Фарғона иқтисодий райони

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

411.5 KB

Ko'chirib olish

Фарғона иқтисодий райони Режа: 1. Андижон вилояти 2. Вилоят иктисодий географиней. 3. Наманган вилояти 4. Фаргона вилояти 5. Географик ўрни ва табиий шароити

$Б y иқтисодий район маъмурий жиҳатдан Фарғона водийси табиий географик районининг Узбекистан қисмини ўз ичига олади. Унга Андижон, Наманган ва Фарғона вилоятлари кириб, жами 18,5 минг кв. км. ёки республика умумий майдонининг 4,1 фоизини ташкил қилади. Кўриниб турибдики, район худуди анча кичик, у Самарканд ёки Тошкент вилоятларидан бироз каттароқ, Жиззах ёки Сурхондарё вилоятларига сал якинроқ. Бу ерда, 2014-йил маълумотларига кўра, 8284,0 минг киши аҳоли яшайди (республикага нисбатан 28,5 %). Нисбий кўрсаткичларда Фарғона иктисодий районининг майдони унинг аҳолисидан 7 марта куп. Демак, аҳоли зичлиги ҳам шунча миқдорда юқори. Район табиий ресурсларга бой эмас, унда меҳнат ресурслари кўпрок, холос. Бинобарин, водий учлиги, яъни табиати, аҳолиси, хўжалигини пирамида шаклида тасвирланса, унинг биринчи қавати (табиати) ниҳоятда нозик, иккинчи қавати, яъни демографик вазияти ёки юки вазмин, хўжалиги эса ўртача. Шу боис, айтиш мумкинки, Фарғона иктисодий районида антропоген босимнинг ниҳоятда юқорилиги, ер ва сув ресурсларининг чекланганлиги бу ҳудуднинг энг муҳим географик хусусиятларини белгилаб беради. Фарғона иқтисодий райони Узбекистан Республикаси ялпи ички мақсулотининг 17,5 фоизини, саноатини 23,9 %, қишлоқ хўжалик ма\ сулотининг 26,1 фоизини таъминлайди; пуллик хизматларда унинг улуши 24,6 %, чакана савдода 22,8 %, ташқи савдо айланмасида - 16,0 % (2013 й.).Район мамлакатимиз ҳудудий ме\нат тақсимотида қишлок хўжалиги, хусусан, пахта ва пилла, мева ва узум, саноатида эса автомобилсозлик, тўқимачилик, кимё ва нефть кимёсига ихтисослашган. Географик ўрни, сиёсий географик вазияти трансчегаравий бўлганлиги сабабли, бу ерда ички транспорт инфратузилмаси анча ривожланган. Минтақанинг алоқа йўллари Тожикистон Республикаси нинг Сўгд, Қирғизистон Республикасининг Боткен, Жалолобод ва Уш вилоятлари билан боғланган.$

Умуман олганда, район ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг заиф томонлари унинг ижобий, яъни кучли томонларига нисбатан устунлик қилади; Унинг табиий ресурсларга бой эмаслиги, анклав иктисодий ва сиёсий географик ўрни (у фақат тор масофада Узбекистан нинг - Тошкент вилояти билан чегарадош) районнинг заиф томонлари ҳисобланади. Ижобий (кучли) томони эса асосан меҳнат ресурсларининг кўплигидадир. Ички таркибда худуди бўйича энг каттаси Наманган вилояти, иқтисодий салоҳият Андижонда, демографик салоҳият Фарғона вилоятида юқори. Айни вақтда, нафақат иқтисодий районда, балки республикамизда ҳам Наманган вилояти нисбатан сует ривожланган. Андижон вилояти Узбекистан Республикасининг майдони энг кичик, бирок ахолией энг кўп бўлган минтакаларидан бири - Андижон вилояти 1941-йилда ташкил топган. Утган аернинг 60-йилларида у кўшни Наманган вилояти билан бирлашиб, Андижон вилояти номида мавжуд бўлган ва сўнгра яна аввалги расмий макоми ва худуди кайта тикланган. Майдони - 4,30 минг кв. км ва бу нуктаи назардан у мамлакатимизда Сирдарё вилоятидан (4,28 минг кв. км) олдинда туради, холос. Атиги 0,96 фоиз республика майдонини эгаллаган ушбу худудда 2805,2 минг киши ёки мамлакат жами аҳолисининг 9,2 фоизи яшайди (аҳоли сони бўйича Фарғона иктисодий районида иккинчи, республикамизда тўртинчи ўринда туради). Андижон вилояти худуди ва аҳолиси нисбий кўрсаткичларини таккослашнинг ўзи минтака ижтимоий-иқтисодий вазиятининг асосий хусусиятларини яккол намоён килади. Бунда, энг аввало, вилоят демофафик сиғимииинг жуда кжорилиги, ахолининг ўта зич жойлашуви, ер ресурсларининг танкислиги кўзга ташланади. Бундай вазият унинг ижтимоий-иктисодий ривожланиш стратегик йўналишларини белгилаб олишни тақозо этади. Маъмурий жиҳатдан Андижон вилояти вилоятга бўйсунувчи 3 та шаҳар, 14 кишлок туманлари, 9 та туманга бўйсунувчи шаҳарлар ҳамда 78 та

шаҳарча ва 90 та кишлок фуқаролар йиғинларидан иборат. Қишлоқ аҳоли пунктлари 456 та. 18-иловада келтирилган маълумотлар кўрсатишича, вилоятнинг 7 та, яъни жами кишлоқ туманларининг тенг ярми бир санада - 1962-йилда ташкил этилган. Энг "янги" кишлок тумани Булокбоши бўлиб, у 1992-йилда, асосан, Хўжаобод туманидан ажралиб чиккан. Вилоят географиясининг ўзига хос хусусиятларидан бири шуки, бу ерда кишлоқ туманлари зич ва майдони деярли бир текис тақсимланган. Шунчалик миқдорда, яъни 14 та қишлок туманлари Қорақалпоғистон Республикаси, Самарканд ва Сурхондарё вилоятларида хам мавжуд, аммо уларнинг ҳудуди Андижон вилоятидан бир неча марта катта. Вилоятда хар бир туманга атиги 0,31 минг кв. км.дан майдон тўғри келади. Бу мамлакатимиз бўйича энг оз кўрсаткич ҳисобланади. Бу ерда "географийлик коэффициенти" 2,61 га тенг. Бошқача қилиб айтганда, энг катта туман - Қўрғонтепа энг кичик туман - Булокбошидан 2,6 марта катта, ваҳоланки, бундай худудий тафовутлар бошка минтакаларда, ҳатто кўшни Наманган ва Фарғона вилоятларида ҳам сезиларли даражада. Унча катта майдонга эга бўлмаган вилоят республика ҳудудий меҳнат тақсимотида, миллий иктисодиётнинг шаклланишида мухнм рол ўйнайди. У мамлакатимизнинг 6,6 фоиз ялпи ички махсулотини, 13,6 % саноат ва 9,9 фоиз қишлок хўжалик маҳсулотини беради. Вилоятнинг хўжалиги индустриал-аграр йўналишга эга бўлиб, у, энг аввало, машинасозлик (автомобилсозлик), тўқимачилик саноат тармокдарига, пахта ва пилла етиштиришга ихтисослашган. Географик ўрни ва табиий бойликлари. Вилоят ҳудуди Фаргона иқтисодий район и ва Ўзбекистон Республикасининг чекка шарқида жойлашган. У Қирғизистон Республикасининг Жалолобод хамда Ўш вилоятлари билан чсгарадош. Республикамиз доирасида эса Андижон вилояти жануби-ғарбда Фаргона ва шимоли-ғарбда Наманган вилоятлари билан қўшни.

Ер усти тузилиши баландлик, адир ва текисликлардан иборат. Энг баланд нукталари жануб ва чекка шаркда - Хўжаобод ва Қўргонтепа туманларида жойлашган (1350-1550 м.)- Андижон гурух районларини вилоятнинг жануби-шарқда жойлашган ҳудудларидан 800-900 метр баландликдаги адир зонаси ажратиб туради. Шу адирнинг (Тешиктош адирлари) жанубий қисмида Ғарбий Полвонтош, Шаркий Хартум, Гумхона, Жанубий Оламушук каби унча катта бўлмаган нефть конлари мавжуд. Нефть-газ конлари Шаҳрихон, Хўжаобод, Полвонтош; ғишт хом ашёси Султонободда аниқланган. Бирок таъкидлаш лозимки, вилоятда бошка казилма бойликлар деярли йўқ даражада. Фақат қурилиш гишт ишлаб чиқариш учун хомашёлар бор, холос. Вилоятнинг ғарбнй ва шимолий- ғарбий, нисбатан янги ўзлаштирилаётган худудларининг баланд-лиги 400- 420 м. Бу икки орографик шакллар ўртасида қишлок хўжалиги ва ахоли жойлашуви учун нихоятда қулай бўлган пасттекислик бор. Иқлими континентал: йиллик ёғин-сочин миқдори водийнинг бошқа қисмларига Караганда кўпроқ (500 мм. атрофида). Асосий гидрографик элементлари Қорадарё ва унинг ўнг ирмоқлари - Мойлисув ва Тентаксойдан иборат. Улардан ташқари, вилоят хўжалиги ва ахолисини худудий ташкил этишда Окбўра хамда Аравансой дарёларининг хам аҳамияти бор. Чекка жануби-шарқда Қирғизистон ҳудудига туташ жойда Андижон сув омбори ва 100 минг кВт қувватга эга бўлган Андижон СЭС курилган. Вилоят худудида Жанубий Андижон, Катта Фаргона, Жанубий Фаргона каналлари мавжуд. Шундай қилиб, Андижон вилоятида қазилма бойликлар оз, сув захиралари эса бирмуича кўп. Айнан ана шу агроикдимий имкониятлар бу ерда қадимдаи сугорма деҳқончилик ва шу асосда хўжаликнинг бошқа тармокларини ривожлантиришга олиб бўлган. Суғорма дехкончиликда юқоридаги асосий ирригация инфратузилмаларидан ташқари нисбатан кичикроқ сув омборлари, канал ва арикдар хам катта аҳамиятга эга. Улар жумласига Асака, Отчопар сув омборлари, Корин чапқирғоқ, Улуғнор, Озод, Кўтарма, Халқобод, Кишкиш, Хўжақатортол, Янгиарик каби канал ва

ариклар киради. Қорадарёдан бошланган Шахрихонсой ва Андижонсой шу номли шаҳар ва туманларга ўз сувларини етказади. Демак, вилоятда сунъий ва табиий гидрографик шахобчалар жуда кўп. Бинобарин, Андижон вилояти ҳам Фаргона ёки Хоразм вилоятларидек, канал ва ариклар кўп бўлган минтака хисобланади. Асосий даре -Қорадарёнинг, умуман Сирдарё сингари, Ўзбекистоннинг Фаргона водийси кисмида бевосита ерларни суғоришда аҳамияти деярли йўқ. Аксарият дарёлар трансчегаравий хусусиятга эга бўлиб, уларнинг тўйиниш ва бошланиши кўшни Қирғизистон ҳудудида жойлашган. Энг катта Андижон сув омборининг асосий кисми ҳам шу мамлакат доирасига тўғри келади. Шу боис, сув муаммоси, сув масаласини халқаро тартиб-қоидалар, меъёрлар асосида хал қилиш муҳим иктисодий, ижтимоий ва сиёсий ахамиятга эга. Мелиорация тизими хам вилоятда анча ривожланган. Унинг "куйи" кисмида, кўпрок янги ўзлаштирилган худудларда, масалан, Улуғнор, Бўз туманларида катор коллектор ва зовурлар казилган (Зовур, Ёзёвон, Сариксув, Шерқўргон, Сарижўга, Шахрихон, Корагуна ташламаси, Мазгилсой ва б.)- Аҳоли географиясн ва демография. Андижон вилоятининг энг мухим географик жиҳати бу ерда ахолининг зич жойлашувидир. Ахоли сони кейинги V * аср мобайнида 1,5 марта кўпайган. Бу эса аҳоли зичлигининг янада кўтарилишига олиб келган. Ҳозирги вактда кишлоқ туманларининг ахолией Бўз туманидан 64,0 минг кишидан Шахрихон туманидаги 265,1 минг кишигача фарк килади (тафовут 4.14 га баробар). Шахрихон тумани ўзининг демографик салохияти бўйича мамлакатимизнинг бу борадаги энг йирик ҳудудлари қаторига киради. Ахоли динамикаси нуктаи назаридан кўрилаётган даврда Шахрихон, Асака, Бўз, Қўрғонтепа туманларида ўсиш анча юкори бўлган. Шунингдек, бу ўсиш Марҳамат туманида хам юқорирок. Айни вактда демографик ўсиш кўрсаткичи Баликчи, Пахтаобод ва Олтинкўл туманларида бирмунча паст. Хўжаобод туманидаги аҳоли сонининг 1989 йилга нисбатан камайиши унинг таркибидан Булокбоши туманини ажралиб чиқиши сабабли юз берган.

Вилоят бўйича аҳоли зичлиги 1 кв кмга - 652 киши. Бу нафакат Ўзбекистонда, балки бутун МДҲ мамлакатлари бўйича хам энг юкори кўрсаткич хисобланади. Асака тумани эса, Асака шаҳри туманга бўйсинувчи макомга туширилганидан сўнг (2010 й.) Ўзбекистонда ахоли зичлиги бўйича энг олдинги ўринга чикиб олди - 1 кв.км.га 1113 киши. Шахрихонда зичлик 914 киши - бу ҳам республикамизда энг юкори кўрсаткичлардан бири саналади. Шу билан бирга, зичлик Олтинкўл, Булокбоши, Избоскан туманларида ҳам юқори, фақат янги ўзлаштирилган чўл худудларда - Улуғнор ва Бўзда у нисбатан паст. Бирок, уларнинг кўрсаткичлари ҳам мамлакат ўртача даражасидан 2-3 марта зиёд. Кўриниб турибдики, вилоят қудудида антропоген босим, демографик юк ниҳоятда юкори. Бундай демографик вазият катор муаммоларни, жумладан, миллий халқ анъаналаридан келиб чиккан холда уй-жой билан таъминланиш, фермер хўжаликларини оптималлаштириш каби соҳаларда муайян қийинчиликларга олиб келади. Тахлиллар кўрсатишича, вилоятда аҳолининг ўсиш суръати мамлакатимизнинг баъзи минтакалари, масалан, Қашкадарё, Сурхондарё, Жиззах каби вилоятларига қараганда, сўнгги йилларда бироз паст. Шунга қарамасдан вилоят ақолисининг сони бир йилда ўртача 60 минг кишига ортиб бормокда. Бошка худудларда бўлганидек, бу ерда хам ахоли сонининг ўсиши тўлик табиий кўпайиш асосида бўлмоқда. 2013-йилда хар 1000 кишига нисбатан тугилиш 23,0, ўлим 5,1 промиллени, табиий кўпайиш 17,9 %о ёки 1,79 фоизни ташкил қилган. Бу борада энг сўнгги йилларда тугилиш ва табиий кўпайиш кўрсаткичларининг юқорилаб бориши кузатилмокда. Туғилишнинг умумий кўрсаткичи 1995 йилда Андижон туманида 31,0, 2000- йилда 20,1 промилле бўлган холда, у 2005 йилда 20,1 ва 2010-йилда 23,5 промиллега, Қўрғонтепа туманида улар, юкоридагиларга мое холда, -31,4; 20,9; 20,7 ва 24,3 промиллега тенг бўлган. Худди шундай жараённи ёки тугилиш динамикасидаги ўзгаришларни вилоятнинг бошка туманларида ҳам кузатиш мумкин.

2005 йилда энг юқори туғилиш кўрсаткичи Шахрихон туманида қайд этилган - 22,9 %о, энг паст Жалакудукда - 19,7 %о, фарқ 3,2 %о. 2013-йилга келиб энг юкори кўрсаткич Пахтаобод ва Шахрихон туманларида кузатилган - 24,4 %о (2005 йилда 21,7 %о), энг паст туғилиш коэффициент Жалакудуқ туманида - 22,1 %о. Бундай тарихий-демографик таккослаш кўрсатадики, туманлараро фаркдар бироз ортиб борган. Яна шуни таъкидлаш лозимки, 2013-йилнинг энг паст тугилиш кўрсаткичлари 2005 йилнинг энг баланд даражасида бўлган. Ўлим коэффициентида сўнгги 10-15 йил мобайнида мунтазам пасайиб бориши кузатилади. Масалан, 1995-йилда вилоят қишлок туманларида ўлийнинг умумий коэффициенти 3,7 %о (Улугнор) дан 6,3 промиллегача (Олтинкўл) фарқ килган. 31-жадвалда келтирилган 2013-йил натижаларига кўра ҳам энг паст даража яна Улугнорда (3,5 %о), унинг нисбатан юқориси Андижон туманида (5,5 %о) қайд этилган. Кўрилаётган йилда табиий кўпайишнинг энг юқори даражаси Улугнор туманида кўзга ташланади (21,2 %о). Юқорида таъкидланганидек, ташки миграция минтақа ахолисининг ўсишига ижобий таъсир кўрсатмайди. 1997- йилда миграция қолдиғи вилоят бўйича минус 970, 1998-йилда 960 кишига тенг бўлган холда, шу йилларда қишлок жойларда у бироз кўпроқ, минус 1690 ва 1555 киши бўлган. Энг сўнгги йилларда умумий вазият ижобий томонга бироз ўзгарган: 2013-йилда хар минг кишига ҳисоблаганда, қишлоқ туманларида келганлар Шахрихон туманида 0,3 дан Андижон туманида 4,9 промиллега баробар бўлган. Кетганларнинг энг купи Андижон ва Улугнор туманларида, миграция қолдигининг энг катта кўрсаткичи - плюс 1,7 %о Олтинкўл ва Баликчи туманларида кайд этилади. Вилоят қишлок туманларининг еттитасида ташки миграция сальдоси ижобий натижаларга эга. Шу билан бирга, миграция қолдиғи айрим туманларда, жумладан, Асака, Булоқбоши хамда Қўрғонтепада ижобий бўлса-да, унча катта эмас. Кузатилаётган жараён қишлоқ жойларда янги иш ўринларини ташкил килиш, аҳолини ижтимоий

муҳофаза килиш, аҳолига хизмат кўрсатиш хамда сервис соҳаларини ривожлантириш ва худудий ташкил этишда эътиборга олиниши керак. 2009-йилда амалга оширилган урбанистик ислохотлар туфайли вилоят шахарчалари 5 тадан 78 тага кўпайди. Ҳозирги кунда жами 11 шахар ва 83 та шахарчаларда жами ахолининг 52,7 фоизи яшайди. Бу кўрсаткич бўйича Андижон Наманган ва Фарғона вилоятларидан кейинги 3-ўринга чикиб олди. Таккослаш учун: 2008-йилда урбанизациянинг умумий кўрсаткичи 29,2 % ёки республика даражасидан 6,6 пунктга паст бўлган, энди эса вилоят ўртача кўрсаткичидан юкори туради. Ташкил этилган 78 та янги шаҳарчаларнинг 18 таси биргина Андижон туманига тўгри келади; 11 та шаҳарча Олтинкўлда, 9 та Марҳаматда, Жалақудуқ ва Хўжаободда 6 тадан пайдо бўлган; биттадан агрошаҳарчалар Улугнор ва Қўрғонтепа туманларида ташкил этилган. 2009-йилгача Олтинкўл, Балиқчи ва Улугнор туманларида бирорта шаҳар жойлар бўлмаган. Андижон туманида ҳозирги шаҳар аҳолисининг 93,1 %, Булоқбошида 85,1 %, Марҳаматда 82,2 фоизи айни шу йилда шаклланган. Шундай килиб, энг сўнгги шахарлар таркибидаги ўзгаришлар асосан қишлоқ ёки "маъмурий" урбанизация хусусиятига эга бўлган. Андижон вилояти кўп қишлокли эмас, балки катта кишлоқларга бой худуд хисобланади. Қишлоклар сони бўйича у республикамизда охирги ўринларда (фақат Сирдарё ва Наманган вилоятларидан олдинда), ваҳоланки, ахоли сони бўйича Андижон 4-ўринда туради. Ўртача хар бир қишлок ахоли пунктига 2008 йилда 3236 киши, 2013-йилда 2860 киши тўгри келган. Агар янги шаҳарлар ташкил этилганида кабул килинган меъёр, яъни энг камида 2000 киши аҳоли сонига эга бўлиши (тегишли шахарсозлик талаблари мавжуд бўлган ҳолда) эътиборга олинса, вилоятнинг кўпчилик кишлоклари шахарча мақомини олган бўлар эди. Шу нуктаи назардан Караганда, баъзи вилоятларда "иккиминглик" кишлоклар деярли қолмаган, бу ерда эса уларнинг сони жуда кўп.

Минтақада ахоли сони 250 кишигача бўлган қишлок ахоли пунктлари деярли йўқ даражада; 500 кишигача ахоли сони бор қишлоқлар вилоятда атиги 23 та ва уларда бор-йўғи 0,6 % ахоли истиқомат қилади. Бу синфдаги қишлокларнинг асосий қисми Бўз ва Избоскан туманларида жойлашган, Асака, Балиқчи, Булокбоши, Олтинкўл, Хўжаобод, Қўрғонтепада эса улар умуман йўқ. Ҳар бирида 500-1000 кишилик қишлоқлар географияси Жалақудуқ, Бўз ва Улугнор, ундан кейинги гурух қишлоқлар таркибида Қўрғонтепа, Балиқчи, Жалақудук ва Бўз туманлари ажралиб туради. Катта қишлоқлар, яъни 2000-3000 ахолией бор манзилгоҳлар Шаҳрихон, Избоскан ва Жалолқудуқда кўпроқ учрайди. Йирик қишлоклар географияси асосан Шахрихон, Асака туманларида, жумладан, Асакада жами шу тоифадаги қишлоқларнинг 31 таси жойлашган. 19-иловада келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, Андижон вилоятида 32 та энг йирик, яъни ҳар бирида 5000 ва ундан ортиқ ахоли жойлашган қишлоқлар мавжуд. Уларга жами қишлоқ ахолисининг 1/5 қисмига яқини тўгри келади. Бундай йирикликдаги қишлоқлар биргина Шахрихон туманида 8 та: Дўрмон, Хўжаобод, Ахмад Хўжа, Оқолтин, Сарой, Янги Найнов, Янгийўл, Назармахрам; Қўрғонтепада 5 та: Қўрғонтепа, Қўштепа, Маъмуробод, Чироқтамға, Хонобод; Избоскан ва Асака туманларида 3 тадан. Улар жумласига Ойим, Булоқбоши, Уйгур, Миробод каби "мегақишлоклар" хам киради. Фақат Бўз, Улугнор ва Хўжаобод туманларида энг йирик қишлоқлар йўқ, холос. Қишлоклар географияси шахарларга Караганда жойларнинг табиий шароити, хусусан ер-сув, агроиқлимий ресуреларнинг мавжудлиги билан тавсифланади. Интенсив суғорма деҳқончилик ривожланган ҳудудларда қишлоклар гуж ёки асосий йўл, канал-ариқлар бўйида занжирсимон жойлашган, ўзига хос "қишлоқ агломерацияларини" вужудга келтирган. Бевосита урбанистик таркибга келсак, вилоятда 1 та йирик - Андижон шаҳрида 404 минг киши аҳоли бор; Асакада 62, Шаҳрихонда 68 минг киши

яшайди. Демак, республикамизнинг айрим минтақаларидан фарқ қилиб, бу ерда ўрта бўғин шахарлар хар ҳолда мавжуд. Хонобод, Охунбобоев, Пойтуғ. Қорасув, Қўрғонтепа ва Пахтаободнинг ҳар бирида 20-30 мингдан ахоли истикомат қилади. Қолган 85 шаҳар жойлар кичик манзилгоҳларини ташкил қилади; умумий урбанизация даражаси 52,7 % (2014 й.) Вилоят маркази - Андижон негизида йирик шаҳар агломерацияси шаклланмоқда. Унинг "йўлдошлари" орасида, энг аввало, узбек автомобильсозлари шаҳри Асака хамда Шахрихон, Марҳамат, Пойтуг кабилар ажралиб туради. Минтақа шаҳарлари турли функцияларни бажаради: Андижон - кўп функцияли, иқтисодий, сиёсий, маданият ва фан маркази; Асака ва Шаҳрихон - саноат марказлари, Қўрғонтепа, Хўжаобод, Охунбобоев, Пахтаобод, Пойтуғ, Улуғнор, Балиқчи, Булоқбоши, Бўз, Оқолтин, Олтинкўл, Куйганёр -агросаноат шаҳар ва шаҳарчалар, туман маъмурий марказлари, Қорасув. Хонобод - транспорт ва савдо марказлари. Бошқа шаҳар жойларнинг аксарияти агрошахарчалар ҳисобланиб, уларнинг айримларида ҳозирча шаҳар пайдо қилувчи тармоқлар сует ривожланган. Андижон шаҳрида 404 минг, Шаҳрихонда - 71 минг, Хонободда 40 минг аҳоли бор, қолган шаҳарлар аҳолиси бундан кам. Андижон вилоятининг иккинчи муҳим бойлиги - бу унинг меҳнат ресурсларидир (биринчиси - агроиклимий ресурслар). 2014-йил 1-январь маълумотларига кўра, вилоятда меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли сони 1631 минг киши, иқтисодий фаол ахоли 1279 ва ииқтисодиёт тармоқларида банд аҳоли 1211 минг кишини ташкил қилади. Жами банд бўлганларнинг 71,4 фоизи моддий ишлаб чиқаришда, қолганлари номоддий соҳаларга тўгри келади. Шу жумладан, саноатда - 11,6 %, кишлоқ ва ўрмон хўжалигида -37,5 %, транспорт ва алоқада - 2,5 %, қурилишда - 5,1 %, савдо, умумий овқатланиш, моддий техника таъминотида уларнинг 8,2 % банд.

Номоддий ишлаб чиқариш соҳаларидан таълим, маданият, санъат, фан ва илм-фан соҳаларида 10,9 %, соғликни саклаш, жисмоний тарбия ва ижтимоий таъминотда 5,9 %, уй-жой хўжалиги ва аҳолига маиший хизмат кўрсатишда 2,5 % иқтисодий фаол ахоли ишлайди'. 2013-йилда жами 80,3 мингта иш ўринлари яратилган бўлиб, уларнинг 4/5 кисми қишлок жойларга тўғри келади. Вилоят иктисодий географиней. Андижон вилояти хўжалиги, аввал эътироф этилганидек, индустриал- аграр йўналишга эга. Бу турдаги минтақалар мамлакатимиз иктисодий маконида унча куп эмас. Вилоят ялпи худудий маҳсулотининг 18,1 фоизини саноат, 28,7 фоизини қишлоқ хўжалиги таъминлайди; транспорт ва алоканинг улуши - 7,1 %, савдо ва умумий овқатланишники - 10,1 %, қурилишники - 5,7 % ва х.к. (2012 й.). Агар юкоридаги рақамлар ахолининг бандлик таркиби билан таккосланса, хўжалик тармоқларининг иктисодий самарадорлиги ва мехнат унумдорлиги хакида маълум тасаввурларга эга бўлиш мумкин. Масалан, саноатда банд бўлган 11,6 % ахоли ЯҲМ нинг 1,5 баробаридан кўпроғини яратса, аграр сохада, аксинча, 37,5 фоиз ишловчилар 28,7 фоиз махсулот ишлаб чиқаради. Транспорт ва алоқада бу нисбат 2,5 ва 7,1 %, қурилишда 5,1 ва 5,7 %, савдо ва умумий овкатланишда 8,2 ва 10,1 фоизга тенг. Демак, иктисодиёт тармоқлари орасида саноат. транспорт ва алокада мехнат унумдорлиги юқорирок. Вилоят республика халк истеъмол молларининг (ХИМ) 30,0 фоизига яқинини беради ва бунга асосан ноозик-овкат маҳсулотлари хисобидан эришилади. Фаолият кўрсатилаётган кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг сони хам ошиб бормокда - умумий сони 40 минг атрофида, уларнинг кўпчилигини микрофирмалар ташкил этади. Ушбу секторнинг ЯҲМ улуши - 57,4, саноатда - 12,3 %, кишлок хўжалигида - 99,8 %, қурилишда -93,1, чакана савдода - 45,0 %. Жами кичик бизнес субъектлари

томонидан 2012-йилда 65,0 минг янги иш ўринлари яратилган; вилоятда яратилган иш ўринлари асосан шу сектор зиммасига тушади. Саноати. Мустақиллик йилларида Андижон вилояти саноати тез ривожланиб борди ва республика иктисодий маконида ўзига хос ўсиш кутбйга айланди. Бу, энг аввало, вилоятнинг Асака шаҳрида жойлашган аввалги "УзДЭУ авто" - ҳозирги '* GM Ozbekiston " қўшма корхонаси асосида рўй берди. Навоий вилояти саноат ишлаб чиқаришида бу ердаги йирик тоғ- металлургия комбинатининг ахамияти кандай бўлса, Андижон вилоятида хам ушбу автомобилсозлик заводи мавкеи шундай. Уларсиз мазкур вилоятлар иктисодиети бутунлай бошкача кўринишда бўларди. Асакадаги завод курилиши 1994 йилда бошланиб, унда 1996-йилда биринчи узбек автомобильи ишлаб чиқарилган. Умумий лойиҳа куввати бир йилда 200 минг дона автомобиль. Завод конвейеридан чиқкан турли русумдаги замонавий автомобиллар: "Нексия 1 ва 2", "Матиз", "Дамас", "Спарк", "Джентра", "Ласетти", "Кобальт", "Каптива"лар жаҳон бозорида, хусусан МДҲ мамлакатларида яхши мавқеларни забт эттан. Ҳозирги вактда айтиш мумкинки, республикамизда Андижон деганда Асака, Асака деганда енгил автомобиллар тушунилади. Шундай қилиб, машинасозлик, аниқроги автомобилсозлик вилоят саноати ва, умуман, минтақа иқтисодиётининг етакчи тармоғи ҳисобланади. Унинг ҳиссасига жами яратилган саноат маҳсулотининг 77,0 фоизи тўғри келади. Енгил саноат маҳсулотининг қиймати 4,7 %, озиқ-овкат - 4,8 % (32- жадвал). Жадвал маълумотларининг қиёсий таҳлили Андижон вилояти саноатининг ўта тор ихтисослашуви томон боришини кўрсатади. Чиндан ҳам вилоятнинг ҳозирги саноат маҳсулотида машинасозлик мавкеи йилдан- йилга ошиб бормокда. Бу, албатта, нисбий кўрсаткич, бироз унинг замирида икки жараё'н ётибди: биринчидан, автомобилсозликнинг юқори суръатда ривожланиши бўлса, иккинчидан, бошқа саноат тармокдарида бу кўрсаткичларнинг пастлигини англатади. Бинобарин, вилоятда анъанавий,

хусусан енгил ва озиқ-овқат саноат тармокдарини ҳам жадал ривожланиши талаб этилади. Бундай сиёсат мавжуд мехнат ресуреларидан кўп мехнат талаб қилувчи тармокдарда кенгроқ фойдаланиш ҳамда минтака иктисодиётини диверсификация қилиш жиҳатидан хам тўғри ҳисобланади. Қолаверса, вилоятнинг демографик вазиятидан келиб чиққан ҳолда, халк истеъмол моллари, айниқса, енгил ва озиқ-овқат саноати маҳсулотларини кўпрок ишлаб чикариш максадга мувофикдир. Ваҳоланки, жами ХИМ таркибида озик-овкат маҳсулотлари 5,4 фоиз ва енгил саноат маҳсулотлари 4,3 фоизни ташкил килади, холос. Табиийки, бу жуда паст кўрсаткич. Шу боне, бу тармокларни ишлаб чикаришни маҳаллийлаштириш дастури нуктаи назаридан хам ривожлантириш зарур хисобланади. Саноат тармоклари доирасида ишлаб чикариш хажми ва асосий саноат корхоналари турлича. Вилоятда жами йирик саноат корхоналари 51 та. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, Андижон вилояти саноат корхоналарида ишлаб чикариш мужассамлашуви жуда юкори; бу ерда, бошка қатор минтакаларга Караганда, саноат корхоналарининг сони оз, лекин "оз бўлсада - соз", аксарияти катта корхоналардир. Вилоятда тахминан 500-600 млн. кВт соат электр энергия ишлаб чикарилади ва уни 100 минг кВт қувватига эга бўлган Андижон СЭС беради. Киме ва нефть-кимё саноатида маҳаллий конлардан оз микдорда (90-100 минг т атрофида) нефть казиб олинади ва у Фарғона нефтни кайта ишлаш заводига жўнатилади. Ушбу гармокда "Уз Кора Ко" ва "Уз Донгжу Пэинт Ко" кўшма корхоналари фаолият кўрсатмокда. Машинасозлик ва металлни кайта ишлаш саноатининг энг йирик корхонаси, албатта, " GM Ozbekiston " ҚК ҳисобланади. У тармоқнинг 80,5 фоиз маҳсулотини, вилоят саноат ишлаб чикариш хажмикинг 62,0 фоизини таъминлайди. Шунингдек, бу ерда "Прицеп" АЖ, "Уз Коджи ", "УзТонг Хонг КО" ва бошка қўшма корхоналар мавжуд (аксарияти Жанубий Корея Республикаси билан хамкорликда яратилган). Юкоридагилардан ташкари,

машинасозлик ва металлни кайта ишлаш саноат тармоғига карашли қатор тажриба ва таъмирлаш механика ва бошка заводлар бор ("Андижонкабел", Авиа механика заводи, "Идас электроника систем" ва х.к). Улар ичида маҳсулот киймати бўйича "УзДонг Янг Ко" кўшма корхонаси автомобиль ишлаб чикарувчи заводидан кейинги иккинчн ўринда туради - у тармоқнинг 6,0 фоиз маҳсулотини беради. Алохида таъкидлаш жоизки, Асака автомобиль заводи нафакат вилоят, балки бутун Фарғона водийси саноатининг ривожланишига хам жиддий таъсир кўрсатди. Заводни эҳтиёж кисмлари билан маҳаллий ишлаб чикариш хисобига кўпрок таъминлаш максадида кўшни вилоятларда ҳам унга турдош ёки ёрдамчи саноат корхоналари барпо этилган (масалан, Наманган, Кувасой ва бошқа шаҳарларда). Қурилиш материаллари саноати сует риивожланган, у асосан ғишт ишлаб чикарувчи заводлардан иборат. Илгари катта мавкега эга бўлган енгил саноатда ҳам ўсиш суръатлари унча катта эмас. Тўгри, хорижий сармоялар хисобидан катор тўқимачилик корхоналари барпо этилган (уларнинг энг йириги Шаҳрихондаги "Антекс" ҚК саналанади). Бирок, бу суръатлар мавжуд хомашё, меҳнат ресурелари ва эҳтиёжлар нуктаи назаридан крниқарли эмас. Собиқ Иттифоқ даврида қурилган йирик Андижон тўқимачилик комбинати ҳозирги кунда депрессия холатида. Пахта тозалаш заводлари барча қишлоқ туманларида жойлашган. Улар бир йилда, об-ҳаво, пахта ҳосилига караб 100-102 минг тонна пахта толаси ишлаб чиқаради. Худди шундай шароитда ўртача 12-15 минг тонна тозаланган ўсимлик ёғи олинади (Андижон ва Асака шаҳарлари). 2013-йилда 246,0 минг енгил автомобиль, 900 минг дона атрофида подшипник, 9,0 минг дона велосипед (уни "Авиа механика заводи" АЖ беради), 4213 тонна курилиш бўёклари ("Уз Карам Компани" МЧЖ) ишлаб чиқарилади. Шунингдек, ўртача бир йилда 95-110 минг тонна атрофида ун олинади, уни Андижон ва Асака, Қўрғонтепа дон маҳсулотлари АЖ беради. Фарғона водийсида Қўқондан ташкари Андижонда хам спирт заводи - "Биокимё" АЖ

бор. Бир йилда 750-800 минг кв.м ип газлама, 2500 минг кв. м нотўқима материаллар тайёрланади. Айни вақтда пайпоқ ишлаб чиқариш кайта йўлга кўйилмоқда, тикилган буюмлар, трикотаж маҳсулотлари ҳам сезиларли даражада кўпаймоқда. Озик-овкат маҳсулотларидан 2012-йилда 13,2 минг тонна ўсимлик ёғи (2008 йилда -20,5 минг т), 32905 минг шартли банка мева ва сабзавот консервалари, 38,3 минг т гўшт ва гўшт маҳсулотлари, 56,6 минг т сут ва сут маҳсулотлари, 100,3 минг т ун олинган. Омихта ем ишлаб чиқариш 54,0 минг тоннани ташкил қилган. Саноат географиясига Караганда, Андижон шаҳри вилоят ялпи саноат маҳсулотининг 16,9, Асака - 64,3 фоизини, демак, бу икки шаҳар унинг 4/5 қисмидан кўпроғини беради. Қишлоқ туманлари орасида Андижон. Шаҳрихон, Асака, Избоскан бироз ажралиб туради. Хонобод шаҳрининг улуши 4,8 фоизга тенг. Аҳоли жон бошига хисоблаганда, Асака ва Хонобод шаҳарлари ажралиб туради. Қишлоқ туманлари кўрсаткичлари ўртачадан паст, энг паст даража Улугнор, Пахтаобод ва Булокбошида қайд этилади. ХИМ бўйича олганда, уларнинг 87,3 фоизи биргина Асака шаҳрига тўгри келади. Вилоят марказининг бу борадаги ҳиссаси 5.9 %, Шаҳрихон туманиники 1,5 %, Хўжаободники 1,0 % (54-жадвал). Хужаобод ва Қўрғонтепа туманларининг улуши ҳам шу атрофида. Қолган қишлок туманларида бу салоҳият анча паст, баъзиларида (Бўз, Улугнор) у йўқ даражада. Аҳоли жон бошига ҳисоблаганда хам худди шундай тафовутлар кўзга ташланади - энг юкори кўрсаткич Асака шаҳрида, колган ҳудудларда у паст даражада.

Қншлоқ хўжалиги. Андижон вилоятида нафақат саноат, кишлоқ хўжалиги ҳам яхши ривожланган. Бундан вилоятда ўзлаштирилган ерларнинг деярли қолмаганлиги ҳам далолат беради. Агар худуднинг иқтисодий салоҳиятини аниқлаш лозим бўлса, яратилган ялпи маҳсулотни минтақа майдонига бўлиб топиш мумкин. Албатта, мазкур вилоятда бу кўрсаткич ниҳоятда катта бўлади ва у ҳудуднинг иктисодий салоҳияти юксаклигидан, иқтисодиётининг юқори зичлигидан дарак беради. Шу жиҳатдан кишлоқ хўжалиги ҳам бу ерда интенсив ривожланиш хусусиятига эга. Вилоят қишлоқ хўжалиги республикамизнинг айрим минтақаларидан фарқ килиб, ялпи аграр маҳсулотда дехкончиликнинг улуши катталигида (2013-йилда 71,6 %) ўз аксини топади. Ер танқислиги сабабли фермер хўжаликлар ривожланишига ҳам имкониятлар минтақада бироз чекланган. Бирок шунга қарамасдан, мулкчиликнинг бу шакли ялпи қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг 45,8 фоизини беради. Андижон вилояти умумий ер майдони 430,3 минг гектар, шундан қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерлар 61,1 % - бу жуда юқори кўрсаткич. Бундай ерлар ҳиссаси фақат Улуғнор туманида бироз кичикрок. Қишлоқ хўжалигининг интенсивлигини бизнинг шароитимизда суғориладиган ерларнинг мавжудлиги белгилаб беради. Алоҳида таъкиддаш лозимки, вилоятда бу кўрсаткич ниҳоятда юқори -суғориладиган ерларнинг кишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган жами ерларга нисбатан улуши 91,1

%. Балиқчи, Бўз, Избоскан, Олтинкўл, Пахтаобод туманларида улар 100 фоизни ташкил қилади (20-илова). Экин экиладиган ерлар кишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг 79,3 фоизига тенг; унинг 8,3 % пичанзор ва яйловлардан иборат, холос. Экин ерларнинг ҳиссаси, хусусан, Балиқчи, Бўз, Избоскан, Пахтаобод, Улуғнор каби туманларда катта, пичанзор ва яйловлар эса Андижон, Хўжаобод, Марҳамат ва Асака туманларида нисбатан кўпроқ майдонни эгаллайди. 2013-йилда вилоятда жами экин майдонлари 256,2 минг гектар бўлган. Шундан донли экинлар 93,9 минг га майдонда етиштирилган. Ялпи ҳосил 646 минг т (2000 Й.-580 минг т) ё'ки республика ғалласининг 8,6 фоизига баробар. Донли экинлар таркибида буғдой етакчи: 80 минг га, ялпи ҳосил 568 минг т, ҳосилдорлик 70,8 ц/га. Пахтазорлар 94 минг гектарга яқин бўлиб, у 2000-йилга Караганда бироз қисқарган. Ялпи ҳосил ҳам камайган ва 292 минг тоннани ташкил қилган, ҳосилдорлик 31,3 ц/га (2000 йилда 31,8 ц/га). Пахта деярли тўлиқ фермер хўжаликларида етиштирилади. Бошқа техника ва мойли экинлардан кунгабоқарга катта эътибор берилмоқда. У 2012-йилда 3,2 минг гектарга экилган. Кунгабоқар асосан ёғ олиш максадида етиштирилади. Шу мақсадда ер ёнғоқ ҳам экилади. Вилоятда картошка етиштиришга ҳам эътибор катта. Кўрилаётган йилда у 5,9 минг гектарга экилиб, 201 минг тоннага яқин ҳосил олинган. Сабзавот 21,0 минг гектарни эгаллаган, ялпи ҳосили 1077 минг тонна. 2012-йилда ем- ҳашакка ажратилган ер майдони 12,5 минг гектар, унинг ярмидан кўпроғи силос учун экиладиган маккажўхори билан банд. Боғдорчилик майдони 29,0 минг гектарни ташкил килган; узум 4,2 минг гектарда етиштирилган; ялпи ҳосил, мое ҳолда, 439 ва 52 минг тонна. Чорвачилик маҳсулотларидан 2012-йилда тирик вазнда гўшт 105 минг т, сут 655 минг т, тухум 276 млн. дона, жун 2128 тонна, пилла 3303 тонна олинган. Йирик шохли корамоллар сони 863 минг бош, куй ва эчкилар 1176 минг бош. Таккослаш учун: 2000-йилда 2700 тонна атрофида пилла

таиёрланган, йирик шохли корамоллар 440 минг бош, қўй ва эчкилар 500 минг бошга якин бўлган. Қишлок хўжалик махсулотларини етиштиришда Андижон, Жалақудук, Кўртонтепа, Пахтаобод, Избоскан туманлари олдинда (7,0-8,8 %). Улугнор, Хўжаобод, Бўз ва Булокбоши туманларининг улуши эса пастрок. Ахоли жон бошига ҳисоблаганда, энг юкори кўрсаткич Бўз ва Улуғнор туманларида қайд этилган. Мархамат, Пахтаобод, Хўжаобод туманларида хам бу кўрсаткич ўртача даражадан кўпрок. Юкорида таъкидланганидек, вилоятда фермер хўжаликларининг ташкил этилиши ва ривожланиши ўзига хос минтақавий хусусият касб этади. 2013- йилда бу ерда жами 7175 та фермер хўжаликлари бўлиб, уларга 256 минг гектар ер бириктирилган; ишлайдиган ходимлар сони -127,2 киши (21 - илова). Илова маълумотларига кўра, ҳар бир фермерга ўртача 35,7 гектар ер тўғри келган ва 17,7 киши ишлаган. Энг катта ер майдони ёки нисбатан каттарок фермер хўжалиги, энг аввало, янги ўзлаштирилган Улуғнор туманила кузатилади (61,5 га); ишчилар сони Шахрихонда энг кўп (28,2 киши). Асака, Бўз, Избоскан туманларида хам бу кўрсаткичлар анча юкори. Майдони энг кичик фермер хўжаликлари Пахтаобод туманида (24,5 га), энг кам ходимлар сони Улуғнорда (8,8 киши) бўлган. Таҳлил этилаётган йилда вилоят бўйича фермер хўжаликлари жами қишлок хўжалик махсулотларининг 45,8 фоизини берган. Кизиғи шундаки, янги ўзлаштирилган Улуғнор туманида фермер хўжаликларининг иқтисодий самародорлиги энг юқори (71,4 %). Балиқчи, Бўз, Шахрихон туманларида хам бу кўрсаткичлар сезиларли - 50 фоиздан кўп. Айни пайтда, нисбатан паст кўрсаткичлар Асака, Хўжаобод, Олтинкўл кишлок туманларида. Бундай тафовутлар кисман аҳоли зичлиги ва табиий географик шароити билан боғлиқ. Умуман олганда эса, вилоят қишлок иктисодиётида деҳқон хўжаликларининг ўрни катта.

Ижтимоий соҳалар географияси. Ахоли зич, ахоли пунктлари катта бўлган Андижон вилоятида ижтимоий соҳалар ривожланиши мухим аҳамиятга эга. Хусусан, мавжуд мехнат ресурсларини иш билан таъминлаш, аҳоли бандлигини ошириш оркали унинг турмуш шароитларини яхшилаш бугунги куннинг энг долзарб масалаларидан саналади. Одатда, ахолининг сифат жиҳатидан ривожланиши, баркамол даражада шаклланиши унинг хар томонлама соғлом, билимли бўлишини талаб қилади. Шу нуқтаи назардан, соғлиқни саклаш ва таълим тизимларига алохида эътибор бериш талаб килинади. Вилоятда тиббиёт муассасаларининг умумий сони 117 та бўлиб, уларнинг ярмидан купи бюджет тизимида фаолият кўрсатади. Хар 10000 кишига 42,9 та бемор ўринлари тўғри келади. Амбулатория - поликлиникалар сони 559 та, врачлар хар 10000 кишига 22,7, ўрта медицина ходимлари 90,6 та. Бу ракам. tap минтака соглиқни саклаш сохаларининг яхши йўлга қўйилганлигидан далолат беради. Қишлок врачлик пункглари (ҚВП) 341 та ёки хар бир кишлок туманида 24,4 тадан. Агар вилоятда жами 456 та қишлоқ ахоли пунктлари мавжудлиги эътиборга олинса, ушбу соханинг муҳим географик хусусиятлари яққол намоён бўлади. Бу хам бўлса, кишлок ахоли пунктлари катталигининг натижасидир. Касалхонадаги ўринлар сони хар 10 минг кишига Мархамат туманида энг юкори - 43,9 (Асака шахрида 55,8). Шу билан бирга, 2013-йил якунлари мазкур соханинг Бўз ва Пахтаобод туманларида бироз паст ривожланганлигини кўрсатади. Ҳар 10 минг кишига тўгри келадиган амбулатория-поликлиника муассасалари ўртача 153,8 бўлган холда, у Асака шахрида 234,9 та, Улуғнор туманида 183,9 та; нисбатан пастрок кўрсаткичлар Асака ва Андижон қишлок туманларида ҳамда Хонобод шахрида кузатилмоқда. Бошка минтақаларда бўлганидек, бу ерда хам вилоят маркази ёнида жойлашган қишлок туманларида ижтимоий соҳалар билан таъминланганлик бироз паст бўлади, сабаби бу жойларнинг ахолией катта шаҳар имкониятларидан фойдаланади.

$Вилоятда мактабгача тарбия доимий муассасалари 455 та. Умумтаълим мактаблари 742 та бўлиб, уларда ўкувчилар сони 2012-2013 ўқув йилида 386 минг ёки хар бир мактабда ўртача 520 кишидан тўғри келган. Академик лицейлар жами 12 та, уларнинг кўпчилиги Андижон шаҳрининг ўзида жойлашган; талабалар сони 9945 та. Барча қишлоқ туманлари ва шаҳарларда касб-ҳунар коллежлари мавжуд: умумий сони 117 та, талабалар - 147,4 минг киши. Андижон шаҳри мамлакатимизда олий маълумотли кадрлар етказиб беришда муҳим мавқега эга. Бу ерда 4 та олий ўқув юрти, шу жумладан, университет, тиббиёт институти бор. Андижон туманининг маъмурий маркази Куйганёр шаҳарчасида Қишлоқ хўжалиги (аввалги пахтачилик) институти жойлашган. Вилоят олий ўқув юртларида жами 15 мингдан зиёд талаба таҳсил олади 1 . Ижтимоий соҳалар орасида аҳолига пуллик хизмат кўрсатиш ва чакана савдо хдм катта аҳамиятга эга. 2012-йил якунларига кўра, вилоятда аҳоли жон бошига тўғри келадиган пуллик хизматлар Андижон шаҳри ҳисобидан шаклланган. Қишлоқ туманларида эса мазкур кўрсаткич Хўжаобод ва Шаҳрихонда бирмунча юқорироқ. Салоҳият нуқтаи назардан хам Андижон шахри, албатта, олдинда - унинг бу борадаги ҳиссаси 31,4 %. Шунингдек, Андижон туманида вилоят пуллик хизматининг 6,8, Асака туманида - 8,5 фоизи амалга оширилган (22-илова). Чакана савдода: Андижон ша\ри 40,9 %, Асака тумани 7,0 %, Шаҳрихон тумани 9,2 %, Қўрғонтепа тумани 6,6 % ва ҳ.к.; энг паст кўрсаткичлар Улуғнор ва Бўз туманларида. Ахолининг яшаш шароити кўп жихатдан ижтимоий инфратузилма шахобчаларининг қай даражада ривожланганлигига боглиқ. Бу борада, айниқса, ахолининг тоза ичимлик суви, газ ва электр энергия билан мунтазам таъминланиши катта мазмун касб этади. Андижон вилоятида 2013-йил якунлари бўйича, ахолининг марказлашган ичимлик суви билан таъминланганлиги 80,4 фоиз бўлган. Шахар жойларда бу вазият, албатта, яхши, қишлоқ туманлари миқёсида эса айрим муаммолар йўқ эмас. Чунончи,$

Мархамат тумани аҳолисининг атиги ярми бундай имкониятларга эга. Избоскан, Қўрғонтепа, Балиқчи туманларида ҳам мазкур кўрсаткич юқорироқ бўлишини талаб қилади (65 - 71 %). Табиий газ билан таъминланиш ичимлик сувига нисбатан пастроқ - 79<9 %. Хонобод шаҳри яқинида йирик газхона барпо этшшшига қарамай, вилоятда газ билан таъминланганлик ўртача 78,1 %. Избоскан ва Жалакудуқ туманларида бу кўрсаткич 60 фоиздан паст. "Қишлоқ тараққиёти ва фаровонлиги" Давлат дастурида бу масалаларга устуворроқ эътибор берилгани табиий. Вилоятда ер танқислиги боис, уй-жой билан таъминланганлик республиканинг бошқа минтакдларига Караганда пастроқ - ўртача бир кишига 9,8 кв.м. тўғри келади. Нисбатан юқорироқ кўрсаткич Жалақудуқ (13,1 м 2 ) ва Шахрихон (12,1 м 2 ), Андижон (11,7 м 2 ) ва Пахтаобод туманларида (10,6 м 2 ) кузатилади, Улугнорда эса у 7,7 м 2 га тенг. Бундай ижтимоий муаммо, энг аввало, аҳоли зичлигининг юқорилиги ва ер ресурсларининг камлиги боис юзагакелган. Инвестиция, транспорт ва ташки иқтисодий алокалар. Ҳар қандай мамлакат ёки минтақа ижтимоий-иқтисодий ривожланиши асосини инвестиция, капитал кўйилмалар белгилаб беради. Айтиш жоизки, Андижон вилоятида капитал кўйилмалар ва қурилиш ишлари яхши олиб борилмоқда. Жами инвестициялар хажмининг 1/5 қисмидан кўпроғи Андижон шаҳрига, 22,3 фоизи Асака шаҳрига йўналтирилган. Айни вактда, Бўз ва Улугнор қишлоқ туманларининг инвестиция муҳити унча қулай эмас. 2012-йилда вилоятда амалга оширилган қурилиш ишларининг 1/3 кисми Андижон шахрига тўғри келди. Бу ишлар кўлами Балиқчи, Андижон, Избоскан, Шахрихон туманларида хам бироз кўпроқ бўлган ҳолда, Улуғнор ва Қўрғонтепа туманларида қурилиш камроқ эканлиги қайд этилади. Мавжуд маълумотларга қараганда, вилоятда жами 46,2 млн тонна юк, 394,2 млн киши йўловчи ташилган. Юк ва йўловчи ташиш айланмаси олдинги йилга қараганда ортган. Ташилган юкнинг 60,6 фоизини,

йўловчиларнинг 52,5 фоизини автомобиль транспорта амалга оширган. Юкнинг хам, йўловчининг хам аксарият қисмини хусусий автомобиль эгалари бажаришган. Юк ташишда, энг аввало, Андижон шахри, туманлар орасида эса Андижон хамда Пахтаобод ажралиб туради. Йўловчилар ташишда вилоят марказидан ташқари Андижон, Қўрғонтепа ва Асака туманлари олдинда. Ташқи савдо айланмаси 2008-йилда 2060,5 млн, 2009-йилда 1521,8, 2013- йилда 2889,5 млн АҚШ долларига тенг бўлган. Шундан экспорт 2013- йилда 894,6, импорт 1994,5 млн долларни ташкил қилган. Экспорт таркибида машина ва ускуналар - 66,1 %, импортда - 78,6 фоиз. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, машина ва ускуналар импорта қиймати уларнинг экспорт хажмидан кўп бўлган. Демак, бу борада кўшимча захиралар яратилган. Импортда кора ва рангли металлар хамда кимё саноати махсулотлари 7,6 фоизни ташкил қилади. Ушбу импорт товарлари хам асосан автомобилсозлик мақсаддарида амалга оширилган. 2012-йилда рўйхатга олинган хорижий сармоялар ёрдамида қурилган ва фаолият кўрсатаётган корхоналар сони 86 та бўлган. Уларнинг 30 таси Андижон шаҳрида, 8 таси Андижон туманида, 10 таси Шаҳрихонда, 5 таси Избосканда ва ҳ.к. Шу билан бирга, Пахтаобод, Бўз, Булоқбоши ва Улугнор туманларида қўшма корхоналар йўқ даражада. Маълумки, қўшма корхоналарнинг муҳим вазифаси мамлакат ва минтақалар экспортида фаол иштирок этишдир. Шу йилда мазкур корхоналар томонидан 795,8 млн. АҚШ доллари миқдорида экспорт ишлари бажарилган, унинг 3/5 қисми биргинэ Асакядшцспиг^ ЛвввЩ/ШЁИЯ* завллиглД гЎ.ғпи.ке.оа пи' Жами экспортнинг 96,9 фоизи МДҲ мамлакатларига тўғри келади (2012 й). Импортда "Узок хориж" ва Болтиқбўйи мамлакатлари устунлик қилади (91,8 %). Ташқи савдо айланмаси географиясининг айни шу жиҳачлари билан хам Андижон вилояти республикамизнинг бошка минтақаларидан фарқ қилади. Вилоят ичида экспортнинг 75,7, импортнинг 81,8 фоизи Асака шаҳри зиммасига тушади. Қолган худудлардан бу хусусда Хонобод шаҳри,

$шунингдек, Избоскан, Шахрихон, Андижон туманларини қайд этиш мумкин (22-илова). Андижон вилоятини микроиқтисодий районларга ажратадиган бўлсак, у ҳолда бу ерда уч раионни курсатиш мумкин: Марказий (Андижон ва Асака шаҳарлари, Андижон, Асака, Шаҳрихон, Пахтаобод. Избоскан туманлари); Жануби-шаркий (Марҳамат, Жалақудук, Қўрғонтепа, Хўжаобод, Булоқбоши туманлари) ва Ғарбий район (Балиқчи, Бўз ва 1 Хорижнй инвестнциялар асосида ташкил этнлган корхоналар минтака экспортннннг КК.Ч фоюини гаъмннлайли. Улутнор). Шубхасиз, улар орасида Марказий районнинг иктисодий кудрати катта. Бу борада, айниқса, Андижон - Асака - Шаҳрихон «учбурчаги» мухим мавқега эга. Андижон агломерацияси ва саноат тугуни вилоят геоиктисодий маконининг ўзагини ташкил этади. Шу билан бирга, адир оркасидаги Жануби-шарқий район қам анча ривожланган, аммо учинчи, яъни кейинги иилларда ўзлаштирилган Ғарбий райониинг иктисодий ва демографик салохияти хозирча юкори эмас. Бевосита кишлок туманлари даражасида кўриладиган бўлса, бу жойларда қишлоқ жойлар саноати сует ривожланган. Бу борадаги индикаторлар айниқса Улуғнор, Пахтаобод, Булоқбоши туманларида паст. Қишлок хўжалик махсулотларини ишлаб чиқариш индекси факат Шахрихон, Избоскан, Асака туманларида 1,000 дан паст, энг юкори кўрсаткич Бўз туманида - 2,124 (33-жадвал). Худди шундай худудий тафовутлар бошқа ижтимоий - иқтисодий со\аларда хам кўзга ташланади. Масалан, қурилиш ишларида, 2012-йил якунларига кўра, шахарларни ҳисобга олмаганда, индикатор Балиқчи ва Бўз туманларида нисбатан катта. Чакана савдода эса Хўжаобод ва Шаҳрихонда вазият яхшироқ, пуллик хизмат курсатиш асосан шаҳар жойларда - Андижон ва Асакада амалга оширилади. Умуман олганда, Андижон вилоятида Булокбоши, Марҳамат, Пахтаобод ва Улуғнор кишлок туманларининг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш$

даражаси пастрок. Таҳлиллар мазкур туманларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишида маълум муаммолар борлигини кўрсатади. Наманган вилояти Наманган вилояти Узбекистон Республикаси Фарғона водийси кисмининг энг катта худуди хисобланиб, унинг майдони 7,44 минг кв. км. Бу Фарғона иктисодий районининг 40,2 фоизи, мамлакатимизнинг 1,6 фоиз майдони демакдир. Аҳолиси - 2504,0 минг киши ёки республика ахолисининг 8,2 фоизи шу минтақада яшайди. Водийда, гарчи вилоят ўз майдонининг нисбатан катталиги билан ажралиб турсада, ахоли сони бўйича у Фарғона ва Андижон вилоятларидан оркада туради. Бирок, шунга карамасдан, республика миқёсида Наманган вилояти аҳолиси зич жойлашган худудлар каторига киради. Мамлакат мехнат тақсимотида Наманган вилояти, энг аввало, дехкончилик {пахта, пилла, мева, узум етиштириш), енгил ва озиқ-овкат саноатига ихтисослашган. У республика ялпи худудий маҳсулотининг 4,2, саноат маҳсулотининг 2,7, қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг 7,9, чакана савдо ҳажмининг 6,1 фоизини беради (2013 и.). Вилоят хозирги холатда 1967- йил 18-декабрда ташкил топган. Аслида эса у даставвал 06.03.1943 йилда бу мақомга эга бўлган, сўнгра, яъни 25.01,1960-йилда Наманган ва Андижон вилоятлари кўшилиб, алоҳида бир маъмурий бирликни ташкил қилган. Маълумки, бу даврда собиқ Иттифоқда вилоятларни йириклаштириш, "совнархоз"ларни шакллантиришга катта ақамият берилган. Худди шундай ўзгаришлар Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятларида ҳам юз берган. Наманган вилоятининг маъмурий-қудудий бўлиниши вилоятга бўйсунувчи 1 та шаҳар, 11 та кишлоқ тумани, 7 та туманга бўйсунувчи шахдр ва 120 та шаҳарчалардан иборат. Шунингдек, бу ерда 99 та кишлоқ фукаролар йиғинлари ва 402 та қишлоқ ахоли пунктлари мавжуд. Қишлоқ

туманлари орасида майдони бўйича Поп ва Чует ажралиб туради. Хусусан, Поп туманининг майдони энг катта бўлиб (2,91 минг кв. км), у вилоят умумий ҳудудининг 39,1 фоизини эгаллайди. Чует туманининг майдони 0,91 минг кв.км, кичиги эса Норин тумани ҳисобланади. Бу борадаги географийлик коэффициент 13,8 га тенг. Демак, вилоят табиий-хўжалик жиҳатдан анча катта ички худудий тафовутларга эга. Вилоятда биринчилар қаторида ташкил этилган туманлар Наманган, Чует, Поп ва Янгиқўргон бўлиб, улар республикамизда дастлабки - 1926 йилда амалга оширилган маъмурий ислоҳотларга тўғри келади. Тарихий нуқтаи назардан энг сўнггиси эса Чорток тумани, у 1980 йилда Янгиқўрғон туманидан ажралиб чиққан (23-илова). Географик ўрни ва табиий бойликлари. Наманган вилояти асосан Сирдарёнинг ўнг қирғоғи, Фарғона водийсининг шимолий қисмини эгаллайди. У Узбекистан Республикаси худудининг шаркий қисмида, Қирғизистон Республикаси Жалолобод вилоятидан жанубда жойлашган; ғарбда Тожикистон Республикасининг Сўғд вилояти билан, республикамиз доирасида эса Тошкент вилояти, жанубда Фарғона, жануби-шаркда Андижон вилоятлари билан чегарадош. Вилоят худудининг ярмидан кўпроғи тоғ ва тоғолди районларидан ташкил топтан. Бу ерда адир минтақаси кўшни вилоятларга қараганда кенг тарқалган ва у богдорчилик, узумчилик хамда чорвачилик учун қулай. Шу жихатдан Наманган вилоятининг ер фонди хам каттароқ. Бироқ, унинг энг чекка шимоли-ғарбий қисми баланд тоғликлардан иборат (баландлиги 4000 метргача етади). Орографик жихатдан вилоятнинг ғарбий ва шимолий қисмидаги Чотқол, Қурама хдмда Фарғона тизмалари Ғарбий Тяншань тоғ тизмаларига киради. Уларнинг асосий қисми - Поп туманида. Ушбу туманнинг ер усти тузилиши анча мураккаб бўлиб, баландлик амплитудаси энг жанубдаги 365-367 м баландликдан 4008 м нуқталар доирасида 3640 метрга тенг. Дархақиқат, Поп тумани республикамизда типик тоғли

худудлар каторига киради ва бу жойда "фойдали ер" коэффициенти вилоятнинг бошка туманларига Караганда анча паст 1 . Вилоят худудида баъзи казилма бойликлари хам мавжуд (флюорит, кумуш, олтин, гранит нефть ва б.). Чодоқ, Чоркесар, Уйғурсой полиметал ва кимматбахо металлар ҳамда Тергачи, Наманган ва Мингбулок нефть конлари шулар жумласидандир. Аммо бу конларда казилма бойликларининг захираси кум эмас, бинобарин, улар минтақа иктисодиётига кучли таъсир этмайди. Ёғин-сочин микдори ғарбдан шаркка томон ортиб боради (100-400 мм). Асосий гидрографик элементи - Сирдарё, у шу номда айни вилоят худудида, Норин ва Қорадарёнинг қўшилиши натижасида шаклланади. Бироқ Сирдарёнинг ерларни суғоришдаги ахамияти катта эмас, чунки у анча пастликда оқиб ўтади. Бу жихатдан унинг ирмоқлари - сойларнинг ахамияти юкорирок: Резаксой, Ғовасой, Косонсой, Чортоқсой, Намангансой ва ҳ.к. Ушбу сойларнинг юқори қисмида кичик-кичик сув омборлари курилган (Чорток, Кўксарой, Олмоссой, Ғовасой, Кенгкўлсой, Резаксой ва бошкалар). Норин дарёси Кирғизистон ҳудуди, баланд тоғликлардан юдиига чиққандан сўнг кенг ёйилиб кетади. Худди ана шу ердан водийнинг аксарият каналлари бошланади. Жумладан, Катта Наманган, Шимолий Фарғона, Катта Фарғона, Катта Андижон каналлари Учқўрғон шахри ва Шамолдисой шахарчаси якинидан бошланади. Катта Наманган канал и кейинги йилларда курилган бўлиб, у адир зонасининг пастроқ кисмларини суғоришга мўлжалланган. Умуман олганда эса, Наманган вилояти, айникса, унинг ғарбий қисми сув билан яхширок таъминланмаган. Шу жойларда ва тоғолди худудларда жуда кўп ариклар бор. Улар сув омборларидан бошланади. Наманган вилояти табиий бойликларига унинг дори-дармон учун фойдаланиладиган турли хил ўтлар (фармацевтика ресурелари) хамда рекреация масканларини хам киритиш мумкин. Бундай жойларга Чорток, Поп туманидаги Парда Турсун сихатгохлари, Янгиқўрғон, Чует туманларининг гўзал ландшафтлари мисол бўла олади.

Ахолией ва мехнат ресурелари. Яқин йилларгача Наманган вилояти республикамизда аҳолиси нисбатан жадал кўпайиб бораётган худудлар каторига кирар эди. Аммо сўнгги йилларда демографик ўсиш кўрсаткичлари бироз пасайиб бормокда. Масалаи, 1989-2000-йилларда вилоят аҳолиси Йилига ўртача 2,50 фоиздан кўпайиб борган бўлса, 2000-йиллар бошида бу кўрсаткич 1,70 фоизга тушиб қолган. Энг сўнгги йилларда аҳоли сони 1,70-1,80 фоиздан кўпайиб бормоқда. Демографик ривожланиш аср бошида бироз пасайиб, тахминан 2006 йилдан янада жадаллашган ва ўзига хос тўлқин сифатида қисқа муддатли ўтиш даврини намоён қилган. Қишлоқ туманлари микёсида аҳоли ўсиши анча худудий тафовутларга эга: агар вилоят аҳолиси 1989-2014-йилларда 1,7 мартага ўсган бўлса, бу кўрсаткич Чортоқ, Чует ва Косонсой туманларида 2,5-2,7 мартани ташкил қилган. Учқўрғон, Тўракўрғон ва Поп туманларида ҳам бу ўсиш анча юқори бўлган, Наманган ва Янгиқўргон туманларида эса аҳоли ўсиши динамикасининг бироз паст даражалари қайд этилади (23-илова). Наманган вилоятида аҳолининг зичлиги ўртача 1км 2 га 337 кишини ташкил қилади. Бу ракам қўшни Фаргона ва, айниқса, Андижон вилоятига Караганда бироз пастрок бўлса-да, у республика кўрсаткичидан 5 марта кўпдир. Вилоят ҳудудида аҳоли зичлиги ҳар хил: у Наманган шаҳрига бевосита яқин, суғорма деҳқончилик яхши ривожланган туманларда (Уйчи, Тўрақўрғон, Норин, Наманган) 680-890 кишига етади. Ваҳоланки, майдони бўйича энг катта Поп туманила зичлик 68 киши, холос. Бу эса бутун Фарғона иқгисодий районида энг кичик кўрсаткичдир. Шу каторда, янги ўзлаштирилган Мингбулоқ туманида ҳам аҳоли жойлашуви унча зич эмас - 151 киши ва бу жиҳатдан у қўшни Андижон вилоятининг Улуғнор, Бўз, Фарғонанинг Ёзсвон туманларига ўхшаб кетади. Маълумки, бу маъмурий бирликлар Марказий Фарғона - Қорақалпоқ чўли ҳудудларида жойлашган. Демак, вилоят туманларининг демографик сиғими бир-биридан анча фарқ қилади. Бундай ҳолат асосан сув ресуреларининг ҳудудий шаклланишига

боғлиқ бўлиб, у ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг минтақавий хусусиятларига ҳам таъсир кўрсатади. Вилоятда аҳоли сони бўйича Чует туман и олдинда туради. Бу ерда 237,6 минг киши истикомат килади. Қолган кишлоқ туманлари аҳолиси эса Мингбулоқ туманидаги 112 минг кишидан Наманган туманидаги 212 минг кишигача фарқ қилади (23-илова). Аҳоли сонининг нисбатан юқорн сур^атларда ўсишига унинг табиий ҳаракати сабабчидир. Чунончи, 2001 йилда тугилиш 20,7 промилле, ўлим 4,7 ва табиий кўпайиш 16,0 промиллега тенг бўлган (1999 йилда бу кўрсаткичлар юқоридагиларга мое равишда 23,1, 4,9 ва 18,2 промиллени ташкил этган). 2010-йилда табиий ҳаракат кўрсаткичлари қуйидагича: туғилиш 21,5, ўлим 4,5, табиий кўпайиш 17,0 промилле, 2013-йилда мое равишда, 22,9; 4,6 ва 18,3 %о. Ахолининг табиий ҳаракати худудий фарқларга эга бўлиб, бу жойларнинг демографик вазияти, аҳолисининг ё'ш ва жинсий, миллий таркиби, миграция ва бандлиги, маълумотлилик ва урбанизация даражаси каби қатор омилларга боғлиқ. 24-илова маълумотларининг таҳлили кўрсатишича, сўнгги йилларда вилоят аҳолисининг такрор барпо этилиши умумий тарзда пасайиб бораётган бўлса-да, у тўлқинсимон ўзгаришга эга. Бу ўзгариш ё'ки бурилиш тахминан 2005-2006-йилларга тўғри келиб, у, ўз навбатида, авлодлар алмашуви, демографик жараёнлар ўтмишининг хусусиятлари билан изоҳланади. Таҳлилларга биноан, туғилиш 1995-2013-йиллар мабойнида 15-20 промиллега қисқарган. Агар 2005-2013-йиллар оралиғи олинса, қатор туманларда туғилиш умумий коэффициентининг бироз кўтарилганлигини кўриш мумкин. Масалан, Косонсой туманида у 21,9 дан 24,3 промилллега, Наманган туманида 20,6 дан 23,0 гача, Уйчида 20,4 дан 23,8 промиллега кўтарилган ва ҳ.к. Фақат Мингбулоқ туманида акс ҳолат рўй берган. Умуман, барча кишлоқ туманларида кўрилаётган йилларда туғилиш коэффициента юқорилашган. 1995 йилда энг юкори туғилиш кўрсаткичи Косонсойда, энг пасти - Янгиқўрғонда, фарқ 8,6 промиллени ташкил қилган. 2000 йилда энг

юқори кўрсаткичга (27,0 %о) Тўрақўрғон тумани, энг пастига Норин (19,0 %о) тумани эга бўлган, фарқ 8,0 %о. 2005-йилга келиб туғилиш географиясида куйидаги ўзгаришлар юз берган: энг юқори туғилиш даражаси - 21,9 %о (Косонсой ва Поп туманларида), энг пасти -18,7 %о Учқўрғон туманида, улар ўртасидаги фарқ бор-йўғи 3,2 пунктни ташкил қилган. 2013-йилда вилоят туманлари орасида нисбатан юқори кўрсаткич Косонсойда (24,3 %о), энг пасти Чустда (20,9 %о) қайд этилди, фарқ 3,4 промилле. Кўриниб турибдики, 2000-йиллар ўртасида туғилиш кўрсаткичларидаги худудий тафовутлар бироз текислашган, кейинчалик эса бу фарқ, бироз ортиб борган. Улим коэффициента ҳам бу йилларда пасайиб борган. Аммо кишлок туманлари миқёсида катта фарклар кузатилмайди. 1995-йилда энг юкори ўлим курсаткичи Норинда, энг паста Чует туманида, 2013-йилда энг юқориси - Учкўрғонда, энг куйи даражаси Косонсой туманида кайд этилган. Аҳоли табиий ҳаракатанинг якунловчи курсаткичи - табиий кўпайиш жараёнлари туғилиш коэффициентидаги ўзгаришларни такрорлайди. Вилоят бўйича 2013-йилда табиий кўпайиш 18,3 промилле ёки 1,83 фоизга тент. Бу ҳакикий аҳоли кўпайишидан бироз кўпроқ, холос. Сабаби, ташки миграция вилоятда салбий натижага эга бўлиб, энг сўнгги йилларда у ижобийлашмокда. 2013-йилда ҳар минг кишига вилоятга келганлар 2,0, кетганлар ҳам шунча бўлган (34-жадвал). Келганлар бўйича Наманган ва Поп туманлари олдинда -3,1 %о, кетувчилар даражаси Мингбулок туманида юқори - 2,5 %о. Аҳоли миграцияси билан шаҳарлар ривожланиши, урбанизация жараёни чамбарчас боғлик- Қишлоқ аҳолисининг шаҳарларга кўчиши, шахарлар тўри ва таркибининг ривожланиши урбанизацията олиб келади. Наманган вилоятида, республикамизнинг бошка минтакаларида бўлгани каби, шахар аҳолиси 1989-2008-йилларда деярли ўсмади ёки унинг ўсиши кишлок аҳолисининг кўпайишидан унча ортик бўлмади. Натижада, урбанизациянинг умумий демографик курсаткичи бу даврда кескин

ўзгармади, аксинча, мамлакат ва қатор вилоятларда у ҳатто кискарди. Аммо 2009-йилга келиб "Қишлоқ тараққиёти ва фаровонлиги йили" Давлат дастурини кабул қилиш ва амалга ошириш муносабати билан вазият кескин ўзгарди, яъни урбанистик тўлкин вужудга келди. Биргина Наманган вилоятида 109 та кишлок аҳоли пункти шаҳарча макомига муяссар бўлди ва урбанизация курсаткичи 2008-йилдаги 37,1 дан 64,7 фоизга "сакради" Ҳозирда вилоят мазкур кўрсаткич бўйича республикамизда биринчи ўринга чиқиб олди. Ваҳоланки, саноат ишлаб чиқариш ва умуман ижтимоий- иктисодий ривожланиш кўрсаткичлари бунга мое келмайди. Дашкил этилган янги шаҳарчалар, тўғрироғи - агрошаҳарчалар аҳолиси 613,1 минг киши ёки 2008-йил кишлок аҳолисининг 44,8 фоизи, 2009-йил шаҳар аҳолисининг 42,7 фоизи демакдир. Ушбу ракамлар "маъмурий" урбанизациянинг ёки қишлок урбанизациясининг нақадар таъсирчанлигини исботлаб беради. Энг кўп агрошаҳарчалар Янгиқўрғон тумани харитасида вужудга келди - 18 та. Уларнинг энг катталари -Қорачашуркентда 10560 киши, Искавотда 8490 киши истиқомат қилади. Тумандаги жами шаҳарчалар ахолией 111,6 минг киши ёки вилоятдаги янги шаҳарчалар ахолисининг 1/6 қисмига тўғри келади. Тўракўрғон туманида бундай манзилгоҳлар 12 та, уларнинг умумий ахолией 64,2 минг киши. Уйчи туманида, мое равишда, 11 та ва 47,3 минг киши. Поп ва Косонсой туманларида 10 тадан; улар орасида энг йириклари Чодакда - 13,8, Сангда - 13,6 (Поп тумани), Озод шаҳарчасида- 9,7 минг киши (Косонсой тумани) истиқомат килади. Шунингдек, Наманган туманининг Ғирвон шаҳарчасида 13,4, Ғалчада - 13,0, Учқўрғоннинг Кайки шаҳарчасида -16,4, Чует туманининг собиқ Олмос қишлоғида -23,5, Варзикда 12,5 нафар аҳоли бор. 2013-йил маълумотларига Караганда, Кайки шаҳарчасида (Учкўрғон т.) 16,4 минг, Корасконда (Чортоқ т.) 19,2 минг аҳоли жойлашган. Наманган вилояти Ўзбекистонда қишлоқ аҳоли пунктларининг катталиги билан алоҳида ажралиб туради. 2008 йилда ҳар бир қишлокқа

ўртача 2672 киши тўғри келган. Шу боис, янги шаҳарчалар ва улар аҳолисининг сони анча кўп бўлган. Агар факат шу кўрсаткичлардан келиб чиқилса, янги шаҳарсозлик қоидаларнинг мазкур бандига кўра (шаҳарчалар аҳолиси 2000 кишидан кам бўлмаслиги керак) вилоятнинг деярли барча қишлоқларини шаҳар жойларига айлантириш мумкин бўлар эди. Бирок, бундай юзаки ёндошув ёлғон ёки сунъий урбанизацияга олиб келиши ҳам шубҳасиз. Вилоятнинг урбанистик таркиби ассимметрик кўринишга эга: бу ерда фақат битта катта шаҳар — Наманган бор, холос (Фарғона вилоятида улар 3 та). Вилоят марказида 2014-йил бошида 475,7 минг аҳоли бор. Чует - вилоятнинг "иккинчи" шаҳрида 71,0 минг атрофида, Чортоқда 52,6, Косонсойда 50,0 минг аҳоли жойлашган. Поп, Тўрақўрғон, Учқўрғон, Уйчи, Янгикўргон "ярим ўрта" шаҳарлар синфига мансуб (20,0-50,0 минг киши). Қолган барча 119 та шаҳар ва шаҳарчаларнинг аҳолиси 20 мингдан ошмайди. Шу ўринда Наманган шаҳри демографик ривожланишига алоҳида тўхтаб ўтмоқ зарур. Сабаби, сўнги йилларда бу шаҳар ўзига хос "Наманган тезлигини" намоён қилмокда. Яқин йилларгача у ахоли сони бўйича республикамизнинг иккинчи, пойтахт - Тошкентдан кейинги поғонани эгалловчи шаҳри бўлиб колган эди. Қуйидаги таққослаш ракамларига мурожаат қилайлик: (аҳоли сони, минг киши ҳисобида): 1979-йил 1989-йи. 1 1990-й и. 1 1. Тошкент- 1793; I. Тошкент - 2096; 1. Тошкент - 2118;2. Самарканд - 346; 2. Самарканд - 367; 2. Самарканд - 3703. Андижон -230; 3. Наманган - 306; 3. Наманган - 306;4. Наманган — 227 4. Андижон-293; 4. Андижон - 297; 5. Бухоро- 185. 5. Бухоро-224. 5. Бухоро-228. 2000-йил 2011-йил 2014-йил 1. Тошкент-2142; 1. Тошкент-2248; 1. Тошкент - 2352;2. Наманган-386; 2. Наманган- 454 2. Самарканд — 513;

3. Самарканд - 361; 3. Самарканд - 407; 3. Наманган- 476 4. Андижон -334; 4. Андижон - 388; 4. Андижон - 404; 5. Бухоро-239. 5. Нукус - 284. 5. Нукус-295. Наманган шахри аҳолисининг бундай тез ўсиши кисман аҳоли табиий кўпайишининг таккосланаётган шахарларга нисбатан бирмунча юкорилиги, асосан эса, унинг худудини кенгайиши хисобига юз берган. Айни вактда, Тошкснт ва Самарканд шахарларида табиий кўпайиш пастрок ва ташки миграция кучлироқ бўлган. Вилоятда кишлоқ ахоли пунктлари 402 та, хар бир қишлокка ўртача 2210 кишидан тўгри келади. Бу республикамизда энг юкори кўрсаткич хисобланади. Қишлоклар географиясида сойлар ўзига хос ўринга эга. Нисбатан йирик кишлок ахоли пунктлари сойларнинг пастки кисмида, канал ва арикдар бўйида, Наманган шахри атрофида жоилашган. Айни вактда, тоғ ва тоғолди ҳудудларда, хусусан, Поп туманида майда ва таркоқ жоилашган кишлоклар хам оз эмас. Бу эса, уларда ижтимоий инфратузилманинг ривожланишига анча ноқулайликлар туғдиради. Наманган вилояти аҳолисининг миллий таркиби хар хил. Бу ерда ўзбеклардан ташқари тожик, киргиз, рус, татар ва бошка миллат вакиллари яшайди. Ўзбеклар жами ахолининг 88,8 фоизини ташкил қилади (2013 и.), тожиклар кўпроқ Чует, Косонсои ва Поп туманларида, қирғизлар Янгикўрғон ва Учкўрғон туманларида жоилашган. Мехнатта лаёкатли ёшдаги ахоли сони, 2014-йил 1-январь маълумотига кура, 1499 минг киши, иктисодий фаол аҳоли 953 минг, иқтисодиётда банд бўлганлар 904 минг киши. Шундан моддий ишлаб чикаришда 68,0 фоиз, жумладан, саноатда - 13,0 %, кишлоқ ва ўрмон хўжалигида - 30,3 %, транспорт ва алоқада - 2,7 %, қурилишда - 7,4 %, савдо, умумий овқатланиш ва моддий-техник таъминотда 9,4 фоиз мехнат қилувчилар банд. Номоддий сохалар орасида таълим, маданият, санъат, фан ва илмий хизматлар (12,5 %), соғлиқни саклаш, жисмоний тарбия ва ижтимоий таъминот (8,0 %) хамда уй хўжалиги ва аҳолига маиший хизмат кўрсатишнинг номоддий қисмлари (3,4

%) ажралиб туради. Бир йилда вилоятда жами 75,6 минг янги иш ўринлари яратилган. Уларнинг кўпчилиги кишлок жойларда, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликда ташкил зтилган. Минтака иктисодиёти, унинг тармоқлари ва худу дни таркиби. Наманган вилояти иктисодиёти аграр-индустриал йўналишга эга. Бу ерда иқтисодиётнинг барча тармоқлари мавжуд, уларнинг ривожланганлик ҳолати, ихтисослашуви ва муаммолари вилоятнинг географик ўрни, табиий шароити ва ресурелари, демографик вазияти ва мехнат салохияти, ишлаб чиқариш қамда ижтимоий инфратузилма таъсирида шаклланган. Вилоят ялпи ҳудудий махсулотининг 9,8 фоизини саноат, 32,7 фоизини қишлок хўжалиги беради. Қурилишнинг улуши 7,9 фоизга, транспорт ва алоқаники — 9,7, савдо ва умумий овқатланишнинг ҳиссаси -9,2 ва солиқлар салмоги 3,0 фоизга тенг (таққосланг: вилоятда республика аҳолисининг 8,2 фоизи жоилашган). Агар ушбу кўрсаткичлар аҳоли бандлигининг тармоқлар таркиби билан солиштирилса, у ҳолда алоҳида соҳаларда мехнат унумдорлиги ва иқтисодий самарадорлик тўғрисида тасаввурга эга бўлиш мумкин. Энг аввало, икки асосий макроиктисодий тармоқларни олайлик: саноат ишлаб чиқаришида 13,0 % иқтисодий фаол аҳоли банд, ишлаб чиқариладиган махсулот эса 9,8 %, қишлоқ хўжалигида нисбатлар 30,3 ва 32,7 %. Кўриниб турибдики, бу ерда айрим номутаносибликлар мавжуд. Қизиги шундаки, вилоятда саноатга Караганда аграр соҳа унумдор туюлади. Чиндан ҳам минтақада саноат сует ривожланган, унинг ЯҲМ даги улуши республика вилоятлари орасида энг пастлардан бири (2013 й.). Бундай ҳолат унинг урбанизация даражасига (63,8 % - мамлакатда биринчи) асло тўгри келмайди. Бинобарин, бу даражага мослашиш учун, энг аввало, кучли саноат сиёсати олиб борилиши, қишлоқ хўжалигига дохлдор бўлмаган иктисодиёт тармоқларини - транспорт, қурилиш, аҳолига хизмат кўрсатиш ва сервис соҳаларини жадал ривожлантирмоқ зарур. Бу хусусда кичик бизнеснинг ривожланиши ҳам катта ахамиятга эга. Бирок, вилоятда уларнинг сони ниҳоятда секинлик билан кўпаймокда. 2013-

йилда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари сони 23,7 мингта бўлган, ундан 20,7 мингтаси, яъни 87,3 фоизи фаолият кўрсатган. Уларнинг кўпчилигини микрофирмалар ташкил қилади. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг вилоят ялпи ҳудудий маҳсулотидаги улуши 79,0, шу жумладан, саноатда 44,6%, қурилишда 86,1 %, чакана савдода 49,3 %, аҳолига хизмат кўрсатишда 66,7 %. Демак, бу соҳа қишлоқ хўжалигида кўлроқ ривожланган (99,2 %). Умуман олганда, жами иқтисодиётда банд бўлганларнинг 78,4 фоизи игу соқага тўгри келади. 2013- йилда 39,1 млн АҚШ доллари миқдорида экспорт ишлари бажарилган, импорт - 72,6 млн доллар. Албатта, иқтисодиёт тармоқларининг ривожланишида, энг аввало, капитал кўйилмалар - инвестициялар ҳал килувчи аҳамиятга эга. Бир йилда вилоятга киритилган жами инвестициялар ярмига яқинини Наманган шаҳри олган. Қишлоқ туманлари миқёсида Чует, Янгиқўрғон ва Наманган бироз устунликка эга. Мингбулоқ ва Норин туманлари энг паст кўрсаткичларга эга. Аҳоли жон бошига ҳисоблаганда хам бу борада Норин, Мингбулоқ ва Чортоқ туманлари орқада туради, нисбатан юқори даража эса Попда кўзга ташланади. Саноати. Наманган вилояти саноати сўнгги йилларда жадал ривожланмокда. Жумладан, 2010-йилда вилоят ЯҲМ 110,9 фоизга ўсгаи ҳолда, саноат ишлаб чиқариши 123,7 фоизга ортган (2012-йилда бу кўрсаткичлар 110,0 фоизданни ташкил қилган). Шу ўринда айтиш жоизки, аввалги йилларда, хусусан, 90-йилларнинг биринчи ярмидаги депрессив ҳолат асосан вилоятнинг етакчи саноат тармоги - тўкимачилик ҳисобидан юз берган. Маълумки, собиқ Итгифоқ даврида мазкур вилоят, айниқса ипак газламалар ишлаб чикаришда республикада биринчи ўринда (хатто анъанавий Марғилондан хам олдинда) турган. Биргина Наманган шахрининг ўзида иккита йирик ипак газлама ишлаб чикаришга ихтисослашган саноат корхоналари-комбинатлар мавжуд бўлган. Айни ана шу корхоналарнинг

инкирозга учраши вилоят саноат салохиятининг кескин пасайиб кетишига сабаб бўлган. 2013-йил бошида вилоятда фаолият кўрсатаётган корхоналар сони 2887 та, шундан йириклари 34 та эди. Жами саноат корхоналарида 110 мингдан ортик киши хизмат килади, вахоланки, 2000-йилда бу кўрсаткич 37 минг киши бўлган. Умумий саноат махсулотининг 3/5 кисмини халк истеъмол моллари ташкил килади. Уларнинг 61,2 фоизи озик-овкат маҳсулотларига, 15,7 фоизи енгил саноат махсулотларигатўгри келади. Келтирилган 35-жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, вилоят саноат ишлаб чиқаришида хамон енгил ва озик-овкат саноати тармокдари етакчи мавқеларни эгаллайди. Огир саноат, хусусан, курилиш материаллари саноатининг ҳиссаси 2000-йилга Караганда анча тушиб кетган, машинасозликнинг улуши деярли шунча миқдорда кўтарилган. "Бошка тармоклар" орасида ўрмон, ёғочни кайта ишлаш саноати бирмунча ажралиб туради (2010-йилда - 2,4 %). 2010-йилда вилоятда 8756 минг кв. м рубероид ("Узрубероид" МЧЖ ва "Роу-Том" кўшма корхонаси. Поп тумани), 9258 минг кв. м юмшок том ёпғич материаллар, 75,2 минг т. омихта ем, 7846 минг кв. м ип газлама, 2390 минг дона трикотаж махсулотлари (олдинги йилга нисбатан 2,1 марта кўп), 83,7 минг т. пахта толаси ишлаб чиқарилган. Озик-овкат махсулотлари дан 11,9 минг т. ўсимлик ёғи, 38009 ш/б мева-сабзавот консервалари, 5,8 минг т. сут ва сут махсулотлари тайёрланган. Бир йидда ун 140,7 минг т. хажмида ишлаб

чиқарилган. Таккослаш учун: 2012-йнл якунлари бўйича кўзга куринарли кўрсаткичлар : омихта ем 92,3 минг т., трикотаж маҳсулотлари 3830 минг дона, ўсимлик ёғи 13,2 минг т., ун 211 минг т., пахта толаси 77,9 минг тонна. Вилоят саноат корхоналарининг кўпчилиги пахта тозалаш ва мева-консерва заводларидан иборат. Пахта тозалаш заводлари барча кишлок туманлари марказларида, консерва - Наманган, Тўрақўргон, ёг заводлари Наманган, Учқўрғонда жойлашган. Хорижий инвестициялар ёрдамида 63 та қўшма корхона ташкил этилиб, фаолият кўрсатган. Уларнинг энг купи — Наманган шахри (23 та) ҳамда Наманган ва Уйчи туманларида. Шунингдек, бу турдаги корхоналар Поп, Косонсой, Чует, Тўрақўрғон ва бошқа кишлок туманларида хам мавжуд, Мингбулок ва Янгикўрғонда эса улар йўк даражада. Саноат салохиятининг худудий таркиби куйидагича: Наманган шахри 41,9 %, Учқўрғон тумани - 9,6 %, Наманган - 9,0 %, Уйчи - 7,5 %, Поп -5,9 % ва х.к. (26-илова). Ахоли жон бошига хисоблаганда, Наманган шахри ва Учкўргон тумани юкорирок кўрсаткичларга эга. Чорток ва Янгиқўрғон туманлари эса саноат ниҳоятда сует ривожланган, ҳатто Чует туманида хам мазкур даража анча паст. Таҳлиллар кўрсатишича, вилоят саноатининг ривожланишида қатор муаммолар мавжуд. Энг аввало, саноат салохиятини юксалтириш, унинг тармокдар ва худудий таркибини ривожлантириш зарур. Бунинг учун мавжуд кишлок хўжалиги хом ашёси, мехнат ресуреларидан тўларок фойдаланиш, курилиш ишларини кўпрок олиб бориш талаб этилади. Вилоят агроиктисодиёти. Минтака иктисодиётида кишлоқ хўжалиги етакчи роль ўйнайди. Ҳудуднинг ер майдони, унинг агроиклимий ресурелари, сойлар ва катор ирригация инфратузилмаси кўп тармокли

кишлок хўжалигининг ривожланишига хизмат килади. Хусусан, вилоят ҳудуди, унинг катор адирларини куёшга рўпара турганлиги ('"кунгай") хам ижобий ахамиятга эга. Бу ерда Шимолий Фарғона канали, Катта Андижон, Катта Наманган ва Катта Фаргона каналлари асосий сугориш манбалари хисобланади. Наманган вилоятининг умумий ер майдони 718,1 минг гектар, унинг 390,3 минг гектари кишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерлардир (54,3 %). Ернинг фойдали коэффициента Наманган, Норин, Уйчи туманларида юкори, Поп туманида эса у бироз паст - 52,6 %. Суғориладиган ер майдонлари вилоятда 235 минг га ёки кишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг 60,9 фоизига тент. Норин, Мингбулок, Уйчи, Учкўргон, Наманган туманлари кишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг деярли 100 фоизи суғориладиган ерлардан иборат. Кишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг 50,8 фоизига экинлар экилади. Бу кўрсаткич Мингбулок, Учкўргон, Норин хамда Уйчи туманларида юкори, унинг нисбатан паст даражаси эса Янгикўрғон, Поп ва Косонсой туманларида кузатилади. Пичанзорлар ва яйловлар улуши ўртача 39,1 % бўлган холда, унинг каттарок кўрсаткичлари Поп ва Косонсой туманларида кайд этилади (25-илова). Вилоят кишлоқ хўжалик махсулотининг 31,6 фоизини фермер хўжаликлари таъминлайди. Жами экин майдони 2012-йилда 221 минг га бўлиб, уларнинг 88 фоизи фермерларга берилган. Шу йилда 93 минг гектар майдонга донли экинлар экилган, шу жумладан, буғдой 88 минг га , ялпи хосил 501 ва 442 минг т. (2000-йилда бу ракамлар, мое ҳолда 320, ва 300 минг тоннани ташкил қилган), хар бир гектардан 51 центнерга якин буғдой олинган. Пахта майдони 83 минг га, ялпи хосил 233 минг тонна, хосилдорлик 28,0 ц/га. Бошка техника ва мойли экинлардан кунгабоқар ажралиб туради. Унинг майдони факат 2009-йилдаги 280 гектардан 2012-йилда 2440 гектарга етган, ялпи хосил 4954 тонна; ер ёнғоқ 2009-йилда 109 гектарга экилган, 2012- йилда эса анча кискарган - 76 га, ялпи ҳосил 398 т.

Наманган вилояти мамлакатимизда картошка етиштиришда ҳам кўзга куринарли мавкега эга (майдони 6,7 минг га). Бу экин, хусусан, Янгикўрғон, Чует, Чорток туманларида кўпрок экилади. Вилоят бўйича бир йилда 188 минг тонна картошка олинган. Шунингдек, сабзавот (13,9 минг га), полиз экинлари (1,9 минг га) хам анча кўп. Сабзавотчилик Наманган шахри атрофида, полиз, ковун (шакарпалак, оби наввот ва б.) Чует ва Поп туманларида кўп етиштирилади. Ем-хашак экинларидан (13,8 минг га) кўпрок силос учун маккажўхори экилади (8-расм). Вилоят адир минтақалари, айниқса, боғдорчилик учун кулай. Унинг майдони 26,7 минг га, ялпи хосил 158 минг тонна. Бу эса, ўз навбатида, мева-консерва саноати учун мухим хом ашедир. Токзорлар майдони хам анча - 11,1 минг га. Умуман, вилоят ширин-шакар узум ва анорлари, Наманган олмаси кабилар билан машхур. 2013-йил бошида йирик шохли қорамоллар сони 557 минг бош (2000 йилда 350 минг бош). Агар кррамолчилик учун вилоятда шароит бирмунча чекланган бўлса, кўй ва эчкичиликка бу ерда кулай имкониятлар мавжуд. Уларнинг сони 648 минг бош. Ваҳоланки, 2000-йилда бу ерда 480 минг бош қўй ва эчкилар бокилган. Бу борада, энг аввало, Поп тумани ажралиб туради. 2012-йилда тирик вазнда 93 минг тонна гўшт, 464 минг т сут, 170 млн. дона тухум, 1350 тонна атрофида жун, 2646 тонна пилла олинган. Вилоятнинг, хусусан, тоғ этакларида асаларичилик хам яхши ривожланган. Кишлок хўжалиги махсулотларининг салмоғи бўйича Янгикўрғон ва Чует туманлари етакчилик килади: 18,0 ва 10,0 %. Қизиғи шундаки, Наманган шахри хам вилоят кишлок хўжалик махсулотларининг 7,3 фоизини беради (26- илова). Бу ҳозирги замон урбанизацияси нуқтаи назаридан антика холатдир- Нисбатан кам кўрсаткичга Косонсой ва Мингбулок туманлари эга. Албатга, реал вазият юкоридаги кўрсаткичларда эмас, балки ахоли жон бошига

ҳисоблаганда яққол намоён бўлади. Бу жихатдан Янгикўрғон ва Мингбулок туманлари олдинда, Косонсой, Уйчи, Поп туманларида эса пастрок мавкени эгаллаЙди. 8-расм. Наманган вилояти экин майдонининг таркиби 2013 йил пахта 38% Вилоят қишлок хўжалигида фермср'шлик ҳам анча ривожланган. 2013- йилда 5793 фермер хужаликлари булган ва уларга 265 минг гектар ер майдони бириктирилган, жами ишловчилар сони 83,0 минг киши. Ҳар бир фермер хўжалигига ўртача 45,7 га ер ва 14,3 кишидан ишчи тўғри келади. Бу кўрсаткичлар мамлакатимизнинг кўпгина минтақаларига Караганда сезиларли даражада паст. Ушбу мулкчилик шаклига асосланган хўжаликлар, айниқса, Мингбулок ва Поп туманларида яхши натижаларга эга. Бундай ҳудудий тафовутлар, одатда, қишлоқ хўжалигининг ихтисослашуви, ер-сув имкониятлари ҳамда геодемографик вазият таъсирида юзага келади. Тахдиллар кўрсатишича, фермер хужаликлари галла, пахта, ем-хашак, боғдорчилик ҳамда узум етиштиришда етакчи хисобланади. Деҳқон хужаликлари эса кўпроқ сабзавот, полиз маҳсулотларини етиштиради, чорвачнлик билан шуғулланади. Деҳкончиликда хусусан Чует тумани, унинг Олмос қишлоғи (агрошаҳарчаси) тадбиркорлари республикамизда маълуму маш^урдир. Шундай қилиб, юқоридаги ўрганишлар Наманган вилояти қишлок хўжалиги салоҳиятининг катталигини яна бир бор исботлаб беради. Яқин келажакда хам бу мақроиқтисодий соҳанинг аҳамияти сақланиб қолади. 2000 йил

Ижтимоий соҳалар. Минтақалар иқтисодиётннинг ҳудудий мажмуа сифатида шаклланиши уларнинг ижтимоий соҳалари ривожланишини ҳам талаб қилади. Чунки, ижтимоий ва иқтисодий сохдлар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ, бирининг ривожланиши иккинчиси учун тегишли имкониятлар, шарт-шароитлар яратади. Наманган вилояти номоддий ишлаб чиқариш соҳаларида 280 минг кишига яқин ёкн иқтисодиётда жами банд бўлганларнинг 32 фоизи хизмат қилади. Минтака ЯҲМ да хизматларнинг ҳиссаси 45 фоиз атрофида. Таъкидлаш жоизки, ялпи ҳудудий маҳсулот таркибида савдо ва умумий овқатланиш ҳамда солиқлардан ташқари "бошка" сегментларнинг улуши анча к жор п. Чакана савдонинг - 20,7, пуллик хизматларнинг 38,1 фоизини Наманган шаҳри бажаради. Кишлоқ туманлари орасида савдода Уйчи ва Наманган, пуллик хизматларда Чует ва Тўрақўргон ўзларининг нисбатан юқори салоҳияти билан бироз ажралиб туради. Эътиборлиси шундаки, Чует тумани тахлил этилаётган йилда вилоят пуллик хизматларининг11,0 фоизини амалга оширган (26-илова). Бу борада паст кўрсаткичлар Мингбулок ва Уйчи туманларида кузатилади, чакана савдода эса Мингбулок энг паст мавқега эга. Ахоли жон бошига чакана савдо айланмаси, Наманган шаҳрини ҳисобга олмаганда, айни Чует туманида юқори; пуллик хизматларда Чорток ва Наманган туманлари олдинда. Соғлиқни саклаш тизимида жами 113 та тиббиёт муассасалари мавжуд: ҳар 10 минг кишига беморлар ўринлари - 50,3 ни ташкил қилади. Шу жумладан, Наманган шаҳрида 108,5, Поп туманида 61,6, Косонсойда 43,5, Норин ва Наманган туманларида эса пастроқ. Шу ўринда кайд этиш жоизки, кўпгина ҳолатларда вилоят марказини кишлоқ туманлари каторида кўриш хақиқатга тўгри келмайди. Сабаби, ушбу тоифадаги шаҳарлар минтака миқёсидаги вазифаларни бажаришга ихтисослашган ва айни шунинг учун хам улар вилоят "пойтахти" хисобланади. Вилоят марказларининг саноат, аҳолига хизмат кўрсатиш, савдо каби сохаларда энг катта кўрсаткичга эга

бўлиши табиий. Бинобарин, оддий кишлоқ туманларининг бу борадаги улуши биргаликда каралганда улар вилоят бош шаҳри "соясида" қолиб кетади. Айни вактда, одатда, вилоят марказига туташ кишлоқ туманларида ижтимоий соҳалар ривожланиши пастрок кўрсаткичларга эга. Гап шундаки, бундай ҳудудларнинг ахолией ўзларининг ижтимоий эҳтиёжларини асосан вилоят маъмурий марказларида кондиришади. Вилоятда хар 10 минг кишига 21 нафар врач ва 108 та ўрта тиббиёт ходимлари тўғри келади. Қишлоқ врачлик пунктлари 244 та ёки ҳар бир кишлок туманига 22,2 тадан, кишлоқ аҳоли пунктларига нисбатан каралганда эса, 1,7 та қишлокка (қулайроғи - 2 тага яқин кишлок манзилгоҳларига) битта КВП хизмат қилади. Наманганда кадимдан халқ табобати ҳам ривожланган, бу ерда турли хил доривор ўсимликлар кўп. Минтақада рекреация имкониятлари ҳам оз эмас. Вилоят марказидан ўтган магистраль каналлар соҳилларида ташкил этилган оромгохлар, чойхона ва ошхоналар ҳам кишиларга хизмать қилади, уларга роҳат-фароғат бағишлайди. Бир вақтлар Наманган республикамизда "гуллар шаҳри" номи билан маълуму машҳур бўлган. Аҳолини тоза ичимлик суви билан таъминлаш вилоят бўйича ўртача 74,8% дир. Қишлок жойлари орасида Мингбулок, Наманган ва Поп туманларида бу вазият бирмунча ижобий. Шу билан бирга, Косонсой ҳамда Норин қишлоқ туманларида бу кўрбаткич анча паст. Чует, Чортоқ ва Учқўрғон туманларида ҳам мавжуд холат яхшиланиши талаб этилади. Газ билан таъминланиши марказлашган сув таъминотига қараганда бироз яхшироқ - 83,5 %га тенг. Наманган шаҳри ахолией 100 фоиз таъминланган холда, юкори кўрсаткичлар Мингбулоқ, Поп ва Чует туманларида кўзга ташланади. Бироқ, Норин тумани хонадонларининг фақат 2/3 қисми табиий газ билан таъминланган, бу муаммо Янгиқўрғон, Учқўрғон туманлари учун хам хосдир.

Вилоятда 2012/2013 ўқув йилида халк таълими тизимида жами 474 та мактабгача тарбия муассасалари мавжуд бўлган. Умумтаълим мактаблари 689 та, хар бир мактабда ўртача 530 нафар ўқувчи ўқиган. Академик лицейлар 10 та, талабалар сони 9,1 минг, касб-хунар коллежлари 108 та, талабалар -138,3 минг киши. Наманган шаҳрида 3 та алий ўқув юрти, шу жумладан Давлат университети фаолият кўрсатмоқда. Тиббиёт ва педагогика касб-хунар коллежлари Чует, Косонсой каби йирик қишлоқ туманлари марказларида жойлашган. Транспорт ва ташки иктисодий алоқалар. Наманган вилояти худудининг ички тузилиши, географик қиё'фаси (яъни ғарбдан шарққа чўзилганлиги, тог ва тоғолди адирларда жойлашганлиги), географик ўрни, унинг транспорт инфратузилмаси ривожланишига ўз таъсирини кўрсатади. Республика марказининг Фарғона водийси вилоятлари, қолаверса, Қирғизистон ва хатто Хитой давлатлари билан автомобиль транспорт алоқаси айни Наманган вилояти худудидан (Ангрен - Поп йўли Қамчиқ довони орқали) ўтади. Шу боис, вилоятнинг транечегаравий ва транзит хусусияти катта. Бундай хусусият 2016-йилда ишга туширилиши мўлжалланган Ангрен-Поп темир йўли таъсирида янада кучаяди. 2013-йилда вилоят бўйича 39,1 млн тонна турли хил халқ хўжалик юклари ташилган. Бу хусусда Наманган шаҳридан ташқари, Чует ва Учқўрғон туманлари олдинда. Иўловчилар ташиш хажми эса 342,9 млн кишики ташкил қилиб, у Наманган шақри, шунингдек. Чует, Косонсой, Наманган қишлоқ туманларида нисбатан кў прок. Таъкидлаш жоизки, Наманган вилоятининг экспорт-импорт салохияти унча катта эмас. 2013-йилда республика умумий кўрсаткичига нисбатан экспорт бор-йўғи 0,7, импорт 1,2 фоизга тенг бўлган. Мутлақ рақамларда экспорт қажми 94,7 млн. АҚШ доллари, импорт - 138,3 млн. доллар; ташқи савдо айланмаси - 232,9 млн. доллар. Экспорт таркибида озиқ-овқат маҳсулотлари устунлик қилади - 17,8 %, пахта толаси - 9,3 %. Импортда машина ва ускуналарнинг улуши 32,7 фоизни ташкил қилади. Бундай

товарларнинг келтирилиши, гарчи вилоят ташқи савдо айланмаси.ы салбий қолдиққа эга бўлсада, ижобий хисобланади. Чунки янги, замонавий машина ва ускуналарнинг импорти ишлаб чиқаришни модернизация

$қилишда % унинг истиқбодда ривожланишига замин хозирлайди. Шу билан бирга, киНё саноати хамда озик-овқат маҳсулотларининг улуши хам вилоят импортид^ бироз катгароқ Минска экспортининг 52,5 фоизи, импортининг 50,3 фоизи "Узоқ хориж" 0'<х Болтикбўйи давлатлари билан амалга оширилади. Қолган қисми МДҲ маМлакатлари зиммасига тушади. Ташқи иктисодий алоқаларининг заифлигиА кичик шахар ва кишлок жойларда кулай инвестиция муҳитининг яратилмаАнлиги ҳам ўз таъсирини кўрсатади. Жумладан, 2013-йил якунларш'** кўра, вилоят экспортининг 61,0 фоизи биргина Наманган шахрига тўғри кед 1 "ан. Наманган тумани 16,8 %, Уйчи 7,8 %, Чует 3,7 % вилоят экспортиИЧ таъминлаган. Импортда Наманган шахри (61,8 %) ва Наманган тумани (4,6 %) олдинда. Шунингдек, Поп, Чорток туманларида хам инвестиции мухити яхшиланиб бормокда. Айни вактда, кўрилаётган йидда экспортда Чортоқ ва Мингбулок туманлари, импортда Мингбулоқ тумани жуда сует \олда иштирок этишган. ИкнЧодий-ижтимоий ривожланишнинг худудий таркиби ва район лайтирнш. Катор табиий хамда иктисодий географик шароит, тарихий 0«иллар вилоятнинг хозирги ички таркибига сабаб бўлган. Соф географии жихатдан бу борада текислик ҳамда тоғ ва тоғолди (адир) худудларИни, шаҳар атрофи хўжалиги - Наманган агломерациясини ажратиш Шумкин. Наманган агломерацияси вилоятнинг энг катта қисмини эгаллайди- Уйчи, Учкўрғон, Хакқулобод, Унҳаёт, Косонсой, Тўракўрғон, Оқтош ьчбнлар унинг яқин ва асосий "йўлдош" шахар жойлари хисоблан^и. Агар Наманган ва Тўрақўрғон шахарлари ўртасида бироз "бўшлиқ" бўлса-да, Учқўргон йўналишида у, умуман, кўзга ташланмайди; хонадонл0£ бир-бирига уланиб кетган ва бу ерда Наманган шахрининг ҳақикий ч^^арасини ажратиш қийин. УмуМ^н олганда, Наманган вилоятида иккита ички иктисодий районлар» 1 *! ажратиш мумкин: Наманган ва Чует - Поп. Ўз номидан кўриниб ' урибдики, иккинчи район шу номли кишлок туманларидан ташкил 1 L >пган. Унинг май донн вилоят майдонининг 51,6 фоизини, ахолисинИ^г эса 17,4$

фоизига тенг. Саноат салохияти - 10,2 %, кишлок хўжалиги -16,6 %. Бу район гарчи катта майдонни эгалласада, унинг нисбатан Нокулай табиий шароити туфайли унча юқори кўрсаткичларга эришмагаЯ. bcBOL 1 tra вилоят маркази таъсирида шаклланган район эса, минтақа ижтимоий^иктисодий салохиятининг асосини тавсифлайди. Ҳатто, вилоятниЯ 1 ^ иккинчи шахри - қадимий Чует хам маълум даражада Наманган ^иаҳрига "тортилган". Шу ўринда айтиш лозимки, Чует шаҳри республиАмизнинг бир катор тарихий, аммо сует ривожланган шаҳарлар рўйхатига киради (Денов, Хива, Ғиждувон, Нурота ва бошқалар). Бироқ, унинг ўзи г 'а хос ва ўзига мое салоҳияти хозирча вужудга келмаган; Чует дўпписи, пичоғи, истироҳат боғи билан машҳур (Чует халқи азалдан тадбиркор). Фикримизча, хозирги даврда бу шаҳарни қандайдир қўшимча омиллар ёки қулайликлар асосида "уйғотиш", уни вилоятнинг ўсиш маркази сифатида ривожлантириш минтақа ишлаб чиқариш кучларини бирмунча тўғрироқ ҳудудий ташкил этишга олиб келади. Бунинг учун туманнинг инвестиция муҳити ва инфратузилма тизимини янада яхшилаш талаб этилади. 36-жадвалдан кўринишича, Учқўрғон, Поп, Наманган қишлок туманларинннг саноат салохияти (индекси) нисбатан юқорирок, қишлоқ хўжалигида эса Янгиқўрғон, Мингбулоқ, Учқурғон туманлари олдинда. _. Л6=жалияп Наманган внлоятн нжтнмонй-нктнеодий рнвожланншинннг асосий нндикаторлари (2013 й. ах,олн жонбошига) Ижтимоий сохдлар ривожланиши бўйича, Наманган шахрини хисобга олмаганда, Чует, Тўрақўрғон, Поп каби қишлоқ туманлари ажралиб туради. Янги ўзлаштирилган ерлар негизида ташкил этилган Мингбулоқ туманининг ижтимоий-иқтисодий салохияти ўртачага яқин. Шундай қилиб, Наманган вилоятининг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши да қатор муаммолар мавжуд. Булар: Наманган шаҳри ва агломерация ривожланишини тартибга солиб, бошқариш, адир минтақаларини ўзлаштириш, ер-сув ресуреларидан самарали фойдаланиш

хамда геоэкологик муаммолардан иборат. Айниқса, минтақа ва унинг қишлоқ жойларида инвестиция мухитини яхшилаш, шу асосда қурилиш ишларини жадаллаштириш, ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилмани замон талаби даражасида шакллантириш орқали ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасини кескин кўтариш зарур. Чунки, республикада ижтимоий- иқтисодий салохият ва мазмунга эга бўлган урбанизациянинг энг юқори даражаси мавжуд холатта асло тўгри келмайди. Бинобарин, истикболда бу борада хам давлатимиз минтакавий сиёсати доирасида анча-мунча ишлар амалга оширилиши керак. Жумладан, кадимий Чует хамда Косонсой ва Учкўрғон шаҳарларини ўсиш кутб ва марказлари даражасида ривожлантириш мухим ахамият касб этади. Хусусан, Наманган ва Тошкент вилоятларини боғловчи темир йўлнинг ишга туширилиши вилоят ижтимоий- иктисодий ривожланиши учун янги истиқболларни очади. Фаргона вилояти Фарғона вилояти республикамизда 1938-йилда ташкил топган 5 та вилоятлардан биридир. Унинг майдони 6,76 минг кв км бўлиб, бу борада Сирдарё, Андижон ва Хоразм вилоятларидан олдинда туради. Ўзбекистон Республикаси майдонига нисбатан эса Фарғонанинг худуди атиги 1,5 фоизга тенг, холос. Ваҳоланки, бу ерда, 1.01.2014-йил маълумотларига кўра, 3386,1 минг ёки мамлакат ахолисининг 11,1 фоизи яшайди. Ўзининг демографик салохияти бўйича, у мамлакатимизда Самарканд вилоятидан кейинги 2- ўринда туради. Маъмурий тузилишига кура вилоятга бўйсунувчи 4 та шахар. 15 та кишлоқ туманлари мавжуд. Шунчалик қишлоқ туманлари яна факат Тошкент вилоятида мавжуд, холос. Шаҳарчалар сони 197 та, кишлоқ фукаролар йитинлари 161 та, кишлоқ аҳоли пунктлари - 1020 та. Юкорида келтирилган ракам ва холатлар шундан далолат берадики, Фаргона вилоятининг демографик "юки" огир, ахолией зич, худуди юқори даражада ўзлаштирилган, бошкарув тизими мураккаб. Вилоят даражасида энг биринчи ташкил этилган

кишлок туманлари - Олтиарик, Бешариқ ва Учкўприк саналади. Улар 1926- йилда вужудга келган. Нисбатан "янгироқ туман" эса - Фурқат тумани, у 1992- йидда ушбу мақомни олган. Асосий шахарлари, хусусан, Кўкон ва Марғилон хам 2000 йиллик тарихга эга. Вилоят маркази Янги Марғилон, (кейинчалик Скобелев), хозирги Фаргона 1877-йилда Фарғона водийси Россия томонидан босиб олингандан сўнг барпо этилган. Бу хозирги мустақил мамлакатимиз худудида руслар асос солган 3 та шаҳарлардан биридир. Қолган иккитаси - Когон (Янги Бухоро) ва Тўрткўл (Петро-Александровск). Вилоятнинг маъмурий-сиёсий жиҳатдан "зичлиги" унинг қишлок туманларини унча кагга эмаслиги ва бир-биридан бу борада катта фарқ килмаслигига сабаб бўлади. Дархақиқат, минтаканинг ҳар бир кишлок туманига ўртача 0,45 минг кв. км майдон тўгри келади. Бу республиканинг айрим ҳудудлари, жумладан, чўл ва тоғли минтақаларига Караганда жуда кичик ракамдир. Энг катта туман - Бешариқ 0,77 минг кв км майдонни эгалласа, Тошлоқ туманида 0,24 минг кв. км майдон бор; фарқ 3,2 мартага тенг. Ҳудуди бирмунча каттароқ қишлоқ туманлари вилоятнинг тоғолди, адир ёки "чўлроқ" кисмларида жойлашган. Масалан, Узбекистон ёки Бешарик туманлари шулар жумласидандир. Типик тоғли туман - Сух майдони бўйича унча йирик эмас, у Риштон туманидан ажралиб чиккан. Анча қумликларга эга бўлган Фуркат тумани эса, бир вактлар Бешариқ тумани таркибида бўлган. Фарғона вилояти республикамиз ижтимоий-иктисодий ривожланишида муҳим ўринни эгаллайди. У мамлакатимиз ялпи ички маҳсулотининг 6,7 фозини, саноат ишлаб чикаришининиг - 7,6 %, кишлоқ хўжалик маҳсулотларининг - 8,3 % таъминлайди; инвестициялар қажми 5,5 ва капитал қурилишлар - 4,8 %. Вилоятга Узбекистон экспортининг 2,7 ва импортнинг 4,5 фоизи тўғри келади (2013 й.). Кўриниб турибдики, Фаргона вилояти баъзи соҳаларда кўзга кўринарли нисбий кўрсаткичларга эга бўлса-да, бу

рақамлар кўп ҳолларда унинг мавжуд демографик сиғимидан паст. Демак, бу ерда ҳам ижтимоий-иктисодий салоҳиятни ошириш масаласи долзарбдир. Географик ўрни ва табиий шароити. Вилоят Фарғона водийсининг гарбий ва жанубий кисмида жойлашган. У гарбда ва жануби-ғарбда Тожикистон Республикасининг Сўғд вилояти, жанубда Қирғизистон Республикасининг Ўш ва Боткен вилоятлари билан чегарадош, реслубликамизда эса, шимолда Наманган ва шаркда Андижон вилоятлари билан қўшни. Вилоятнинг шимоли-ғарбидаги чегараси Сирдарё окими бўйлаб ўтади. Фаргона вилоятининг ўзига хос хусусиятларидан бири шундаки, унинг ҳудуди географик жиҳатдан яхлит эмас; Фарғона туманининг бир кисми (Шоҳимардон) ва Сўх тумани Қирғизистон ҳудудининг ичида, эксклав ҳолатда жойлашган. Бундай геосиёсий вазият хизмат кўрсатиш соҳаларини ривЛклантириш, сув ва ер захираларидан фойдаланиш ва, умуман, ҳудудни бошқариш тизимида айрим қийинчиликларни келтириб чиқаради. Вилоятнинг ер усти тузилиши унча мураккаб эмас, у жанубдан шимолга томон пасайиб боради. Шимолда мутлақ баландлик денгиз сатҳидан 360-380 м, жанубда энг баланд нукталар 2200 м дан ортади (Туркистон тизмасининг шимолий кисми, Сўх тумани худудида Сариқамиш давони). Рельеф шаклининг бундай тузилиши вилоят жанубий қисмидаги ерларни тоғлардан оқиб чиқадиган сойлар суви билан суғориш учун табиий қулайлик яратади. Фарғона вилояти ҳам, қўшни ҳудудлар сингари, қазилма ресурсларга бой эмас. Бу ерда бироз нефть ва қурилиш саноати учун хом ашё мавжуд, холос. Нефть қазиб олиш ўтган асрнинг дастлабки йилларида чет мамлакатлар сармояси ёрдамида (Бельгия ва бошқалар томонидан ташкил этилган «САНТО» компанияси) бошланган. Республикадаги энг қадимий нефть кони ҳам шу вилоятда (Чимён). Шўрсувда илгари олтингугурт ва озокерит қазиб олинарди, ҳозирда эса унинг захираларининг саноат аҳамияти қолмаган. Бу ерда керамзит, шунингдек, қурилиш материаллари - гишт. цемент ҳамда чинни, ойна ишлаб чиқариш хом ашёси ҳам мавжуд. Умуман

олганда, вилоятнинг минерал-ресурс салоҳияти катта эмас, бинобарин, уни район ҳосил қилувчи ёки минтакавий ривожланишининг асосий омили сифатида баҳолаш қийинроқ. Иқлими қуруқ - континентал: йиллик ёғин-сочин миқдори Наманган вилоятидан сап кўпроқ, Андижондан эса бироз камроқ (300-400 мм атрофида). Вилоятнинг шимолий кисмида Марказий Фарғона чўллари - Қорақалпоқ ва Ёзёвон чўллари мавжуд бўлиб, уларнинг давоми қўшни Наманган ва Андижон вилоятларига ўтиб кетади, чекка ғарбида, хусусан, Бешариқ ва Фуркат туманларининг Сирдарё қирғоғида ҳам қисман чўл ҳудудлар бор (масалан, Қайроккум кумлари). Ушбу чўлларни ўзлаштириш факат сунъий сугориш ёрдамида бўлиши мумкин. Чегарадаги Сирдарёни ҳисобламаганда, бу ерда катта сув манбалари йўқ. Фарғона вилояти ҳам Наманган вилоятига ўхшаш сойлар ўлкасидир. Бу ерда сойлар қадимдан классик типдаги воҳаларни вужудга келтирганки, бундай маданий ландшафтлар реслубликамизда жуда кам учрайди. Чунончи, Сўх ва Исфара сойлари тоғ оралиқларидан тскисликка чиқиш кисмида панжасимон таралиб кетади, жуда кўп канал ва ариқларни сув билан таъминлайди. Бинобарин, Фарғона вилоятида ариқлар жуда кўп. Масалан, Сўх сойи Риштон, Самарканд, Нурсуқ арикларига, Қўконсой, Янгинайман, Томоша, Авгонбоғ, Шоҳимардон, Наймансой, Турксой, Сассиқсой канал ва ариқларга тақсимланиб кетади. Исфара дарёсининг қуйи қисмидан эса Олтиариқ, Янгиқишлоқ ариклари, Бешкапа, Исфара, Жанубий Исфара, Жўга, Ғамбой, Рапқон каналлари бошланади. Вилоят ижтимоий-иктисодий ҳаётида Шоҳимардонсой ва Исфайрамсойларнннг ҳам аҳамияти катта. Шоҳимардонсойнинг давоми Марғилонсой, Олтиариксой ва улардан таралиб кетган кўплаб ариклар муҳим суғориш манбаи ва агроландшафтларнинг асосини ташкил қилади. Шоҳимардонсой Исфайрамсой билан биргаликда Фаргона, Олтиарик, Қўштепа, кисман Тошлоқ ва Ёзёвон туманларини сув билан таъминлайди. Исфара дарёсининг таъсир доираси эса асосан Бешариқ тумани билан

$чегараланади. Айни вақтда, энг катта ва серсув Сўх ўзининг типик географик ёйилмаси (конусини) ҳосил килган ва унинг сувлари билан Қўқон воҳаси, яъни Данғара, Яйпан, Учкўнрик, Бувайда, Сўх, Риштон, Фуркат туманларининг ерлари суғорилади. Ўтган асрнинг ўрталарида қурилган Сариқўрғон (Сирқўрғон) гидроузели Сўх дарёсини тўсиб, унинг сувини турли қисмларга таксимлайди. Қизиғи шундаки, сойлар ўзларининг гидрологик хусусиятларига мое ҳолда (энг аввало, сув \ажмига кўра) ўзига хос ва мое гидрохўжалик районларни ташкил этган. Улар горизантал йўналишда ўтказилган Катта Фарғона канали ҳамда Жанубий Фарғона ва Катта Андижон каналлари билан бирга минтаканинг тарихий-географик ўзаги, "ковурғаси" хисобланади ва ягона Фаргона воҳасини ташкил килади. Сув режими ва микдорига қараб бу сойлар турли йирикликдаги шаҳарларга ҳаёт бағишлайди. Масалан, Сўх Қўқонни, Шоҳимардонсой (Марғилонсой) Марғилон ва Фарғонани сув билан таъминлайди. Вилоят суғориш тизими ёки ирригация инфратузилмасига Каркидон, Шўрсув, Қўрғонтепа сув омборлари ҳам киради. Улар сой сувларини йиғиб, вегетация даврида пастки ҳудудларга сув беради. Айни пайтда, аксарият сув манбалари қўшни мамлакатлар ҳудудидан бошланганлиги сабабли, улар стратегик ахамият ҳам касб этади ва халқаро тартиб-коидалар асосида давлатлараро тўғри фойдаланишни талаб килади. Фарғона вилоятининг куйи, яъни шимолий кисмида мелиорация тизимига дахлдор зовур ва коллекторлар қурилган. Улар жумласига Пастки Қизилтепа, Ўрта Қизилтепа, Шимолий Богдод, Риштон - Боғдод коллекторлари ва кагор зовурлар киради. Таъкидлаш жоизки, тог ва адирларда курилган сув омборлари, суғориш каналларининг пастки қисмида ер ости сувлари (грунт сувлари)нинг сатҳи юқори ва ер юзасига якин. Натижада, зах жойлар ва улар билан боғлик зоо- ва геоэкологик вазиятлар, турли хил термитлар, кемирувчиларнинг баъзан кўпайиш ҳолатлари кузатилади.$

Шундай қилиб, вилоят табиий шароити, аникроғи сув ресурелари - сойлар, улар асосида ўтказилган арикдар, қазилган каналлар минтақа ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг етакчи омили ҳисобланади. Бу ердаги кўплаб оромгоҳлар, рекреация манбалари (Шоҳимардон, Водил, Рапқон ва б.) ҳам мазкур гидрологик омиллар сабабли вужудга келган. Ахоли географияси ва демографик жараёнлар. 'Табиат - ахоли - хўжалик" учлик тизимида ахоли марказий ўринда туради. У табиатга таъсир килади, ундан фойдаланади, хўжалигини ташкил этади ва ўз ҳаётини кечиради. Табиат, ахоли ва хўжаликнинг ўзаро муносабати умумгеографик ва, айни вақтда, геоэкологик вазиятни юзага келтиради. Шу сабабдан ҳам, бу "учлик" география фанида олиб борилаётган тадкиқотларда муҳим методологик аҳамият касб этади. Фарғона водийси, жумладан, Фарғона вилоятида табиат, аҳоли ва хўжалиги пирамида шаклида тасвирланса, табиати "юпка" ва нозик, демографик юки катта, хўжалиги ўртача кўринишга эга бўлади 1 . Аҳоли ва хўжаликнинг биргаликдаги таъсири ўзига хос зўрикиш, кучли антропоген босимни келтириб чикаради. Минтаканинг асосий ижтимоий географик муаммоси ҳам ана шу босимни енгиллаштириш, аҳоли ҳаёти ва фаолияти учун тегишли шарт-шароитлар яратишдан иборат бўлмоги лозим. Сабаби, айни демографик босим. ер-сув захираларининг етишмаслиги, озлиги минтақа ижтимоий-иктисодий ривожланишида янгича, замонавий, индустриал-инновацион ривожланиш стратегияси ва йўналишларини тақозо этади. Вилоятда аҳоли ўсиш суръати ўртача даражада, қишлоқ туманларида 1989-2014-йиллардаги ўсиш кўрсаткичлари эса 27-иловада келтирилган. Кўрилаётган давр мабойнида нисбатан юкори ўсиш Қува, Ёзёвон ва Тошлоқ туманларида қаид этилади. Шу билан бирга, Фарғона, Бешариқ, Риштон, Қўштепа ва Узбекистан туманларида аҳолининг ўсиши бирмунча пастроқ бўлган. Бешарик ва Риштон туманларида бундай вазият асосан уларнинг

таркибидан янги маъмурий бирликларни ажралиб чиқиши -Фурқат ва Сўх туманларининг ташкил этилиши туфайли юзага келган. Фарғона вилояти республикамизда ахолией ўта зич жойлашган минтақалардан биридир. Бу ерда ҳар бир кв. км майдонга 501 киши тўғри келади. Бу хусусда, айникса, Тошлоқ (749 киши), Учкўприк (725 киши) ва Бувайда (724 киши) ксскин ажралиб туради. Мазкур туманларда ер майдонининг танқислиги яққол кўзга ташланади. Бу эса, ўз навбатида, етарли иш ўринларнинг озлиги туфайли ички ва ташқи миграцияни зарурият қилиб қўяди. Зичлик кўрсаткичи энг паст Сўх туманида - 222 киши. Бироқ, бу даража республика ўртача кўрсаткичидан деярли 3,5 марта зиёд. Фаргона вилоятининг чўл ҳудудларини ўзлаштириш асосида вужудга келган. Ёзёвон туманида ҳам, маҳаллий нуқтаи назардан Караганда, аҳоли зичлиги пастроқ (240 киши). Умумдемографик салоҳиятига Караганда Қува, Бешариқ, Бувайда, Учкўприк ва Узбекистан туманларида аҳоли сони 200 мингдан ортиқ. Энг кам аҳоли Сўх туманига тегишли - 69 минг киши. Вилоят аҳолисининг миллий таркибида ўзбеклар 89,0 %, тожиклар 5,8 фоиз, шунингдек, бошқа миллат вакиллари ҳам яшайди (2013 й.). Ўзбеклар барча шаҳар ва қишлоқ туманларида, тожиклар асосан Сўх туманида яшашади. Рус ва маҳаллий бўлмаган миллатлар Кўқон ва, айниқса, Фаргона шаҳарларида кўпроқ. Ахоли сони тўлиқ унинг табиий кўпайиши негизида кўпайиб бормокда. 2013-йилда Фарғона вилояти бўйича туғилиш ҳар минг кишига 21,8 промиллени ташкил қилган (тахминан республика даражасида). Қайд этиш лозимки, мазкур кўрсаткич Ёзявон ва, айникса, Сўх туманида анча юқори: 24,4 ва 28,4 %о (37-жадвал). Геодемографик вазиятнинг мамлакат миқёсида таҳлили туғилишнинг айни тоғли ёки тоғолди ҳудудларда жойлашган туманларда кўплигини кўрсатади (Чироқчи, Нуробод, Қўшробот, Бойсун, Сариосиё туманларидаги ҳолат шунга яқин ёки шу даражада). Сўх туманида 2013-

йилда хам энг юкори туғилиш коэффициента кузатилган - 28,4 %о. Туғилиш шаҳар жойларнинг баъзиларида 2008 - 2010-йилларда бирмунча ласайган. Масалан, у Фарғона шахрида 19,5 дан 17,2 промиллега, Марғилонда 22,4 %а дан 21,2 га тушган. Агар Фарғона шахрида туғилиш урбанистик муҳитга хос бўлса, Марғилонда у анча юкори, хатто Тошкент туманидан хам оддидда (2 XJ .% jV Аҳолининг табиий кўпайиш географиясини унинг туғилиш даражасидаги худудий тафовутлар белтилаб беради. Ушбу кўрсаткич Сух, Бешариқ, Ёзёвон, Богдод, Бувайдада юкори, Олтиарик. Фарғона, Фуркат ва Қува кишлок туманларида бироз пастроқ. Одатда, ахоли зич, унинг нисбий ва мутлақ кўплигидан миграция хам келиб чиқади. Фарғона внлояти бу коидадан мустасно эмас. Сўнгти йилларда ташки мифация натижаси "0,0" даражасини қайд этмокда. Демак, минтака ахолией фақат табиий купайнши хисобидан ортиб бормокда (1,68 %). Бу, албатта, анча юкори кўрсаткич ҳисобланади. Салбий миграция, хусусан, Фарғона туманида (минус 3,9 %> ), Қўштепада (минус 2,2) хамда Маргилон (-0,8 %о) ва Қўкон (минус 0,7 %о) шаҳарларида кўпроқ; Бувайда, Сух, Учкўприк, Ёзявон туманларида ҳам салбий, қолган худудларда эса, миграция сальдоси ижобий. Аслини олганда, аҳолининг миллий таркибидан келиб чиқиб, Фарғона шахрида ташқи миграция кучлироқ бўлиши мумкин эди. Эхтимол, олдинги йиллардаги катта миграцион "йўкотиш" бу шаҳарда тўхтади ва унинг миграция ресурси ёки имконияти анча пасайди 2013-йилда эса вилоят маркази ижобий сальдога эга бўлди. Марғилон шаҳридаги бундай вазият тасодифий эмас, чунки дунёнинг кўпгина мамлакатларида иқтисодий муаммолар (бу марказлар "моношаҳарлар", яъни бир сохага тор ихтисослашган хисобланади) туфайли ана шундай демографик ҳолат кузатилади. Ўзимизнинг кўмирчилар шахри - Ангренда хам шунга ўхшаш жараёнлар кечмоқда. Демак, бундай саноат марказларида ишлаб чиқаришни модернизация килиш, функционал таркибини диверсификациялаш зарур.

Вилоятнинг худудий-урбанистик таркиби яхши ривожланган: бу ерда 3 та катта, яъни хар бирининг ахолией 100 минг кишидан ортиқ бўлган шахарлар мавжуд; Фарғона (265 минг киши), Қўқон (233 минг), Марғилон (215 минг киши). Бундай "триоград" (учкент) республикамизда факат Тошкент вилоятида бор, холос - Чирчик, Ангрен ва Олмалиқ. Бирок пойтахт вилоятига таккослаганда Фарғонада ўрта бўғин шахарлар тизими ривожланмаган. "Элликминглик" шахар вилоятда фақат битта - Қувасой (85 минг киши), Қува шахрида 46 минг, Риштонда 35 минг, қолганларида аҳоли сони бундан кам. Кичик шаҳар ва шахарчалар сони 2009-йилда янада кўпайди, урбанистик таркиб майдалашди, кичик шахарлар муаммосининг долзарблиги янада кучайди. Шу йилда бирданига 196 та қишлоқларга шаҳарча макоми берилди, бундай бетакрор урбанистик ҳолат бўйича республикамизда вилоят биринчи ўринда туради. Маълумки, Узбекистонда жами 966 та янги шаҳарчалар - агрошахарлар вужудга келган бўлса, уларнинг ҳар бештадан биттаси (1/5 қисми) айии биргина Фарғона вилояти харитасида пайдо бўлган. Ҳозирги вактда вилоятда 9 та шаҳар, 200 га яқин шаҳарчалар бор {шаҳар жойлар сони бўйича ҳам республикамизда биринчи ўринда) ва уларда жами аҳолининг 57,3 фоизи истиқомат килади. Мазкур кўрсаткич 2008 йилда 27,8 фоизга тент бўлиб, бу борада вилоят Хоразм, Қашқадарё, Сурхондарё, Самарканд вилоятларидан олдинда турган эди, холос. Энди эса Фарғона умумий урбанизация даражаси бўйича Наманган вилоятидан кейинги иккинчи урин га "сакради" Янги шахарчаларнинг энг купи Узбекистон (21 та), Фарғона ва Боғдод (20 тадан) туманларида ташкил зтилган. Уларнинг сони Қува, Қўштепа ва Олтиариқда хам кўпроқ. Аҳоли сони бўйича эса Фарғона ва Олтиарик туманлари олдинда. Янги шаҳарчалар Фарғона ва Кувасой шаҳар хокимиятларида хам ташкил этилган. Таъкидлаш жоизки, Қўштепа, Бувайда, Учкўприк ва Фуркат туманларида 2008 йилда бирорта шахар ёки шахарча бўлмаган, уларнинг хозирги урбанистик вазияти айни 2009-йилнинг "янги урбанистик сиёсати"

натижасида вужудга келган (28-илова). Бундай шаҳарчаларнинг каггалари Олтиарик туманида кўп - 17,2 минг киши; Фарғона шахар хокимиятига карашли шахарчалар хам анча каттарок - 13,8 минг киши. Уртача ҳар бир янги шахарчага 5,0 минг кишига якин аҳоли тўғри келади. Улар орасида энг катталари Фарғона шахрига карашли Бешбола, Ермозор, Окарик қишлок фукаролар йиғинлари 1 ; кишлок туманлари миқёсида Олтиарик туманида Бурбалик (16,1 минг), Эскиараб (12,6), Полосой (14,0), Янгиқўрғон (13,3); Бувайда туманида Бувайда (22,0), Фарғона туманида Водил (15,2), Ёзёвонда - Қоратепа (13,3 минг киши) ва Х.к. Фарғона вилоятида 2009-йилда жами 993 қишлоқ аҳоли пунктлари мавжуд бўлган, уларнинг хар бирида уртача 1255 киши яшаган. (2013-йилда қишлоқ аҳоли пунктлари 1020 та; - қишлоклар ахолисининг уртача катгалиги 1395 киши). Қишлоклар географияси ўзига хос ва бетакрор; ажойиб ва ғалати номли қишлоқлар, канал л ар, сой ва йўллар бўйларида занжирсимон, йирик шахарлар атрофида уларга "ёпишиб" жойлашган. Қадимдан кўп қўл меҳнатни талаб қилувчи суғорма дехкончилик бу ерда катта-катта қишлокларга хаёт бағишлаган. Аҳоли пунктларининг ғуж жойлашиши шаҳарларнинг мураккаб ҳудудий тизими - агломерациялар шаклланишига олиб келган. Вилоят аҳолиси ва иктисодиёти, энг аввало, Фарғона-Марғилон, шунингдек, вужудга келаётган Қўқон агломерациясида мужассамлашган. Вилоятнинг катта бойлиги - бу унинг меҳнат ресурсларидир. 2014-йил 1 январь маълумотига кўра, жами меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли 1964 минг киши, иқтисодий фаол ахоли 1506 минг ва иктисодиётда банд бўлганлар 1431 минг киши. Жами банд бўлганларнинг 70,5 % моддий ишлаб чиқаришда, жумладан: саноатда - 14,7 % (2000 йилда - 13,7 %), қишлок ва ўрмон хўжалигида - 30,2 % (41,9 %), транспорт ва алоқада - 5,1 %, қурилишда 7,1 %, савдо, умумий овкатланиш, моддий техник таъминотда - 10,4 % ахоли хизмат қилади. Номоддий соҳаларга иктисодиётда банд бўлганларнинг - 29,5 фоизи тўғри келади; уй хўжалиги ва аҳолига маиший хизмат кўрсатишда - 4,2 %,

соғлиқни саклаш, жисмоний тарбия ва ижтимоий таъминотда - 8,2 %, таълим, маданият, санъат, фан ва илмий хизматда - 12,7 % ахоли банд (2013 й.). Шу йилда вилоятда жами 93,3 минг янги иш ўринлари яратилган. Улар, асосан, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликда ташкил этилган. Минтакавий иқтисодиёт ва унинг ҳудудий ташкил этилиши. Фарғона вилояти хўжалиги кўп тармоқли ҳудудий ишлаб чиқариш мажмуасини ташкил қилади. Минтакавий иқтисодиёт, умуман олганда, индустриал-аграр йўналишга эга. 2013-йилда ялпи худудий маҳсулотнинг 16,6 фоизини саноат ишлаб чиқариши берган, қишлок хўжалигининг ҳиссаси эса 20,4 %; қурилиш - 6,3 %, транспорт ва алоқа - 12,3 %, савдо ва умумий овкатланиш - 8,7 %, солиқлар - 10,9 %. Қишлоқ хўжалигининг нисбати тахминан республика уртача даражасига яқин келади. Саноат кўрсаткичи бу ерда Навоий, Қашкадарё, Тошкент ва Андижон вилоятларидан пастроқ, қолганларидан эса юқори. Қишлок хўжалигининг улуши бўйича фақат Навоий вилояти Фарғонадан пастроқ, холос. Ялпи ҳудудий маҳсулотнинг 61,8 %, жами хизматларнинг 59,9 % кичик бизнес ҳиссасига тушади. 2013-йилда вилоятда фаолият кўрсатаётган кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари 20,5 минг та, шундан 2,2 мингтаси кичик корхоналар, қолганлари микро-фирмалардан иборат. Ушбу сектор 19,0 % саноат, 96,5% қишлоқ хўжалиги маҳсулотини беради, қурилишда унинг улуши 81,9%, чакана савдода -43,1%. Кичик бизнесда иктисодиётда банд бўлганларнинг 77,2 фоизи ишлайди, ҳудуд экспортида унинг ҳиссаси 18,5 %, импортида - 22,3%. Капитал кўйилмалар ҳажмининг % қисмидан Фарғона шаҳрига тўғри келади. Бу борада Қўқон, Кувасой шахдрларининг, Қўштепа, Тошлоқ, Данғара қишлок туманларининг ўрни ҳам сезиларли даражада. Қурилиш географияси маълум даражада инвестициянинг ҳудудий таркибини акс эттиради. Масалан, 23,0 фоиз қурилиш ишларининг 1/5 қисми вилоят марказида, 18,2 % - Қўқонда, 6,2 % - Олтиариқ, 5,2 % Данғара туманларида бажарилган.

Сўнгти йилларда Қўқон шақрида республика Президенти кўрсатмаси асосида катта ободончилик ишлари олиб борилди. 2012-йил якунлари бўйича хорижий инвестициялар асосида 105 та корхона фаолият кўрсатган. Улар ялпи ҳудудий маҳсулотнинг 23,9 фоизини ишлаб чикарган. Экспортда хорижий инвесторлар ёрдамида ташкил этилган корхоналарнинг улуши 34,2 %. Таққослаш учун: 2000 йилда қўшма корхоналар 32,4 млн. АКД] доллари ҳажмида маҳсулот ишлаб чиқарган, уларнинг экспортдаги улуши 20 фоизга якин бўлган. Саноати. Минтақа саноати ўзининг кўп тармокли йўналишлари билан мамлакатимизнинг бошқа ҳудудларидан фарқ қилади. Бу ерда анъанавий енгил ва озиқ-овқат саноати билан бир қаторда, оғир саноат тармоқлари корхоналари ҳам мавжуд. Хусусан, кимё ва нефть кимёси, қурилиш материаллари саноати, озиқ-овқат ва бошкалар яхши ривожланган. Кўпгина корхоналар Фарғона иқтисодий районида ягона қисобланади (масалан, ИЭМ, Фарғона фуран бирикмалари заводи, Қувасойцемент ва б.). Вилоятда фаолият кўрсатаётган жами 3624 саноат корхоналари қайд этилган, уларнинг йириклари 46 та. Халқ истеъмол моллари ишлаб чикариш хажмн ҳам анча катта. Унинг таркибида ноозик-овкат махсулотлари 59,5 фоизга баробар, шундан енгил саноат- 12,0 %. Саноат ишлаб чикаришининг тармоклар таркиби куйидагича (маҳсулот киймати бўйича, 2012 й.): ёқилғи-энергетика саноати - 33,5 %, кимё ва нефть кимёси - 10,4 %, машинасозлик ва металлни кайта ишлаш -2,4 %, қурилиш материаллари саноати - 10,5 %, фарфор - фаянс саноати -4,1 %, енгил саноат - 24,0 %, озик-овкат саноати - 10,2 %, ун-ёрма ва комбикорм саноати - 3,9 %. Таккослаш учун: 2000 йилда ёкилғи саноатининг махсулот киймати 50,4 %, кимё ва нефть кимёси - 5,8 %, қурилиш материаллари - 5,0 %, енгил саноат - 19,6 %, озиқ-овкат - 5,7 фоизни ташкил килган. Умуман олганда, Фарғона вилояти саноат тармогининг диверсификация л аниш кўрсаткичи республикамизда фақат Тошкент вилоятида учрайди, холос.

Вилоят огир саноатининг йирик корхоналари Фарғона нефтни кайта ишлаш заводи (у Япония фирмалари билан биргаликда қайта таъмирланган, бунинг учун 250 млн. АҚШ долларига якин маблағ сарфланган), Фарғона- азот, Фаргона кимёвий тола заводлари, Қўқон суперфосфат заводи, "Евразия ТАПО - ДИСК" ҚК, Фарғона ва Қўкон механика заводлари ва бошқалар. Шунингдек, бу ерда Фарғона "Азот" ишлаб чиқариш бирлашмаси, "Кувасойцемент", вилоятнинг турли худудларида ташкил этилган тўқимачилик қўшма корхоналари хам фаолият кўрсатишмокда. Улар орасида Тошлокда ташкил этилган тўқимачилик ҚК катта экспорт салохиятига эга. Фарғонада 1927 йилда қурилган, хозирги номи ўзгарган тўкимачилик комбинати республикамизда бу турдаги саноат корхоналари ни нг дастлабкиси эди. Олтиарик (Ҳамза) нефтни кайта ишлаш заводи эса ўтган асрнинг бошларида курилган 1 . 2012-йилда вилоятда 511 минг тонна бензин (2009 Й.-83 5 минг т.), 543 минг тонна дизел ёнилгиси (2009-йилда 891 минг т.) ишлаб чиқарилган. Бу ерда катта миқдорда минерал ўғитлар, карбомид, цемент ва бошка саноат махсулотлари тайёрланади. Бир йилда 109 минг т омихта ем, 75-80 минг т пахта толаси, 60-70 млн. кв м ип-газлама, 3,5 млн дона трикотаж, 20-25 минг т ўсимлик ёғи, 250 минг т ун ва бошқа махсулотлар хдм ишлаб чикарилади. Таққослаш учун: 2000-йилларда вилоятда 130-140 минг тонна нефть, 1,1 млн тонна бензин, 1,5 млн. тонна дизел ёкилғиси, 140 минг тонна атрофида минерал ўгитлар, 750 минг т цемент, 100 минг тоннага яқин пахта толаси, 53 млн. кв. м ип ва 2,0 млн. кв. м ипак газлама, 10 млн жуфт пайпоқ, 26,5 минг тонна тозаланган ўсимлик ёғи тайёрланган эди. Умуман олганда, Фарғона вилояти хозирги вактда ўзининг саноат ишлаб чикариш салохияти бўйича республикамизда Тошкент шахри ва вилояти қамда Қашкадарёдан кейинги ўринда туради. Электр энергетика базасини Фарғона ИЭМ ва Кувасой ИЭС ташкил этади. Мамлакатимиз микёсида вилоят ёкилғи, нефть ва нефть кимёси, минерал ўғитлар, цемент кабиларни ишлаб чиқаришга ихтисослашган.

Шунингдек, бу ерда спирт (Кўкон), Асака автомобиллари учун ойна ("Кварц" Кувасой), ўсимлик ёғи ва хўжалик совунлари (Фарғона ва Қўқон), консерва (Фарғона), қандолат ва мебель (Қува) ишлаб чикариш хам ривожланган. Пахта тозалаш заводлари барча кишлок туманлари марказларида мавжуд. Вилоят саноатини худудий ташкил этишда Фарғона-Марғилон саноат тугуни етакчи мавқега эга. Бу ерда минтақанинг асосий саноат корхоналари мужассамлашгани боне, ишлаб чикаришнннг агломерация самарадорлиги юқори. Шу билан бирга, ишлаб чиқариш географиясида Кўкон саноат тугунининг хам мавкеи кўзга кўринарли. Фарғонада қадимдан хунармандчилик ва косибчилик ривож топган. Дўппи тикиш, сопол буюмлар ясаш (кулолчилик), ёғочда ўймакорлик ишлариии бажариш кабилар Қўкон, Марғилон, Риштон, Боғдод ва бошка шахарларда тарихан шаклланган. Саноат махсулотининг 42,0 фоизи биргина Фарғона шахри зиммасига тушади; Кувасой вилоят ялпи саноат махсулотининг 12,0 %, Кўкон -11,4%, Тошлоқ тумани - 8,6 % ни беради. Айни вактда Бувайда, Ёзёвон, Олтиарик, Қўштепа, Сўх, Учкўприк, Фарғона, Фурқат туманларида кишлок саноати ниҳоятда сует даражада (30-илова). Бир вактлар хон атласи билан дунёга машхур бўлган Марғилон шахри хозирги вактда депрессив холатда. У вилоят саноат махсулотининг бор-йўғи 2,7 фоизини беради, холос; Қўқон пайпоқ ишлаб чикариш корхонасининг холати хам деярли шунга ўхшаш. ХИМ ишлаб чиқаришда Фарғона шахрининг хиссаси - 33,6%, Кўконники - 17,8 %, Қувасойники - 8,2 % ва ҳ.к. Бу борада хам Сўх, Қўштепа, Кува туманлари оркада. Ахоли жон бошига хисоблаганда, саноат махсулоти шахарларда ва кишлок туманлари орасида фақат Тошлокда юқори; Боғдод хамда Данғара туманларида нисбатан каттарок. Ўртача кўрсаткич, асосан, шаҳарлар хисобидан (Фарғона, Қўкон ва Кувасой) шаклланган. Кишлок хўжалиги географиней. Фарғона вилояти республикамизда мухим кишлок хўжалиги райони хам хисобланади. Вилоят мамлакат ялпи кишлок хўжалиги махсулотининг 8,3 фоизини беради. Бу ерда пахта ва пилла

етиштириш, сабзавотчилик ва боғдорчилик яхши ривожланган. Жами кишлок хўжалиги махсулотининг 62,0 фоизи дехкрнчиликка тўғри келади. Фермер хўжаликларида агроиқтисодиет махсулотининг 34,4 фоизи етиштирилади. 29-иловада келтирилган маълумотларга қараганда, вилоят умумий ер майдонининг 45,5 фоизи кишлок хўжалигида фойдаланилади. Ушбу кўрсаткич Риштон, Учкўприк, Боғдод, Бувайда ва Қўштепа туманларида юқори (жами майдоннинг 60-70 фоизи атрофида), Сух, Олтиариқ, Бешариқ, Ўзбекистон, Фарғона туманларида нисбатан озрок. Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерлар таркибида суғориладиган ерлар улуши ўртача 93,9 %. Бундай ерлар хам Қўштепа, Бувайда, Олтиарик, Тошлок, Ёзёвон кишлок туманларида кўпрок. Айни пайтда Сўх, Риштон, Учкўприк туманларида суғориладиган ерлар улуши озрок.

Экин экиладиган майдонлар кишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг 78,3 фоизини ташкил қилади, яйлов ва пичанзорлар - 7,4 %. Интенсив кишлок хўжалиги, яъни суғорма дехкончилик, хусусан Олтиарик, Қўштепа, Қува, Тошлок туманларида яхши йўлга кўйилган, яйлов ва пичанзорлар эса Сўх, Риштон, Ўзбекистон, Бешарик туманларида кўпроқ. Жами экин майдони вилоят бўйича 290 минг гектар (2000 йилда 300 минг га) бўлиб, унинг 244 минг гектари фермер хўжаликларига бириктирилган. Донли экинлар 2012-йилда 132 минг гектарга экилиб, ундан 771 минг тонна хосил олинган; хосилдорлик - 58,5 ц/гани ташкил этган (шу жумладан, буғдой майдони 128,0 минг га, ялпи ҳосил - 740 минг тонна). Бошка донли экинлардан кисман маккажўхори хам экилади. Таккослаш учун: 2000-йилда вилоятда 125 минг гектар ердан 450 минг тонна ғалла олинган, хосилдорлик буғдойдан - 35,8 ц/га бўлган. 9-расм. Фаргона вилоятннинг экин майлонн (фоизда) Таъкидлаш жоизки, бошка минтакаларда бўлгани каби, бу ерда хам пахта майдонлари бироз қисқариб бормокда. Масалан, 2000 йилда пахтазорлар жами экин майдонининг 41,0 фоизини ташкил килган бўлса, 2012-йилда 34,5 фоизгача тушиб колган. Умумий майдони 100 минг гектар ерга пахта экилиб, ундан 280-290 минг тонна хосил олинади, хосилдорлик - 28,2 ц/га (2000 йилда 363 минг т пахта, хосилдорлик - 29,4 ц/га). Тахлиллар кўрсатишича, республикамизда сўнгги йилларда кунгабоқар етиштиришга кўпрок эътибор берилмокда. Агар ундан инсон саломатлиги учун сифатли ёғ олиниши ҳисобга олинса, бу жараённи алоҳида ижобий баҳолаш лозим. 2012-йилда Фарғонада 107 гектар ерга кунгабоқар экилиб, 1224 тонна ҳосил етиштирилган. Ёғ олиш мақсадида ер ёнғоқ ҳам экилади. Зиғир ва кунжут, масхар эса Фарғонада экилмаган, 000

$ваҳоланки, бу мойли ва техник экинлар Зарафшон водийси ва Қашкадарё вилоятида экилмоқда. Фарғона вилояти картошка етиштиришга хам ихтисослашган. Бу экин айниқса Сух, Риштон, Узбекистан туманларида кўлрок экилади. Вилоят бўйича картошка майдони 8,3 минг га, ялпи ҳосил 208 минг тонна атрофида. Қишлоқ туманлари орасида, Олтиариқ тумани булғор қалампири, турп, шолғом, бодринг кабиларни етиштириш билан машҳур. Вилоят, хусусан, Қўқон гуруҳ туманларида аччик қалампир (гармдори) хам куп етиштирилади ва кўп истеъмол қилинади. Турли хил сабзавот экинлари билан 17,8 минг га ер банд; бир йиллик ҳосил 560 минг тонна. Сабзавотчилик билан, картошка етиштириш сингари, асосан деҳқон хўжаликлари шуғулланишади. Ем-ҳашак экинлари 29,5 минг гектарни эгаллайди. Асосан, силос учун маккажўхори экилиб, бир йидда 660 минг тонна хосил олинади. Фарғона водийси, шу жумладан, Фарғона вилоятида богдорчилик ва узумчилик яхши йўлга кўйилган. Бу ерда ўрик, олма, анор, анжир, шафтоли, нок, бе\и, сўнтти йилларда хурмо, шунингдек, турли навли узумлар етиштирилади. Жами мевазорлар майдони - 47 минг га. Бу соха кўлрок фермер хўжаликларига тегишли. Ялпи ҳосил - 310 минг тонна. Узумзорлар майдони - 5,6 минг га, ялпи ҳосил 83 минг тонна. Узум кўпгииа қишлоқ туманларида етиштирилсада, айниқса, Олтиариқ ўзининг ҳусайни узумлари билан донг таратган. Фарғонада чорвачиликни ривожлантириш имкониятлари республикамизнинг чўл минтақалари, Самарканд, Кдшкадарё вилоятларига Караганда бироз чекланган. Бу ерда 20 ] 3-йил бошида йирик шохли қорамоллар сони 820 минг бош, қўй ва эчкилар - 707 минг бош бўлган. Бир йилда гўшт (тирик вазнда) 113 минг тонна, сут 700 минг тонна, тухум 215 млн дона, пилла 2500 тонна олинади. Бевосита агрогеография нуктаи назаридан, богдорчилик нисбатан адир зоналарда купрок, пахта вшюятнинг куйи қисмида жойлашган барча туманларида, сабзавотчилик йирик шахдрлар атрофида ривожланган. Қишлоқ$

хўжалиги маҳсулотларини етиштиришда Қува, Фарғона, Олтиариқ, Бешариқ туманлари -етакчи, уларнинг улуши вилоят қишлоқ хўжалиги маҳсулотига нисбатан, мое ҳолда, 7,0; 7,1; 8,4 ва 6,9 %. Пастрок кўрсаткичлар Сўх, Ёзёвон, Фурқат туманларида кузатилади (30-илова). Аҳоли жон бошига ҳисоблағанда эса Ёзёвон, Фурқат, Қўштепа, Дангара туманлари бирмунча ажралиб туради. Бу ҳолат қисман уларнинг демографик салоҳиятининг озлигидан ҳам юзага келади. Пастроқ кўрсаткичлар Учкўприк хдмда Ўзбекистон туманларида қайд этилган. Умуман олганда эса, бу борада катта ҳудудий гафовутлар кўзга ташланмайди. Бу ҳам бўлса, вилоятда кишлок хўжалигининг яхши ривожланганлигидан дарак беради. Юқорида таъкидланганидек, фермер хўжаликларининг ахамияти тобора ошиб бормокда. Мулкчиликнинг бу туриии минтакавий хусусиятлари шундан иборатки, у аҳоли зич, ер-сув ресурелари чекланган ҳудудда ривожланмокда. Фарғона вилоятида 2014-йил 1-январь ҳолатига жами 7175 та фермер хўжалиги кайд этилган; улар тасарруфидаги умумий ер майдони - 236,2 минг га, уларда ишлайдиган ходимлар сони -127 минг киши; ҳар бир хўжаликка ўртача 35,7 га ер ва 17,7 ишчи тўфи келган. Кўриниб турибдики, вилоят фермер хўжаликларининг ер майдонлари республиканинг бошка, масалан, Бухоро, Навоий вилоятларига Караганда анча кичик, ишчилар сонида эса бунчалик катта фарк йўк. Бу, табиийки, фермер хўжаликларининг фаолияти, уларнинг самарадоригига катта таъсир кўрсатади. Фермер хўжаликлари вилоят ялпи қишлоқ хўжалик маҳсулотининг 34,4 фоизини беради. Бу кўрсаткич Боғдод, Қува, Ёзёвон, Фуркат туманларида анча юқори, Сўх туманида эса у атиги 18,1 фоизга тенг, холос. Шундай килиб, вилоят иктисодиётида, ишлаб чикаришни технологик жиҳатдан ташкил килиш нуктаи назаридан, нефть-газ-кимё, агроиндустриал, тўкимачилик индустриал ҳамда курилиш материаллари мажмуаларини ажратиш мумкин. Хусусан, нефтни кайта ишлаш ва ундан тегишли ёнилғи ва кимёвий маҳсулотларни ишлаб чикариш, пахта у билан ҳудудий - даврии ва технологик жиҳатдан уйғунлашган пиллачилик ҳамда уларнинг хом ашёсини

кайта ишлаш, газлама, трикотаж ва тикувчилик, тўкимачилик машинасозлигининг мавжудлиги агроиндустриал энергия ишлаб чикариш циклини ҳам мукаммал, тўлик даражада шаклланганлигини кўрсатади. Ижгимоий соҳалар ва уларнинг географияси. Аҳоли зич, уни иш билан банд килиш муаммоси кескин бўлган минтакаларда ижгимоий соҳаларни ривожлантириш ўта долзарб масаладир. Янги иш ўринларининг купрок кисмини кишлок жойларда, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳаларида ташкил этилиши ушбу муаммони, қисман бўлсада, ечишга ёрдам беради. Республикамиз, шу жумладан, Фарғона вилоятида ҳам бу соҳалар, айниқса *'Қишлок" йилига дойр Давлат дастурини амалга ошириш жараёнида ривожланиб бормокда. Жумладан, чакана савдо айланмаси биргина 2012-йилда 118,7 фоизга ўсган. Чакана савдо айланмасининг 28,0 фоизи Фарғона, 13,6 фоизи Қўқон шаҳрига тўғри келади. Сабаби, бу шаҳарлар катта район хосил қилувчи ва районга хизмат кўрсатувчи йирик марказлар саналади. Қишлок туманлари даражасида эса Фарғона (7,6 %), Қува (4,2 %), Олтиариқ (3,5 %) олдинда туради. Бирок бу салоҳиятни белгиловчи кўрсаткичлар реал ҳолатни акс эттирмайди. Бу борада аҳоли жон бошига тўғри келадиган рақамлар катта мазмун касб этади. Шу нуктаи назардан, Қува, Ёзёвон ва Сўх туманларида вазият нисбатан яхшироқ. Вилоятда аҳолини тоза ичимлик суви билан таъминланиш даражаси 85,5 % бўлгани ҳолда, у шаҳарларда, шунингдек, Бувайда, Данғара, Олтиарик ва Ўзбекистон туманларида юқорироқ. Айни чоғда, Риштон тумани аҳолисининг 71,6 %, Бешарик туманининг - 72,7 %, Сўх тумани-нинг - 67,4 фоизи бундай имкониятларга эга, холос. Газ билан таъмин ланиш минтакада ўртача 81,2 % дир. Албатта, шаҳар жойлар аҳолиси бу борада қулай шароитларга эга. Қишлоқ туманларида эса мазкур кўрсаткич Боғдод, Бешарик шаҳарларида 65 фоиздан Олтиариқнинг 99,1 фоизигача фарқ қилади. Нозогеографик вазият ва аҳоли саломатлигини яхшилаш ҳар қандай мамлакат ёки минтақа ижтимоий ривожланишининг муҳим вазифасидир.

$Баркамол авлод, соғлом болани тарбиялашда \ам бу соҳанинг а\амияти беқиёс. Фарғона вилоятида жами 159 та тиббий муассасалар бор, хар 10000 кишига тўғри келадиган бемор ўринлари - 41,5 та. Қувасой шаҳри, Боғдод, Данғара, Қўштепа, Фарғона ва Ўзбекистон туманларида бу даража пастрок. Ҳар 10 минг кишига 21,1 врач, 121,7 та ўрта тиббиет ходами хизмат кўрсатади. Қишлоқ врачлик пунктлари 293 та, бир кишлоқ туманига 19,5 тадан, тахминан 3,5 та қишлоқка биттадан. Хар 100 минг кишига нисбатан касалланганлар сони бўйича энг юқори кўрсаткич Тошлоқ ва Учкўприк туманларида, энг пасти Марғилон шаҳрида. Аҳоли зич, сони нисбатан тез кўпайиб борастган худудда халқ таълими географияси ҳам ўзига хос. Вилоятда 691 та доимий мактабгача тарбия муассасалари мавжуд бўлиб, болалар қамрови - 18,8 %. Умумтаълим мактаблари 921 та, ўкувчилар сони 481,4 минг киши; битта мактабга ўртача 523 ўкувчи тўғри келади (2012/2013 ўқув йили). Академик лицейлар 12 та, ўкувчилар сони 9,2 минг нафар, касб-ҳунар коллежлари 145 та, ўкувчилар 183,6 минг киши. Касб-хунар коллежлари минтаканинг ижтимоий-иктисодий ва демографик ҳолатига мое холда, турли йўналишларда шакллантирилтан ва жойлаштирилган. Фарғонада 4 та, шу жумладан, университет, Қўкон шаҳрида республикам изнинг энг дастлабки олий ўкув юртларидан бири - Педагогика институт бор. Келажакда Фарғона шахри ўзига хос индустриал- инновация маркази бўлиши мумкин. Шунингдек, Қўқон, Қува каби шаҳарларда хам ўрта махсус ва олий таълим тизими ривожланиб бормокда. Транспорт ва ташки иқтисодий алоқалар. Вилоятда транспорт инфратузилмасининг барча турлари бор. Аммо юк ва йўловчи ташишда асосан автомобиль транспортининг аҳамияти катта. Қўқон, Марғилон шаҳарлари йирик транспорт тугун ва марказлари вазифасини бажаради. Вилоят ҳудудидан Ўзбекистон Республикасини қўшни Қирғизистон хамда Хитой билан боғловчи халқаро автомобиль йўллари ўтган.$

2013-йилда жами ташилган юк 93,2 млн. тонна бўлиб, унинг 89,8 фоизи автомобиль транспорта зиммасига тушди. Шу йилда умумнй ҳисобда 538. млн йўловчи ташилган. Бу микдорни тўлик автомобиль транспорта амалга оширган. Хусусий автомобилларда жами йўловчиларнинг 3/4 кисмидан ортикроғи ташилган. Фарғона вилояти мамлакатимиз ташки иктисодий алоқаларида фаол иштирок этади. Бир йиллик ташки савдо айланмаси, 2013-йилнинг дастлабки маълумотларига кўра, 1026,0 млн АҚШ долларига тенг, шундан экспорт ҳажми - 420 млн, импорт - 606 млн. доллар. 2010-йилда улар, мое холда, 922,0; 475,0; 447,0 млн долларни ташкил этган. Экспорт таркибида энергия ресурелари 10,1 %, пахта толаси-9,5 %, кимё саноати махсулотлари-20,9 %, озиқ-овқат махсулотлари-6,4 % бўлган. Импортда энергия ресурслари-51,6 %, машина ва ускуналар-16,4 %, кимё саноати озиқ-овкат маҳсулотлари-8,8 % ни ташкил этган. Жами ташқи савдо айланмасининг ярмидан кўпроғи МДҲ мамлакатлари билан амалга оширилади. Улар орасида асосий алокалар Россия, Қозоғистон ва бошка давлатлар билан олиб борилади. Кўриниб турибдики, Фарғона вилоятининг иктисодий муносабатлари республикам изнинг баъзи минтақаларидан фарқли равишда, МДҲ мамлакатлари билан фаолрокдир. Ҳудудий таркибда экспортнинг 41,9, импортнинг 62,3 фоизи Фарғона шахрига тўғри келади. Экспортда, шунингдек, Тошлоқ (24,6 %), Данғара (11,3 %) ва Қўкон шахри (11,7 %) хам иштирок этади. Импортда Қўкон шахри хамда Данғара тумани ажралиб туради. Вилоят нктисодиётининг худудий таркиби. Фарғона вилоятида 2 та ички иктисодий район яккол кўзга ташланади. Бу районлар кўпроқ гидрографик омиллар, яъни сойлар, суғорма деҳқончилик, қайта ишлаш саноати ва тарихий омиллар асосида шаклланган. Биринчи район, яъни Фарғона - Марғилон райони таркибига Қувасой шахри, Фарғона, Қува, Тошлоқ, Олтиарик, Ёзёвон, Қўштепа кишлоқ туманлари киради. Район ҳосил қилувчи марказ Фарғона-Марғилон

агломерацияси. Унинг ҳиссасига вилоятнинг 40,1 % майдони, 47,9 % аҳолиси, 83,8 % саноат ва 42,0 % кишлоқ хўжалиги махсулотлари тўғри келади; инвестицион салоҳияти - 63,9 %. Иккинчи ижтимоий-иктисодий район тарихан Қўқон шаҳри таъсирида шаклланган. Унинг таркибига Ўзбекистон, Бешарик, Риштон, Фурқат, Боғдод, Бувайда, Данғара, Сўх, Учкўприк туманлари мансуб. Вилоятга нисбатан олганда, ушбу район майдони, аҳолиси ва кишлок хўжалик маҳсулоти бўйича биринчи районга Караганда устунроқ туради. Фарғона - Марғилон иктисодий районида нефтни кайта ишлаш, кимё, қурилиш материаллари, тўкимачилик, озик-овкат саноати тармоқлари, электр энергетика яхширок ривожланган. Бу ерда боғдорчилик, хусусан, узумчилик ва сабзавотчилик ҳам қишлоқ хўжалиги етакчи тармоқларидан ҳисобланади. Қўкон гуруҳ райони эса асосан озик-овқат (спирт, ўсимлик ёғи) минерал ўгитлар (суперфосфат), трикотаж маҳсулотлари ишлаб чиқариш, агроиқтисодиёт соҳасида пахта ва мева етиштиришга ихтисослашган. Туманлар орасида Тошлоқ, Қува саноати яхшироқ ривожланган (вилоятга нисбатан 8,6 ва 2,3 фоиздан). Риштон, Боғдод, Ўзбекистон, Бешарик туманларида хдм кишлок саноати бирмунча шаклланган. Айни вақтда, у Сух, Фурқат, Қўштепа, Дангара ва Бувайда каби туманларда - сует даражада. Қишлок хўжалиги маҳсулоти бўйича олдинги ўринларда Фаргона, Қува, Учкўприк, Олтиариқ ва Бсшариқ туманлари туради, ўртача мавқега Боғдод, Бувайда, Данғара, Қўштепа ва Риштон туманлари эга (30-илова). Қолган туманларнинг ишлаб чиқариш салоҳияти пастрок (энг кичик кўрсаткич Сўх, Ёзёвон ва Фуркат туманларида). Вилоятнинг Марказий Фарғона ёки Қорақалпок каби чўл зонасидаги ҳудудлари ҳамда тот оралиғида жоилашган Сўх тумани нисбатан сует ривожланган (31-илова). Бинобарин, келажакда ушбу худудлар ижтимоий-иктисодий ривожланишини жадаллаштириш, кишлоқ мехнат ресуреларини иш билан таъминлаш, Фарғона - Марғилон

агломерацияси экологик вазиятини яхшилаш минтаканинг долзарб муаммоларидир. Дархакикат, ахоли сонининг кўплиги, унинг сонини ошиб бориши, ер ва сув захираларининг етишмаслиги минтака ижтимоий-иктисодий холатига жиддий таъсир кўрсатади. Бундай кескин вазиятдан чикиш йўлларидан бири саноатлаигув ва урбанизацияни қўллаб кувваглаш, замонавий инфратузилмалар асосида индустрия - инновация, ўсиш кутб ва марказларини вужудга келтириш бўлиши мумкин. Бундай стратегик йўналиш мамлакатимизнинг ахолией зич бошқа воха ва водийлари учун хам мосдир.

Адабиётлар: 1. Каримов И. Узбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. -Т.: «Узбекистон», 1997. 2. Каримов И. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараққиети ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. -Т.: «Узбекистон», 2010. 3. Каримов И. Узбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: «Узбекистон», 2011. 4. Асанов Г., Набихонов М., Сафаров И. Узбекистоннинг иктисодий ва ижтимоий жўғрофияси. -Т.: «Уқитувчи», 1994. 5. Ата-Мирзаев О., Тухлиев Н., Узбекистан: природа, население, экономика. - Т.: Узбекистон Миллий энциклопедияси, 2009. 6. Ахмедов Э., Сайдаминова 3. Узбекистон Республикаси. Қискдча маълумотнома. -Т.: «Узбекистон», 2006. 7. Воронин В.В., Шарыгин М.Д. Экономическая, социальная и политическая география. Учебное пособие. - Самара, 2006. 8. Глобальная социально-экономическая география. Под.ред. Н.А.Слука. - Москва-Смоленск, 2011. 9. Гранберг А.Г Основы региональной экономики. - М., 2000. 10. Доманьский Р. Экономическая география: региональный аспект. Пер. с пол. - М.: «Новый хронограф», 2010.

O'xshashlar

Тошкент иқтисодий райони

Зарафшон иқтисодий райони

Мирзачўл иқтисодий райони

Фарғона вилояти

Узбекистан Республикаси миллий иктисодиётининг ҳудудий таркиби ва иқтисодий раёнлари