelishgan. Ular ToshDU, ToshPI kishlok xujaligini irrigadiyalash va mexanizadiyalash injinerlari institutida ukiydilar, ukishga 3-va 4-yili kasallik topilgan va vataniga kaytarib yuborilgan 18- i va 19- i rakamli bemorlar prokuratura orkali kidirilib, tekshirtirildi va majburan yuritga junatildi.15-i rakamli bemor S`erro- Lionedan kelgan jumxuriyat 10-oylik komsamol maktabining talabasi, oradan 3 oy utgach UZ vataniga OITV-1 va OITV-I diagnozi bilan junatib yuborildi.16-i rakamli bemor Xindistondan kelgan ishchi, 2 oydan keyin kasallik topilgan va vataniga junatilgan. U kasallikni Xindistonda sterillanmagan shprid nina bilan yuktirgan. Zimbobovedan kelgan student ToshDUda 2 yil ukigandan sung kasallik aniklanib vataniga junatilgan. Organizmidan virus topilgan talaba usha zaxotiyok vataniga junatilmokda. Ulard а kasallikni aniklashda kiyinchilik shundaki, ularning ko`pchiliga kasalikning yashirin turi kelishadi. SHuningdek ular ukish davomida bir necha marta vatanlariga borib kaytganlar va OID ni yuktirib kaytganlar. Epidemologik tekshiruvlar shuni kursatdiki, xorijiylar maxalliy aholi bilan jinsiy yakinlik kilganligi oqibatida OITV ni yuktirib olgan, Lekin afsuski jinsiy mulokatda bo`lgan kishilarni topib

bulmadi. Bu jumxuriyatda Uzbekistonda OITV ni yuktirib olgan bemorlar(shifrda berilgan): Toshkent shaxrida yashaydigan Eta bemor OITV ni jinsiy aloka orkali yuktirib olgan. 2-g rakamli bemor infekdiyani chet eldan keltirgan, klinik kursatmalarga kura OID ga tekshirilganda kasallik aniklangan. Oiladagilarining hammasi sog, 1-g rakamli bemor mamlakatimizdagi kasallik uchragan territoriyadan infekdiyani olib kelgan, gomoseksualist, yashirin tekshiruv paytida kasallik aniklangan Uzbekistondagi erkaklar bilan jinsiy alokada bo`lgan. 3-g rakamli bemor Toshkentda ko`p marta jinsiy yakinlikni kilgan, jumladan, uziga notanish bo`lgan ayollar bilan ham jinsiy mulokotda bo`lgan, noma`lum sabablarga kura vafot kilgan. Tekshirilganda badalsiz donor ekani aniklangan, kon topshirishga urinib ko`rganda qabul qilishmagan. OID virusini tashiydiganlar yukoridagiodamlarining hammasi ixtisoslashtirilgan kasalxonada maxsus dori preparati- azitodimin (AZT) yordamida davolanadigan, OID markazida ambulatoriydan dispanser kuzatuvida turadilar.Bizning jumxuriyatimizda OITV infekdiya aniklangan darvoza fakat Toshkent shaxri bulib qolmay, balki katta shaxarlar ham, chet ellik fuqarolar, jumladan turistlar kelib turadigan shaxarlar ham infekdiya uchun darvoza bulishi mumkin.3-x rakamli bemorning takdiri sabok bularlidir, u jumxuriyatimizdgi juda ko`p ayollar bilan jinsiy alokada bo`lgan va kasallik tarkatib yo`rgan. U bu ayollarni ko`pchiligini xatto ismini ham kaerda yashashini ham eslay olmaydi va bilmaydi, fakat u kasallik yuktirgan 3 ta ayol topilgan, bu

jumxuriyatimizda OID ni tarkatishda juda katta xavf tugdiradi. Mana shuning uchun ham palapartish jinsiy xaet kechiradigan "xavfli gurux" dagi odamlar qatoriga kiritiladi.OITV ni yuktirmaslik uchun odam axlokini tuzatishi, jinsiy masalaga to`g`ri munosabatda bulishi lozim.Oilasoglom bulsa, er-xotin bir-biriga sodik bulsa ana shuning uzi OID ning oldini olishning eng oson yulidir, ana shunda xar bir odam uzini bu daxshatli kasallikdan ximoya kila oladi. Sungi ma`lumotlarga kura OIDkuyidagi yullar bilan yukmokda(2000 yil xisobidan). Gomoseksual yuli bilan-75% Parenteral yul bilan-15% Noanik yul bilan-10.7% 2001 yil xisobati buyicha: Getroseksual yuli bilan-8.3% Gomoseksual yuli bilan-I.6% Parenteral yuli bilan-57.5% Noanik yul bilan-31.8% Bilan yukish и aniklangan.Bu borada 2002-2005 yillarga OIDning oldini olishda Davlat dasturiishlab chikilgan.26 iyun- Butun dunyo giyoxvandlikga Karshi kurash kuni.1 dekabr Butun dunyo OID ga Karshi kurashish kuni deb e`lon kilingan.SH-BULIM.Texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlarTexnogen xusisiyatli favqulodda vaziyatlar inson faoliyati (inson kuchi ta`siri ostida )bilan chambarchas boglik b^lgan vaziyatlar bulib ular kuyidagi guruxlarga bulinadi: 1 .Transport avariyalari va halokatlar. 2.Kimyoviy xavfli ob`eklardagi avariyalar. 3.Yongin-portlash xavfi mavjud bo`lgan ob`ktlardagi avariyalar.

4.Energetika va Kommunal tizmlardagi avariyalar. 5.Radioaktiv va boshqa xavfli avariyalar. 6.Gidrotexnik halokatlar va avariyalar. A.Transport va avariyalari halokati. Transport hodisasi deb-,mexanik transport vositalari xarakati jarayonida yuz bergan va kishilar halokati yoki tan jaroxatiga,transport vositalari,inshoatlar ,yuklarning shikastlanishiga yoki boshqa moddiy zararga olib kelgan hodisaga aytiladi.A.Temir yul transporta respublikamizda temir yullarning umumiyuzunligi 6.6 ming km ni tashkil etadi.Asosiy temir yul tarmoklari Toshkent-Samrkand- Termiz,Toshkent -Samrkand-Kogon. Toshkent-Xavas-namangan -Andijon.Toshkent-Samarkand- Navoiy,Uchkuduk -Nukuslardan iborat.Toshkent,Samarkand,Kukon,Andijon shaxarlaridagi yirik temiryuluzellaridagi va Sirdaryo,CHirchik, Zarafshon va Amudaryolardan utgan yiriktemir yul ko`priklaridagi avariyalar eng katta xavf tugdirishi mumkinbo`lgan avariyalar xisoblanadi. B.Avtomobil transporti. Respublikamizdagi avtomobil yullarining umumiy uzunligi 430 ming km dan iborat. Asosiy magistrallar: Katta Uzbek traktaKata Fargona magistrali A-373 Toshkent-Buxoro magestrali M-37 yoki-Ush ,Sirdaryo, Hirchik,Amudaryo, Zarafshon daryolaridan utgan yirik avtomobil

ko`priklarida buladigan avariyalar eng katta xavf tugdirishimumkin .ya`ni yonginga ,portlashga, xarakatlanuvchi tarkibning buzilishig а sabab bulishi mumkin. Achinarli hol shundaki avtomobil transportining 15-20% halokatlarini yull^rni ruxsat etilmagan joylardan odamlarning piyoda UTISHI sodir etmokda.-30-33% ni avtomobil xaydashga ruxsati yuk (bolalar) ^kishilar sodir etmokda.7-11% ni esa spirtlik ichimliklarni ichib maet holda transportlarni boshqarish tufayli sodir bulmokda.V.Metropoliten Toshkent shaxar metrosining umumiy uzunligi-42 km bulib 29 ta standiyasi bor, Urtacha bir sutkada yulovchi dhpish kursatgychi 300 ming kishini tashkil etadi.Agarda tonnel va standiyalar orasidagi yullarda uchraydigon avariyalar eng kata xavf tugdirishi mumkin ,chunki sodir bo`lgan avariyalar er ustki kismiga ham kata ta`sir kursatadi .Erning ustki kismida esa ko`p kavatli binolar ,zavod fabrikalar va ishlab chikarish ob`ekttlari mavjud .Ushbu joylarda bir necha minglab insonlar istikomad kiladilar yoki ishlaydilar. Aviohalokat.G.AviohalokatlarBir yoki undan ortik kishilarning halokatiga rsavo kemasining kisman yoki tula shikastlanishig а ,shuningdek uning bedarak yuqolishiga sabab bo`lgan aviadiya hodisasi aviadiya halokati deyiladi. Respublikamiz hududida 17 ta aeroport va bir nechta aerodromlar joylashgan bulib ulardan eng yiriglari

-TOSHKENT-SAMARKAND-NUKUS-TERMIZ-BUXORO- O`RGANCH aeroportlaridir. Eng kiyinv xavo trassasi "Toshkent,Buxoro,O`rganch va Samarkandir".Ko`p hollarda jabrlanganlar soni xavo kemasining turiga boglik.Ushbu xavo yullaridan tashiladigan odamlar , tabiiy yoki moddiy boyliklar bilan uchraydigan falokatlar katta xavf tugdirishi mumkin2.Kimyoviy xavfli ob`ktlardagi avariyalar. Kuchli tasir etuvchi zaxarli moddalar deb ,xalk xujaliklarida kullanuvch и va buzilgan yoki shikastlangan texnologik idishlarsaklagichlar va asbob uskunalardan sirkiganda ommaviy ravishda kishilarni zaxarlovchi kimyovi й moddalarga aytiladi. Atrof,tabiiymuxitga kuchli ta`sir kiluvchi zaxarli moddalrning otilib chikishiga va shikastlovchi omillarining odamlar , xayvonlar va usimliklarning ko`plab shikastlanishiga olib keladigan yoki olib kelgan darajada, yul kuyiladigan chegaraviy kodentradiyalarda ancha ortik mikdorda sanitariya-ximoya hududidan chetga chikishga sabab buladigan kimyoviy xavfli ob`ktlardagi avariyalar ,yongin va portlashlar. Respublikamizda keng tarqalgan KTZT Lar qatoriga amyak, xlor turli kislatalar kiradi.Iqtisodiy obektlarda statistik ma`lumotlar KTZT larning maksimal mikdori amiyak uchun 5000 tonnadan ko`progini xlorning 1000 tonnani , boshqalari 5000 tonnami tashkil etadi.Tukilganda yoki chikarib tashlanganda xavoni zararlovchi

kondentradiyada zaxarlovchi va odamlar xayvonlar va usimliklarni yoplasiga xalok etadigan KTZM Lar Bilan boglik bo`lgan avariyalar kishila р xayotiga kata xavf tugdiradi. Deyarli 1100 ming kishi yashovchi Olmalik,Navoiy, Samarkand,Fargona va CHirchik shaxarlarda eng murakkab holat yueaga kelishi mumkin . Bu vaeiyat barcha aholinin г kimyoviy zaxarlanish uchogidan evakuvadiya qilishini talab kiladi. KTZM tashiyotgan transportdagi avariya.Temir yul va avtomobil transportida kuchli ta`sir etuvchi zaxarli moddalarni yuklarni Respublika hududida tashish vaktida avariya sodir bo`lganda, portlash bulishi va ularning agressiv xossalari namoyon bulishi mumkin. Natijada transport vositasi ishdan chikishi, kishilar xalok bulishi, mayib bulishi va zaxarli maxsulot Bilan zaxarlanishi, shuningdek, hudud anchagina zaxarlanishi mumkin.Ko`p mikdorda portlash yongindan xavfli yuklar va kuchli ta`sir etuvchi zaxarli moddalar tashiladigan Toshkent, Buxoro, Samarkand, Fargona, Namangan, Navoiy va Sirdaryo viloyatlaridagi temir yul transportidagi avariyalar eng xavflidir. Z.YoNGIN portlash xavfi mavjud bo`lgan ob`ektlardagi avariyalar.Texnologik jarayonda portlaydigan, oson yonib ketadigan hamda boshqa yongin uchun xavfli moddalar va materiallar ishlatadigan yokisaklanadigan ob`ektlardagi, odamlarning mexanik va termik shikastlanishlarga, zaxarlanishiga va ulimiga, asosiy ishlab chikarish fanlarining nobud bulishiga olib keladigan avariyalar, yonginlar va portlashlar.Portlash xavfi bor ob`ekt va ma`lum sharoitlarda portlash imkoniga ega buladigan moddalar maxsulotlar saklanadigan , ishlatiladigan, transportirovka kilinadigan ob`ektlar.

Respublika hududida 186 ta portlash va yongindan xavfli ob`ektlar bor.Ular qatoriga neft-gaz saklagichlar va magistral kuvur utkazgichlar, neft -gazni kayta ishlovchi zavodpar, kompressor va nasos stansiyalar, tegirmon, paxta saklagichlar , portlovchi moddalar va materiallar omborxonalari kiradi. Kuchli portlash va yongin Bilan boglik avariyalar moddiy boyliklarning butunlay yuk bulishiga yoki shikastlanishig а va kishilar xayotiga xavf solishiga olib keladi. Yongin sabablari: 1. 30-35 % aholining lokaydligi. 2. 20-25 % elektir simlar sababli. 3. 8-10 % elektir pechlar, gaz pechlar. 4. 6-12 % yosh bolalar uyinlari oqibatida. 5. 5-8% bilib turib yokib yuborish, kastdan. 6. 5-8% energetik injenerlikxizmati. 7. 5-6 % boshqa yonginlar (texnika avariyalari) . Yongin sodir bulish joyi (birlamchi, ikkilamchi) 1. Birlamchi: A) Xarorat oshishi

B) is gazining ko`payib ketishi (yonmaedan tutab turishlar) V) Kislarod gazi ko`payishi. 2. Ikkilamchi: A) Inshootlar kulashi B) Rabiroit (tup kogoz) inshootlarga kuyilishi Misol: 1973 yil Buxoro tekis telni kombinatining 43 minut ichida Tula yonib ketishi yoki Maskva Inturis gastinsasi yonishi. Pajar kelib chikishi: 1. Tabiiy 2. Ishlab chikarish Bilan boglik 3. Uy ichlarida (bitavoy) Pajar turiga karab: 1. Bitta ob`ektda bulishi (lokalnie) 2. katta ob`ektlarda (krupnie masshtab) 3. tabiiy ofatlar Bilan boglik (katastroficheskie) Neft- gaz kayta ishlovchi "Fargona sintez", Muborak gazni kayta ishlovchi zavodi, Buxoro neftni kayta ishlash zavodi sonoat ob`ektlaridagi avariyalar ayniksa xavflidir. Bundan tashkari, respublika aholisiga xavf tugdiruvchi portlashlar va yonginlar portlash yongindan xavfli moddalarni tashiyotgan transportdagi avariyalarda ham yuz berishi mumkin. 4.Energetika va Kommunal tizimlardagi avariyalar:Sanoat va kishlok xujaligi mas`ul iste`molchilarning avariya tufayli energiya ta`minotisiz qolishig а hamda aholi faoliyatining buzilishiga olib kelgan GES, GRES, TEDlardagi, tuman issiklik markazlaridagi, elektr tarmoklaridagi va boshqa energiya ta`minoti ob`ekttlaridagi avariyalar va yonginlar;Aholi xaet faoliyatining

buzilishiga salomatligiga xavf tugulishiga olib kelgan gaz kuvirlaridagi, suv chikarish inshoatlaridagi, suv kuvirlaridagi kanalizdiya va boshqa ob`ektlardagi avriyalar.Odamlar ulimi bilan boglik bo`lgan va zudlik bilan avariya kutkaruv ishlari utkazilishini hamda zarar ko`rganlarga shoshilinch tibbiy yordam kursatilishini talab kiladigan maktablar, kasalxonalar va boshqa ishtimoiy kurinishdagi ob`ektlar, shuning dek uy-joy sektor binolari. Kanstrukdiyalarning tusatdan buzilishi, yonginlar gaz portlashi va boshqa hodisalar.5. Radioaktiv va boshqa xavfli hamda eqologik jixatdan zararli moddalardan foydalanish yoki ularni saklash bilan boglik avariyalar: sanitariya-ximoya hududi tashkarisiga chikarib tashlanishi natijasida paydo bo`lgan yukori darajadagi radioativlik odamlarning yul kuyiladigan ko`p mikdorda nurlanishini keltirib chikargan texnologik jarayonda radioaktiv moddalardan foydalanidigin ob`ektlardagi avariyalar.Radioaktiv moddalarni tashish vaktidagi avariyalar: Atrof-muxid va odamlar ealomatligi uchun xavf tugdiruvchi radioaktiv chikindilar tuplagichlardagi, chikindi xonalardagi va zararli moddalar kumiladigan joylardagi avariyalar upirilishlar: Radioizatonli buyumlarning yukotilishi; (misollar bilan) Biologik vositalarni va ulardan olinadigan preparatlarni tayyorlash, saklash va tashishini amalga oshiruvchi ilmiy va tadkikot va boshqa muassasalarda bialogik vositalarning atrof muxitga chikib ketishiga yoki yukatilishi bilan boglik vaziyatlar. 6. Gidrotexnik halokatlar va avariyalar:

-suv omborlarida, dare va kanallardagi buzilishlar, baland toglardagi kullardan suv urib ketishi natijasida vujudga kelgan hamda suv bosgan hudud va kishlok xujaligi ob`ektlarni ishining, aholi xaet faoliyatining buzilishiga olib kelgan v# shoshilinch kuchiri ш tadbirlarni talab kiladigin halokatli suv bosishlari.Gidrotexnik halokatlar va avariyalarGidrotexnik inshootlari- Bu suv okimi buylab uzidan oldingi va uzidan keyingi suv satxilarida fark paydo kilib boradigan yoki tibiiy xosila (tutonlar, tunellar, kanallar, kutarmalar suv utkazish, tashlash inshootlari.)Gidrotexnika inshootlarning tasnifi - 4 ga bulinadi. 1 .joylashgan urniga kura 2.foydalinsh maksadiga kura 3. funkdional vazifasiga karab 4.xosil bulishiga kura A Joylashgan urniga kura - 2ga bulinadi 1 .er osti 2.er usti. B. foydalanish maksadiga kura 8ga bulinadi. 1. suv energetika in-ti 2. suvta`minoti in-ti 3. sugorish insh-ti. 4. okava chikindi suvlarini chikarish in-ti

5. suv transporti in-ti 6. balik xujaligi in-ti 7. suv sporti in-ti 8. bezak in-ti (fantanlar). V. Funkdional vazifasiga karab. 5ga bulinadi. 1.GES va boshqa GTIning suv bugish inshootlari. (tugonlar, kutarmalar.) 2.suv utkazish in-ti (kanallar, tunellar, kuvirlar, suv tashlamalar tarnovlar,). 3.tashlandik suv in-ti (ortikcha suvni chikarish, uzan, chukur suvlar, chukur er kuduklar.) 4. tartiblash in-ti (dare, uzanlar, va kirgoklarni muhofaza qilish uchun kutarmalar.) 5. balik xujaligi in-ti (balik ko`paytirish va bokish uchun muljallangan joylar.) Gidrotexnika in-tlarida sodir bulishi mumkin bo`lgan falokatlarning sabablari 5ga bulinadi. 1.-xavfli tibbiy ofatlar.(ZIL-zila, kuchki, jala.yuvib ketishla р .) 2. uskuna vajixozlarning tibbiy emirilishi. 3.GTIlarning loyixalash va kurishdagi xatolari. 4.ishlatish koidalarining buzilishi. 5. portlatish (xarbiy holatda yoki terorchilik yullari.) Gidrotexnika inshootlaridagi xarakterli falokatlar.. Tugonlar teshilishi, tugonlarning buzilishi, suv toshkini, suv bosishlar misol buladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Uzbekiston Respublikasi Konistitutdiyasi Toshkent, "Uzbekiston" 1992 yil 8 dekabr`. 2. I.A.Karimov. Uzbekiston XXI asr Busaxasida. Xafsizlikda taxdid, barkarorlik ishrtlari va tarakkiyot kafolatlidir. Toshkent "Uzbekiston" 1997, 31 bet. 3. I.A.Karimov. Uzbekiston XXI asrga intilmokda. Toshkent, "Uzbekiston "1998, 407 bet 4. I.A.Karimov. Uzbekiston XXI asrga intilmokda. Toshkent, "Uzbekiston " 1999, 272 bet. 5. Uzbekiston Respublikasi konunlari. Aholining va hududlarini tibbiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to`g`risida. 1999 yil 20 avgus. 6. Gidrotexnika inshoatlarining xavfsizligi to`g`risida. 1999 yil 20 avgust. Fukoro muhofazasi to`g`risida. 2000 yil 26 may. 7. Terorizimga karshi kurash to`g`risida. 2000 yil 15 dekabr.

O'xshashlar

Ekologik xususiyatli favqulodda vaziyatlar

Landshaftlar tasnifi

Mintaqalarning turistik resurslari tasnifi

Geografiya ta’limi usullari tasnifi

Janubiy Osiyo paleoliti