Dunyo okeani tubi relyefi gipsometrik profilining tahlili - Geografiya - Referatlar

Dunyo okeani tubi relyefi gipsometrik profilining tahlili

Yuklangan vaqt:

15.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

152.921875 KB

Ko'chirib olish

Dunyo okeani tubi relyefi gipsometrik profilining tahlili Reja: 1. Dunyo okeanlari tuzilishi 2. Dunyo okeanining hayvonot dunyosi 3. Dunyo okeanlar huquqi

Dunyo okeani tubi yirik litosfera plitalaridan tashkil topgan. Lekin ular materiklar bilan birga yaxlit litosfera plitalarini tashkil etganligi uchun materiklar nomi bilan ataladi. Faqat Tinch okean tubi mustaqil litosfera plitasi tariqasida ajratiladi. Okean tublarida daryo, dengiz to’lqinlari va oqimlari, shamol, aysberglar keltirgan yotqiziqlar, hatto organizmlar va kosmik changlar cho’kindi jinslar qatlamini hosil qiladi. Terrigen, ya’ni vujudga kelishiga ko’ra quruqlik bilan bog’- liq cho’kindilar qirg’oq yaqinida bo’ladi. Terrigen yotqiziqlar Dunyo okeanining 25% ini qoplaydi. Okean tagi esa nobud bo’lgan dengiz organizmlari qoldiqlaridan hosil bo’lgan cho’kindilar, ya’ni okean loyqasi bilan qoplangan. Okeanning qirg’oqdan uzoq eng chuqur qismlarida qizil tusli okean gili to’plangan. U Dunyo okeani tagining 36% ini qoplab yotadi. Okean gili jigarrangdagi gilsimon balchiqdan iborat. U okeanning 5000 m dan chuqur qismlarida bo’ladi. Okean tubi relyefi. Dunyo okeani tubi relyefi juda murakkab tuzilgan. Okean tubida materik sayozligi, materik yonbag’ri, materik etagi, okean tubi botiqlari, o’rta okean tizmalari va eng chuqur cho’kmalar kabi yirik relyef shakllari mavjud. O’rta okean tog’ tizimining umumiy uzunligi 60 ming km dan ortiq bo’lib, u barcha okeanlarni kesib o’tgan va bir qancha tarmoqlarga bo’lingan (9- rasm). Atlantika okeanida Shimoliy Afrika, Shimoliy Amerika, Braziliya, Angola; Tinch

okeanda Shimoli-sharqiy, Shimolig’arbiy, Markaziy, Janubiy va Chili; Hind okeanida Somali, Markaziy va G’arbiy Avstraliya kabi botiqlar bor. Antarktida qirg’oqlari yaqinida Afrika-Antarktida, Avstraliya-Antarktida va Bellinsgauzen botiqlari bor. Dunyoning tabiiy xaritasida beshta havzani ajratish mumkin. Ular Tinch, Atlantika, Hind, Shimoliy Muz okeani havzalari va berk havzalardir. Daryo qaysi havzaga o’z suvini quysa, o’sha havzaga tegishli bo’ladi. Okean , Dunyo okeani (yun. Okeanos — Yerni aylanib oqadigan azim daryo) — Yerning materik va orollarni o’rab turuvchi suv qobig’i. Gidrosferaning katta qismi (94%) ni, Yer yuzasining taxminan 70,8% ini egallaydi. Fizik va kimyoviy xususiyatlari hamda suvining kimyoviy tarkibi jihatidan Okean bir butun, lekin miqdor jihatidan gidrologik va geokimyoviy ko’rsatkichlari xilma-xildir. Gidrologik rejimining tabiiy-geografik xususiyatlariga ko’ra, dunyo okeani alohida okeanlar, dengizlar, qo’ltiqlar, buxta va bo’g’ozlarga ajralib turadi. 1650- yilda golland geografi B. Varenius Dunyo okeanini 5 alohida qismga: Tinch, Atlantika, Hind, Shimoliy Muz, Janubiy Muz Okeanlariga bo’ldi. 1845-yilda London geografiya jamiyati ham buni tasdikladi. Keyinroq baʼzi olimlar Dunyo okeanini faqat 3 ga ajratadilar: Tinch, Atlantika va Hind okeanlari. XX asrning 30- yillaridan boshlab Arktika havzasi sinchiklab tekshirilgandan keyin, 4 alohida okean ajratildi: Tinch, Atlantika, Hind va Shimoliy Muz Okean Yer sharida Okean suvi va qurukliklarning taqsimlanishi turlicha. Shimoliy yarim sharda suv sathi yer sharining 61% ini egallaydi. Bu yerda Okean suvlari quruqlikkacha ancha kirib borib, ko’p sonli dengiz va qo’ltiqlar hosil qiladi. Barcha ichki dengizlar Shimoliy yarim sharda joylashgan. Janubiy yarim sharda suv sathi 81% maydonni tashkil etadi, lekin dengiz va qo’ltikdar kam. 81° shimoliy kenglikdan shimolida Shimoliy Muz okeanida va janubiy kenglikning taxminan 56° bilan 65° o’rtasida Okean suvi yer sharini uzluk-siz qatlam shaklida o’rab olgan. Suv yoki kurukdikning ko’pligiga qarab yer shari okean yarim shari va materik yarim shariga bo’linadi. Okean yarim sharining qutbi Yangi Zelandiyadan janubi-sharqda, materik yarim sharining qutbi esa Fransiyaning shimoli-g’arbida joylashgan. Gidrosferaning bir qismi bo’lgan Okean atmosfera va Yer pusti bilan uzluksiz o’zaro aloqador;

shuning uchun ham Okeanning ko’pgina muhim xususiyatlari atmosfera va Yer po’stiga bog’liq. Okean issiqlik va namning juda katta akkumulyatoridir. Okean tufayli Yerda temperatura juda keskin farq qilmaydi, uzoq-uzoq o’lkalarga namlik yetib boradi, natijada hayot uchun qulay sharoit vujudga keladi. Okean oqsil moddalarga ega bo’lgan boy oziq-ovqat mahsulotlari manbaidir. Okean energetik, kimyoviy va mineral boyliklar manbai ham bo’lib, ularning bir qismidan (suv ko’tarilish energiyasi, baʼzi kimyoviy elementlar, neft, gaz va boshqalardan) inson hozirdanoq foydalanmoqda. Okean va uning dengizlaridan xalqaro aloqalar o’rnatishda juda kadim zamonlardan foydalanilgan. Bu esa yangi yerlarning ochilishi va madaniyat markazlaridan uzok, hududlarni o’zlashtirish uchun sharoit yaratdi; transport vositalaridagi texnika taraqqiyoti bu jarayonni yanada tezlashtirdi. Dunyodagi yuk aylanishning 4/5 qismi Okean yo’llari orkali amalga oshiriladi (qarang Dengiz transporti ). Okeanning insoniyat hayotidagi roli tez o’smoqda. Dunyo mamlakatlari iktisodiyotining turli sohalarida Okeandan foydalanish muammolari (kema qatnovi, baliq ovlash, Okean resurslaridan ratsional foydalanish, shelfni o’zlashtirish, kontinentlararo kabellar yotqizish, suvni chuchuklashtirish, shuningdek, dengizlarni muhofaza qilish va ifloslanishining oldini olish va boshqalar) olamshumul ahamiyatga ega bo’lib, muhim iqtisodiy, siyosiy va huquqiy masalalarni hal qilish bilan bog’liq. Keyingi yillarda Okeanda olib borilgan tadqiqotlar shuni kursatdiki, Okean tubining relyefi murakkabligi jihatidan materiklar usti relyefidan qolishmaydi. Tubining geologik tuzilishi va relyefi. Okean tubi maydonining kup qismi (73,8%) 3000 m dan 6000 m gacha chuqurlikda joylashgan. Okean tubining planeta miqyosidagi morfostrukturalari (eng yirik shaklari) Yer pusti ayrim qismlarining tuzilishi va tarixiy rivojlanishidagi tafovutlarga qarab ajratiladi. Okean tubini eng yirik relyef shakllariga qarab 4 qismga bo’lish mumkin: 1) materiklarning suv ostida qolgan chekka qismlari; 2) Okean qaʼri; 3)

materiklarning suv ostida qolgan chekka kismlari bilan Okean qaʼri o’rtasidagi oraliq zona; 4) okean o’rtasidagi tog’ tizmalari. Okean tubining materiklarga yondosh kismlarining Yer pusti materiklarnikiga o’xshash bo’lib, materiklarning suv ostidagi chekkasi hisoblanadi va unda relyef xususiyatlariga qarab shelf, materik yon bag’ri va materik etagi farq qilinadi. Materik etagi bilan chegaradosh Okean qaʼri uch qatlamli: yupqa po’stdan iborat yumshoq cho’kindili yuqori satlam (yoki "birinchi" seysmik qatlam), "ikkinchi" (bazalt usti qatlami) va pastki qatlam — bazalt qatlami. Tinch okean chekkalarining katta qismida, Hind okeanining Shimoli-sharqida, shuningdek, Karib va Skosha (Skotiya) dengizlarida materikning suv ostidagi chekkasi bilan Okean qaʼri o’rtasida oraliq zona joylashgan. Bu yerlarda chekka dengiz soyliklari (chuqurligi 4000– 5000 m gacha), yoysimon tizilgan orollar (bunday orollarning tepasi suv ustida tog’ tizmalarini hosil qilgan), chuqur novlar relyefning asosiy shakllaridir; Okeanning eng chuqur joylari ana shu novlarda (Mariana novi — 11022 m). Bunday orollar zonasida zilzila bo’lib, vulkanlar otilib turadi. Okean o’rtasidagi suv osti tog’ tizmalari Okean tubining 4-yirik shaklidir. Barcha okeanlarni u boshidan bu boshga kesib o’tgan suv osti tog’larida rift vodiylari, rift tizmalari, ko’ndalang siniklar, shuningdek, yirik vulkan massivlari uchraydi. Keyingi yillarda olib borilgan geologik va seysmik tadqiqotlar shuni ko’rsatadi-ki, g’ovak cho’kindilarning qalinligi Okeanning materik yaqinidagi zonalarida 2000–3000 m va undan ham ortiq bo’lsa, okean o’rtasidagi tog’ tizmalarida, tik tog’ yon bag’irlarida va materik yon bag’ri jarliklarida bir necha o’n m va, hatto, nol m ga tengligi aniklandi. Okean tubi cho’kindilari orasida terrigen, biogen (ohakli va kremniyli), vulkanogen va aralash (poligen) cho’kindilar ham bo’ladi, chuqur suv osti qizil gillari ana shunday aralash (poligen) cho’kindilardir. Terrigen cho’kindilar materiklarning suv ostidagi chekkalarida, Okean qaʼrining chetlarida va chuqur suv novlarida uchraydi. Ohakli cho’kindilar Okeanning issiq va mo’ʼtadil zonalarida (50° shimoliy kenglikdan 50° janubiy kenglikkacha) ko’proq tarqalgan; Okean

qaʼrida ular foramini-fera va kokkolit-foraminifera yotqi-ziqlaridan, sayoz joylarda — chig’anoq va marjon yotqiziqlaridan iborat bo’ladi. 4500–5000 m dan chuqurda SaSO3 erigan holatda bo’lgani uchun ohak cho’kindilar yo’q. Kremniyli cho’kindilar (radiolyariya va diatom cho’kindilar) yuqori mahsulli fitoplankton zonalariga muvofiq ravishda 3 mintaqa — ikkita qutb yoni va bitta ekvatorial mintaqalar hosil qiladi. Chuqursuv qizil gili 4500–5000 m va undan ham chuqur botiklarda bo’ladi. Okeanning faol subaerol vulkanizm zonalariga yondashgan qismlarida vulkan cho’kindilari shakllanadi. Okean tubida karbonatli cho’kin-dilar (150 mln. km²), chuqursuv qizil gillari (PO mln. km² dan ko’proq) va kremniyli gillar (60 mln. km²ga yakin) eng ko’p maydonni egallagan. Okean tubida endogen moddalar suv usti vulkanlari mavjud joylardagina to’planmay, Okean o’rtasidagi tog’ tizmalari va yirik siniqdar yaqinida ham uchraydi. Tarkibida metallar, baʼzi hollarda rudalar [(20—40% gacha Fe), Mn, Co, Ni, Pb, Zn, Ag, Se, Hg va boshqa elementlar] bo’lgan qatlamlar ana shular jumlasidandir. Okean cho’kindilari dengiz cho’kindilariga nisbatan sekinroq to’planadi. Chuqur suv qizil gillari 1000-yil ichida 1 mm, ohakli va diatomli cho’kin-dilar 1000-yilda 1–30 mm gacha yig’iladi. Materik yon bag’rining asosida terrigen cho’ kindilar eng tez to’pla-nadi (1000-yilda 100 mm). Okean cho’kindilarining asosiy qismi zarrachalar shaklida yoki erigan holda materiklardan keladi. Cho’kindilarning miqdori va xili iqlim, vertikal, gorizontal va sirkumkontinental zonallikka, shuningdek, tektonik rejimga bog’liq. Okean suvi Yer mantiyasi moddalarining differensiatsiyasi mahsulidir. Okeandagi botiklarning paydo bo’lishi haqida turli gipotezalar bor. Chuqur suv havzalaridan iborat hozirgi Okean kamida yura davridan beri mavjud, chunki Okean tubida bundan qad. jinslar topilganicha yo’q. Bo’r davri va kaynozoy erasida havzalar yanada chuqurlashdi va abissal cho’kindilar to’planib bordi. Yaqin geologik o’tmishda chekka geosinklinal havzalar hisobiga materik chetlari o’sib borgan. Geosinklinal dengizlar botiqlaridagi ancha qalin cho’kindilar Okeanning juda qadimiyligidan dalolat beradi. Okean tubi yirik relyef shakllarning

vujudga kelishida Yer po’stining vertikal va gorizontal harakatlari muhim rol o’ynadi Okean suvi o’rtacha 35 g/l konsentratsiyali tuzlar eritmasidan iborat . Okeanda hammasi bo’lib 5-YU22 g erigan tuzlar bor. Okean tuzlari massasi tarkibi materiklardan keladigan cho’kindilarning erishi, atmosfera bilan modda almashish jarayoni va Okean tubi cho’kindilari, shuningdek, dengiz organizmlarining hayot faoliyati natijasida tartibga solib turiladi. Ti, Mn, Zr va boshqa baʼzi metallarning ionlari gidroliz natijasida koagulyasiyalanadi va gid-rooksidlar shaklida Okean tubiga cho’kadi. Dengiz suvining bir kancha mikroelementlari — Si, Pb, Mo, Hg, Zn, U, Ag, siyrak yer elementlari va boshqa turli xil tabiiy sorbentlar — organik modda, temir va marganets gidrooksidlari, kalsiy fosfat, silikatlar bilan adsorbsiyalanish yo’li orqali cho’kadi. Okean suvida atmosferadan tushadigan va okean suvi katlamlarida vujudga keladigan turli xil gazlar ham erigan holda mavjud. Okeandagi hayot faoliyatini belgilab beradigan O2 va SO2 ayniqsamuhim ahamiyatga ega. Bir qancha inert (kimyoviy reaksiyalarda ishtirok etmaydigan) gazlar —N2, Ar, Kg, Xe ham bor. Suvning ustki qatlamlarida (100– 150 m) O2 miqdori eng ko’p (7—8 ml/ l); chuqurlashgan sari 3,0—0,5 ml/l ga tushib qoladi, bir xil joylarda umuman O2 yo’q. SO2 esa, aksincha, suvning chuqur qatlamlarida eng ko’p bo’ladi. Fitoplanktonning fotosintetik faoliyati suvning ustki (100–150 m gacha chuqurlikda bo’lgan) qatlamlaridagi erigan gazlarni kislorod bilan boyitadi, SO2 ni yutadi. Organizmlar ugleroddan tashqari Si, Ca, Mg, K, Vg, I, R, Na, shuningdek, fiziologik ahamiyatga ega bo’lgan V, Zn, Cu, Co, Ni kabi bir qancha og’ir metallarni ham yutadi. Organizmlar o’lganda bu elementlarning bir qismi cho’kadi va tegishli sharoitda to’plana boradi. Temir-mar-ganetsli konkretsiyalarda Si, Zn, Ni, So, Mo, Ag, Ti, Pb va boshqa elementlar ham Yigiladi. Temir-marganetsli konkretsiyalarning umumiy miqdorini 10p ga teng deb hisoblash qabul qilingan. Okeanning issiqlik balansi. Okean issiqlik balansining asosiy tarkibiy qismlari: radiatsiya balansi (quyoshning yalpi radiatsiyasidan Okeanning nur qaytarishi ayirmasi), bug’lanishga sarflanadigan issiklik, okean yuzasi bilan atmosfera

o’rtasidagi turbulent issiklik almashinishi va oqimlarning issiqlikni bir joydan ikkinchi joyga olib ketishi. Jami radiatsiya yukrri kengliklardan quyi kengliklarga qarab kupaya boradi va atmosfera bosimi yukrri bulgan joylarda 20° shimoliy kenglik va 20° janubiy kenglikda maksimumga yetadi, bu narsa tropik va subekvatorial kengliklarda bulut kam bo’lishiga bog’liq. Bosim baland joylarda bug’lanishga ham maksimal issiqlik sarf bo’ladi. Turbulent issiqlik almashinish barcha kengliklarda ham boshqalardan kam bo’ladi. Okean suvi 30° shimoliy kenglik bilan 30° janubiy kenglik orasida issiqlikni yutadi va yuqori kengliklarda esa issiqlikni atmosferaga beradi. Bu faktlar yilning sovuq yarmida o’rta va qutbiy kengliklarda iklimni anchagina yumshatib tu-radi. 3-jadvalda Okean issiklik balansining tarkibi kkal/sm2 yilda kenglik mintaqalari bo’yicha berilganSuv balansi. Okean yuzasidan bug’lanadigan namlik, yog’in suvlari va materikdan oqib tushadigan suvlardan tarkib topadi. Ana shu suvlarning nis-bati turli kengliklarda Okean suvining sho’rlik darajasini belgilaydi. Materiklardan oqib tushadigan suvlar Okeanga tushadigan yog’in suvlarining atigi 10% ini tashkil etadi. Shimoliy yarim sharda bug’lanish bir yilda 111,9 sm; yog’in 116,7 sm ga, Janubiy yarim sharda bug’la-nish 113,0 sm, yog’in 91,6 sm ga teng. O’rtacha va qutbiy kengliklarda muzlarning erishi va suv muzlashi ham suv balansida muhim ahamiyatga ega. Okean reji-mida suv sathining davriy ravishda ko’tarilibpasayib turishi — suv ko’tarilishlari va suv ko’tarilishi oqimlari muhim rol o’ynaydi. Yarim sutkalik suv ko’tarilishlari eng ko’p takrorlanadi. Ochiq Okeanda bu to’lqinlarning balandligi 1 m dan oshmaydi, lekin, qirg’oqlarda 3–6 m ga yetadi. Eng katta suv ko’tarilishlari okean qo’ltiqlari va chekka dengizlar uchun xosdir: Fandi qo’ltig’ida (Kanadaning Atlantika oke-ani qirg’og’i) 18 m ga yetadi. Baʼzi o’lkalarda (Meksika qo’ltig’ining g’arbiy qismi, Yava dengizi va boshqalar) suv ko’tarilishlari sutkalik bo’lib, 5,9 m ga yetadi (Oxota dengizi). Boshqa joylarda aralash (yarim sutkalik yoki sutkalik) suv ko’tarilishlari 13,2 m ga yetadi (Oxota dengizidagi Penjina qo’ltig’i). Okean suvlarining aralashishi. Okean suvlari vertikal va gorizontal yunalishda aralashib turadi. Natijada gidrologik va gidrokimyoviy xusu-siyatlari bir qatlamdan

ikkinchi qatlamga o’tadi. Aralashish molekulyar va turbulent turlarga ajraladi. Bunda friksion va konvektiv aralashish yuz beradi. Friksion aralashish shamol va suv ko’tarilishi shaklida bo’ladi. Shamol taʼsirida suv shamol to’lqinlari yetib borgan chuqurlikkacha aralashadi, suv ko’tarilishi natijasidagi aralashish Okean tubigacha yetadi. Suv aralashishining Okean hayotidagi roli katta. Aralashish natijasida quyosh nuri yuza qatlamlardan quyi qatlamlargacha o’tadi, chuqur qatlamlar kislorodga to’yinadi, yuza qatlamlar to’yimli (biogen) moddalarga boyiydi. Okeanlarning uncha chuqur bo’lmagan va intensiv aralashib turgan joylarida dengiz hayvonlarini ovlash qulay (Barens, Shimoliy, Azov dengizlari, Nyufaundlend oroli yaqinida va boshqalar). Okean sathi suv ko’tarilishi, shamollar, atmosfera bosimi taʼsirida o’zgarib turadi. Atmosfera bosimi taʼsirida Okean sathining o’zgarishi mavsumiy harakterga ega. Shamollar taʼsirida baʼzan, suv sathi juda baland ko’tariladi va Okean sohillarida suv toshqinlariga olib keladi. Okean suvining rangi va shaf-fofligi uning yorug’lik nurlarini yutish va tarqatish qobiliyatiga, spek-tral tarkibining o’zgarishiga, yorug’lik oqimining sekinlashishiga bog’liq. Ochiq Okeanda suv o’ta shaffof ko’k rangda bo’ladi. Suv tarkibida zarrachalar ko’p bo’lsa suv zangori-ko’k yoki yashil rangda bo’ladi (qirg’oq bo’yi, baʼzi yopiq dengizlar). Ko’plab loyqa keltiriladigan katta daryolar quyiladigan joylarda suv rangi sarg’ish yoki jigarrang tusda bo’ladi. Zonallik. Quyosh energiyasining Okeanda taqsimlanishi bir xil bo’lmay, zonallik qonuniga bo’ysunadi. Kenglik zonalligi 150–200 m qalinliqdagi qatlamni o’z ichiga oladi. Shunga bino-an, Okeanda kuruqlikda bo’lganiday qutbiy, qutb yoni, mo’ʼtadil, subtropik, tropik va ekvatorial mintaqalar bor. Vertikal zonallik yuza, yuza tagi, oraliq, chuqur va Okean tubi yaqinidagi suv massalari shaklida ajralib turadi. Yuza suv massalaridan atmosfera bilan aktiv energiya va modda almashinishi ro’y beradi. Tirik organizmlar Okeanning yuzasidan tortib eng tagigacha uchraydi. Yashash joyiga qarab suvdagi pelagik organizmlar (passiv suzuvchilar — plankton va faol suzuvchilar — nekton) va

Okean tubida yashaydigan organizmlar (bentos) bo’ladi. O’simlik organizmlaridan bakteriyalar va baʼzi quyi zamburug’largina Okeanning hamma joyida uchraydi. Okeandagi biologik, kimyoviy, geologik jarayonlarda bakteriyalar katta rol o’ynaydi. Ular modda almashinishi, oksidlanish-tiklanish jarayonlarida ishtirok etadi, suvda va tub cho’kindilaridagi organik moddalarni o’zlashtiradi va h.k. Qolgan o’simlik organizmlar Okeanning fotosintez yuzaga keladigan va yoritilib turadigan ustki qatlamlaridagiga (asosan, 50–100 m chuqurlikkacha) bo’ladi. Okeanda 10 mingga yaqin o’simlik turi bor. Fitoplankton, asosan, dia-tom suvo’tlar, qivchinsimonlardan peridineya va kokkolitoforidlardan iborat. Okean tubi o’simliklariga (fito-bentos) diatom, yashil qo’ng’ir va qizil suvo’tlar, shuningdek, gullaydigan o’tsimon o’simliklarning (mas, zostera) bir necha turi kiradi. Okeanning hayvonot dunyosi yana ham xilma-xildir. Okeanda erkin hayot kechiruvchi hozirgi zamon hayvonlarining sinflari yashaydi, ko’pchilik sinflar esa faqat Okeandagina bor. Okean faunasi 160 mingdan ortiq turni o’z ichiga oladi: 15 ming eng sodda jonivorlar (asosan, radiolyariyalar), 5 ming bulutlar, 9 ming kovakichlilar, 7 mingdan ortiq har xil chuvalchanglar, 80 ming mollyuskalar, 20 mingdan ortiq qisqichbaqasimonlar, 6 ming ignatanlilar va boshqa umurtqasizlar (mshankalar, braxio-podalar, pogonoforalar va boshqa baʼzi bir turlar), 16 ming baliq turi. Umurtqali hayvonlardan Okeanda, baliqdardan tashqari, baʼzi toshbaqalar va ilonlar (50 tur) va 100 xildan ortiq sut emizuvchilar, asosan, kitsimonlar va kurakoyoqlilar yashaydi. Baʼzi kushlarning (pingvinlar, albatroslar, chaykalar va boshqa — 240 tur) hayoti doimo Okean bilan bog’langan. Tropiklarda hayvon turlari, ayniqsa, xilma-xil. Okean tubi faunasi sayoz marjon riflarida, ayniqsa, ko’p turlardan iborat. Chuqurlashgan sari hayot kamayadi. Eng chukur joylarda (9000– 10000 m va undan ham quyida) bakteriyalar va bir necha o’n xil umurtqasiz hayvonlargina yashaydi. Okeanning turli joylarida hayot har xil taraqqiy etgan. Fitoplankton miqdori ustki qatlamlardagi biogen elementlar miqdoriga, birinchi navbatda azot, fosfor,

kremniy birikmalariga bog’liq. Fitoplanktonga boy joylarda u bilan oziklanadigan zooplankton va zooplanktonni yeydigan nekton ham eng ko’p. Okean tubi organizmlari mo’ʼtadil o’lkalarning qirg’oqqa yaqin sayoz joylarida, ayniqsa, ko’p (Okean tubining 1 km² maydonida bir necha o’n kg fito va zoobentos mavjud). Juda katta chukurliklardagi tirik organizmlar yuza qatlamlardan cho’kadigan va qirg’oq yaqinidagi sayozliklardan keladigan organik qoldiqlar hisobiga yashaydi. Okeanning turli chuqurliklarida hayot sharoitlari bir xil emas. Chuqurlashgan sari yorug’lik kamayadi, temperatura pasayadi, gidrostatik bosim orta boradi, oziq-ov-qat kamayadi va h.k. Bularning hammasi Okeanda vertikal biologik zonallikni vujudga keltiradi. Okean tubida quyidagi hayot zonalari mavjud: litoral (suv ko’tarilishi va qaytishi zonasi), sublitoral (200 m gacha), batial (2500– 3000 m), abissal (6000 m gacha), ultraabissal yoki xadal (6000 m dan chukur). Okean suvi qatlamlarida, odatda, yuza zona yoki epipelagial (150–200 m) oraliq, yoki mezopelagial (750–1000 m) va chukur suv zonalari ajratiladi. Chukur suv zonasi o’z navbatida batipelagial (2500–3000 m), abissopelagi-al (6000 m) va ultraabissal (6000 m dan chukur) ga bo’linadi. Ko’pgina dengiz organizmlari ovlanadi va oziq-ovqat yoki texnika xom ashyosi sifatida foydalaniladi. Okean huquq rejimi inson faoliyatining Okean bilan boglik bo’lgan 6 ta yirik huquqiy regla-mentatsiyasini, yaʼni Okean akvatoriyapari rejimi, Okeanda savdo kemalari qat-novi rejimi, harbiy kemalarning suzib yurishi rejimi, Okeanda ilmiy tadqiqotlar olib borish rejimi, Okean tubi va yer osti boyliklari, shuningdek, Okean muhitini muhofaza qilish huquqiy reglamentatsiyalarini o’z ichiga oladi. Okean huquq rejimi xalqaro shartnomalar va taomillar, shuningdek, ayrim davlatlarning milliy qonunlarida aks etgan. Okean rejimini belgilashda hukumatlararo dengiz konsultativ tashkiloti, BMTning Maorif, fan va madaniyat masalalari bilan shug’ullanuvchi tash-kiloti (YUNESKO)ning okeanofafiya komissiyasi, BMTning milliy yurisdiksiya doirasidan tashqarida amal qiladigan qo’mitasi — dengiz va okeanlar ostidan tinchlik maqsadlarida foydalanish

qo’mitasi, BMTning dengiz huquqi qo’mitasi va boshqa xalqaro tashkilotlarning roli katta. Okean akvatoriyalari xalqaro huquqiy rejimi dengizga chiqish yo’li bo’lgan har bir davlatning ichki dengiz suvlari (qarang Ichki suvlar ), xududiy suvlar va ochiq dengiz suvlari huquqiy reglamentatsiyasini o’z ichiga oladi. Savdo kemalari qatnovining xalqaro huquqiy rejimi barcha mamlakatlar savdo kemalarining tinchlik va o’zaro manfaatdorlik asosida erkin suzishiga yordam berish, dengiz savdo kemalari qatnovi xavfsizligini taʼminlash, yo’lovchilar va yuklarni tashish, savdo kemalari va ularning ekipajlari, yo’lovchilari va yuklarining huquqiy holatiga ochiq dengizda ham, chet davlatlarga tegishli suv va portlarda ham rioya qilish uchun belgilanadi. Harbiy dengiz kemalarining xalqaro huquqiy rejimi barcha mamlakatlar harbiy kemalarining dengizda erkin suzishiga ko’maklashish, xavfsizligini taʼminlash, dengizda bo’ladigan har xil hodisaning oldini olish, dengiz va okeanlarda huquqiy tartibotga bo’ysunishga xizmat qilishdan iborat. Bu rejim ochiq dengizdagi harbiy kemalarga alohida ququqlar (dengizda huquqbuzarlarni taʼqib qilish, dengiz qaroqchilari, qul savdosi va boshqa xalqaro jinoyatlarga qarshi kurashish kabi ququqlar) beradi. Ilmiy tadqiqotlar olib borish xalqaro huquqiy rejimi vazifasi Okeanni, shuningdek, dengiz akvatoriyasidan atmosfera va kosmosni har tomonlama tadqiq etish uchun qulay sharoit yaratishdan iborat. Okean huquqining bu sohasi rivojlanib bormoqda. Okeanni tadqiq etish sohasida hamkorlik to’g’risida tuzilgan bitimi Okean huquqida alohida ahamiyatga ega. Okean muhitining xalqaro-huquqiy muhofazasi Okeandan har qanday maqsadda foydalangan holda ham dengiz muhitini, ekologik mu-vozanatini saklashdan, uning ifloslanishiga (ayniqsa, radioaktiv moddalarning tarqalishiga) yo’l qo’ymaslikdan, shuningdek, flora va fauna, Okean tubi va yer osti boyliklari, Okean ustidagi atmosferaga va shahrik. ga zarar yetkazilishining oldini olishdan iborat.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1 . P. Bratov, O’rta osiyo daryolari Toshkent 1991 2. M. QoriyevO’rta osiyo tabiiy geografiyasiToshkent o’qtuvchisi 1968 3. www.huu.uz/kengash/dowhload/geografiya.doc 4. http//www.huu.uz/tematr/geografiya.

O'xshashlar

Dunyo okeani. Kosmik, Iqlimiy, biologik va rekratsion resurslar.

Tinch okeanining o’rganilish tarixini jadvalda aks ettirish

Tinch okeani hayoti

Atlantika okeani Shimoliy muz okeani iqlimi va suvlari

Dunyo chorvachiligi