Farg‘ona Yettisuv va Janubiy Qozog‘iston O‘rta asr shaharlari urbanizatsiyasi - Geografiya - Referatlar

Farg‘ona Yettisuv va Janubiy Qozog‘iston O‘rta asr shaharlari urbanizatsiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.5 KB

Ko'chirib olish

Farg‘ona Yettisuv va Janubiy Qozog‘iston O‘rta asr shaharlari urbanizatsiyasi Reja: 1. Farg‘ona, Yettisuv va Janubiy Qozog‘iston shaharlarining siyosiy tarixi. 2. Farg‘ona, Yettisuv va Janubiy Qozog‘iston shaharlarining o’rganilish tarixi.

Farg‘ona, Yettisuv va Janubiy Qozog‘iston shaharlarining siyosiy tarixi. Ustrushona O‘rta Osiyodagi muxim va yirik markazlardan biri bo’lgan. Ustrushona viloyati O‘rta Sirdaryoning chap kirgogidagi tekisliklar, Turkiston tekisliklari, Zarafshonning yukori okimidagi xududlarni o’z ichiga olgan. Ustrushona garb va janubi-garbda Sugdiyona bilan, shark va shimoli-sharkda Xujand va Fargona bilan, shimolda esa Ilok va Choch bilan chegaradosh bulgan. Kadimda Ustrushonaning etnik va madaniy tarixi Sugdiyona bilan chambarchas boglik bulgan. Viloyatning asosiy axolisi sugd tilli kabilalar asosida tashkil topgan bo‘lib, sugd tili laxjalarida gaplashganlar, utrok xayot tarzi kechirib, dexkonchilik va chorvachilik bilan shugullanganlar. Axolining kupchilik kismi shaxarlar, mustaxkamlangan kishloklar va kal'alarda yashaganlar. Ustrushanaliklar madaniyatining boshka O‘rta Osiyo eron tilli xalklar madaniyatiga uxshashligini xitoy olimlar Syuan Szyan (7 asr) va Xoy Chaolar (8 asr) ta'kidlab utganlar. Syuan Szyan o’z ma'lumotlarida Suyob (yettisuv) va Kesh (Kashkadaryo) oraligidagi butun xududlarni Suli-Sugd deb ataydi. Bu xududning axolisini Syuan Szyan sugdiylar deb ataydi. Ustrushona tarixi tugrisida yozma manbalarda mavjud bulgan ma'lumotlar juda kamdir. Bu ma'lumotlarning barchasi 19 asrning oxirida V.V.Bartold tomonidan urganilib, rus tiliga tarjima kilingan. Ustrushona tugrisidagi kiska xabarlar Vey (386-581 yillar) xronikasida, Suy (581-618 yillar) va Tan (688-907 yillar) sulolari tarixlarida, Syuan Szyanning (629-630 yillar) va Xoy Chao (722 yil) sayyoxatlarining tavsiflarida mavjud. Ustrushona tarixi tugrisidagi ancha tulik ma'lumotlar arab, fors va tojik tarixchilari asarlarida xam mavjud. Ustrushona viloyatining nomi turli manbalarda turlicha keltirilgan: Suyduyshana, Sudulishena, Sudushina, Shuaydushana, Kobugyuyna, Shimoliy Sao- xitoy xronikalarida; Ashrusana, Asrushuna, Usrushana, Osrushana, Surashana, Sutrushana va xokazolar- arab va fors manbalarida. Mug toglaridagi sugd tilida bitilgan xujjatlarning topilishi viloyatning «Ustrushona» nomiga eka ekanligi tugrisida bizga ma'lumot berdi.

Ustrushonaning siyosiy tarixi tugrisidagi ma'lumotlar xam manbalarda kam uchraydi. Ko’plab tarixiy manbalarning tadkik kilish natijasida shu narsa ma'lum buldiki, sunggi antik davrga oid Buyuk O‘rta Osiyo davlatlarining bulinib ketishi natijasida Ustrushona Sugd konfederatsiyasidan ajralib chikadi. Bu xodisa 435 yil vokealari tugrisida gap borayotgan Beyshi xronikasida o’z aksini topgan. 5 asrning oxiri-7 asrda Ustrushona eftalitlar va Garbiy Turk xokonligi tarkibiga kirgan. Bu davrda Ustrushona ichki mustakillikni saklab kolgan bo‘lib, uni maxalliy xokimlar Kovus sulolasidan bulgan afshinlar boshkarganlar. Mug togidan topilgan yozuvlar va Ustrushona kal'asi Chilxudjradan topilgan yozuvlarda bu sulolaga oid ba'zi xokimlarning nomlari saklanib kolgan. Kalai Kaxkaxadan topilgan Ustrushona tangalari bu sulola vakillari va butun axolining tili va yozuvi tugrisida muxim ma'lumotlar beradi. 6-8 asrlarda Ustrushona O‘rta Osiyo xalklarining arablar boskiniga karshi kurashida faol katnashadi. Ustrushona tarixini urganish 19 asrning O‘rtalaridan boshlangan. 1867 yilda Ustrushonaga birinchi bo‘lib yirik rus sharkshunosi P.I. Lerx (Djizak shaxri yakinidagi yozuvlarni urgangan) ilmiy urganish uchun eskpeditsiya uyushtiradi. 19 asrning 70-yillarida Shaxristonga yirik olim A.A. Kushakevich tashrif buyurib, bu yerdagi ba'zi qadimiy xarobalar va ular bilan boglik bulgan afsonlarni urgangan. 1890 yilda Shaxristonga N.S. L ы koshin keladi. U birinchi bo‘lib Chilxudjra kasrining tulik rejasini va Shaxristonda mavjud bulgan boshka qadimiy xarobalarning rejasini to’zib chikgan. Shaxristondagi dastlabki arxeologik qazishmalar 1893 yilda Ura-Tyubelik amaldor Stepanov tomonidan olib borilgan edi. Qazishmalar natijalari 1896 yil 16 oktyabrda utkazilgan Turkiston arxeologiya xavaskorlari yigilishida e'lon kilingan. 1894 yilda V.V. Bartold Xujanddan Shaxristongacha bulgan xududni urganib, bu xududda Shaxriston va Chilxudjra bilan boglik ko’plab afsonalarni yozib oladi. V.V. Bartoldning ta'kidlashicha, Shaxriston arxeologik jixatdan katta axamiyatga ega bulgan.

Arxeologik materiallar va 9-10 asr arab geograflari va tarixchilari ma'lumotlarini takkoslash jarayonida shu narsa amin buldiki, arablar Ustrushonani unchalik yaxshi o’zlashtirmagan edilar va bu yerda arab madaniyatining ta'sir ancha past bulgan. Ustrushona tarixiy merosini urganishda ayniqsa Turkiston arxeologlar xavaskorlar tugaragi katta axamiyatga ega bulgan. 1896 yil 3 iyulda bo‘lib utgan tugarak yigilishida Shaxriston tarixiga oid kuprok ma'lumotlarni tuplash kerakligi ta'kidlandi. Shu munosabat bilan Ura-tyube amaldori P.S. Skvarskiy tomonidan Shaxriston xarobalarining rejalari va bu yerdan topilgan buyumlarning ruyxati to’ziladi. Shuningdek, P.S. Skvarskiy Vagkat shaxar xarobalarini xam urganadi. Uning fikricha, bu shaxar shox Gustasp (Doro Gistasp) avlodlari tomonidan o’zlashtirilgan. Ustrushona kadimgi merosini urganishda I.A. Kastane katta axamiyatga ega bulgan. U bu viloyatga muvofik bulgan barcha ma'lumotlarni tuplab, uning tarixini yetarli darajada aks ettirishga xarakat kildi. I.A. Kastane tomonidan Ura-tyube va uning atroflarida joylashgan shaxar xarobalarining tarixiy-topografik sharxi to’ziladi. Kastane ayniqsa shaxarning suv tizimiga katta e'tibor bergan. U Kalai Kaxkaxa shaxristonining xarobalarini, Shaxristonning O‘rta asrdagi mudofaa devorlarini, Chilxudjra kal'asini urganadi. 20 asrning boshlari va O‘rtalarida xam Ustrushona tarixini urganishga katta e'tibor beriladi. Ilk O‘rta asrlarda Ustrushonada feodal munosabatlar shakllana boshladi. Buning munosabati bilan jamiyat xayotida dexkonchilikning axamiyati oshib boradi. Bunga shuningdek Ustrushonaning Arab xalifaligi tarkibiga kirishi natijasida sodir bulgan o’zgarishlar xam sabab bulgan. Ustrushonada arablarga karshi maxalliy axoli va afshin sulolasi boshchiligidagi maxalliy zodagonlarning kurashi natijasida islomlashtirish fakatgina 9 asrga kelib, ya'ni Somoniylar davriga tugri keladi. Shuning uchun aynan shu yerda boshka O‘rta Osiyo viloyatlariga karaganda kuprok davrga maxalliy urf-odatlar va an'analar aynan tarzda saklanib kolgan.

Bu davr Ustrushona tarixining xarakterli xususiyati shaxarlarning paydo bo‘lib, ularning kishloklardan ajralish jarayonining yo’z berishidan iboratdir. Yozma manbalarning guvoxlik berishicha, bu davrda Ustrushonada 50ga yakin shaxarlar mavjud bulgan. Kuyida Ustrushunoda arxeologik qazishmalar natijasida aniklangan yirik shaxarlar, tepalar kompleksi, aloxida tepalar, kishloklar, axoli joylari va mozorlar nomi keltiriladi: 1. Aktepe; 2.Kallaxona; 3. Mirzavudtepe; 4. Karabuintepe; 5. Yumaloktepa; 6. Koraultepa; 7. Chimbandtepa; 8. Kal'ai Kuxna; 9. Karnaytepa; 10. Miskintepa; 11. Xokistartepa; 12. Djarkubtepa; 13. Tulazardak; 14. Kuli Daroz; 15. Kulalatepa; 16. Gori Devona; 17. Kal'ai Dengaktepa; 18. Tepaipoin; 19. Tepaibolo; 20. Chichkontepa; 21. Mirobodtepa; 22. Koraultepa-2; 23. Aktepa-2; 24. Kurgontepa; 25. Surkatskietepa; 26. Maymundjar; 27. Oktepa-3; 28. Kal'ai Kofar; 29. Gildon; 30. Kal'ai Daxkat; 31. Kal'ai Daxkaxa; 32. Chilxudjra; 33. O‘rtakurgon; 34. Koraultepa-3; 35.Baertepa; 36. Chilpaktepa; 37.Bundjikat; 38.Axmedbektepa; 39. Vaxmtepa; 40. Akterek va xokazolar. Bu shaxar, kal'a va kishlok xarobalari ichida ayniqsa Bundjikat shaxar xarobalari (xozirda Shaxriston rayonidagi Kal'ai Kaxkaxa) arxeologik jixatdan yaxshi urganilgan. Bundjikat shaxrining shakllanishi 7-8 asrlarda yo’z bergan. Bu shaxar ilgari mavjud bulgan kushon-eftalit davriga oid ikkita kishlokning birlashishi natijasida yo’zaga kelgan. Bu shaxar Sarin kuli (Shaxristonsoy) yakinida joylashgan. Shaxar bir-biridan dav rva shakl jixatidan farklanadigan shaxriston, kuxandiz va rabadlardan iboratdir. Umuman olganda, Ustrushona viloyatining tarixi xali unchalik yaxshi urganilmagan bo‘lib, bu mavzuda ilmiy izlanishlar olib borish kelajak avlodning asosiy maksadi bulishi lozim.

Adabiyotlar : 1. Gulomov Ya.G. «Xorazmning sugorilish tarixi» T., 1959 y. 2 Istoriya O’zbekistana v istochnikax. To’zuvchi B. V. Lunin. T., 1984 y. 3. Jabborov I.M. «O’zbek xalki etnografiyasi». T., 1994 y.

O'xshashlar

Xorazmning Qadimgi va O‘rta asr shaharlari urbanizatsiyasi

Samarqand O‘rta Zarafshon shaharlari urbanizatsiyasi

Chirchiq va Angren vodiysi shaharlari O‘rta asrlarda Toshkent urbanizatsiyasi

Buxoro vohasi shaharlari urbanizatsiyasi

Amudaryo va Surxondaryo vohasi shaharlari urbanizatsiyasi