Чуқурликларни ўлчаш усуллари ва унда қўлланиладиган асбоблар - Geografiya - Referatlar

Чуқурликларни ўлчаш усуллари ва унда қўлланиладиган асбоблар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110 KB

Ko'chirib olish

Чуқурликларни ўлчаш усуллари ва унда қўлланиладиган асбоблар Режа: 1. Чуқурликларни ўлчаш усуллари ва унда қўлланиладиган асбоблар 2. Чуқурликларни ўлчаш натижаларини қайта ишлаш 3. Сувнинг оқиш тезлигини ўлчаш

Ушбу мавзуда чуқурликларни ўлчаш вақтида қўлланиладиган усуллар, қурилмалар, асбоб-ускуналар, уларнинг тузилишлари ва ишлатиш тамойиллари ёритилади. Ҳозирги вақтда дарёларда ҳамда нисбатан чуқур бўлмаган кўл ва сувомборларида чуқурликларни ўлчашда гидрометрик усул қўлланилади. Гидрометрик усулда чуқурликни ўлчашда намётка, штанга, сув ўлчаш рейкаси, гидрометрик лотлардан фойдаланилади. Бунда қайси бир асбобни танлаш дарё, кўл ёки сув омборининг чуқурлигига, сувнинг оқиш тезлигигабоғлиқ. Намётка -ёғочда ишланган, узунлиги 5-7 м, диаметри 4-5 смгатенгбўлганасбобдир. У 10 смдан катта бўлакларга, 2 см дан кичик бўлакларга бўлинади. Намётканинг сувга тушириладиган пастки қисмига темирдан қоплама кийдирилади. Қопламанинг оғирлиги- 0,5-1 кг атрофида бўлиши керак. Унинг вазифаси намёткани чўктириш ва асосан уни емирилишдан сақлашдир. Намётка билан чуқурликни ўлчашда 2-5 смхатоликка йўл қўйилади. Штанга билан ҳам чуқурлик ўлчаш мумкин. Лекин, аксарият ҳолларда унга тезлик ўлчайдиган асбоб ўрнатилиб, сувнинг оқиш тезлиги ўлчанади. Сув ўлчаш рейкаси билан кичик сойлар ва ариқларнинг чуқурлиги ўлчанади. Гидрометрик лотлар. Сувга чўкадиган ҳар қандай жисмни ипга боғлаб,оддий лотни ясаш мумкин. Гидрометрик лотлар иккига бўлинади: 1) қўл лоти; 2) механиклот. Қўл лотидан дарёлар ва бошқа сув ҳавзаларида сувнинг оқиш тезлиги кичик бўлган ҳолларда фойдаланилади. Улар 2 қисмдан иборат бўлади: 1) оғирлиги 3-5 кг бўлган юкча; 2) трост ёки копрон шнур. Ҳозирги кунда қўл лоти стандарт шаклда махсус заводларда ишлаб чиқарилади. Ана шундайлардан бири ЛПР-48 типидаги оғирлиги 4,5 кг, диаметри 5,8 см,

узунлиги 35 см бўлган қўл лотидир. Улар билан чуқурлик ўлчашда йўл қўйиладиган хатолик 10 см атрофида бўлади. Қўл лоти ёрдамида дарёларда 25 м, кўлларда 100 м гача бўлган чуқурликларни ўлчаш мумкин. Механик лотдан дарёларда сувнинг оқиш тезлиги жуда катта ёки чуқурликлар 25 м дан ортиқ бўлганда фойдаланилади. У 3 қисмдан иборат: 1) ғалтак; 2) сим ёки ип; 3) тош ёки юк. Ғалтак ёрдамида лот сувга туширилади ва тортиб олинади. Тошнинг оғирлиги турлича бўлади. Нева лебеткасидаги тошнинг оғирлиги 50 кг гача, Лугада эса 30 кг гача бўлади. Механик лотларда чуқурлик ўлчанганда хатолик анчакаттабўлади. Улар ёрдамида ўлчанган ҳақиқий чуқурликни топиш учун киритиладиган тузатма манфий ишора билан берилади ва қуйидаги ифода ёрдамида аниқланади: ВВ   ( 1 1   СОS )  а, Бу ердаа-сув юзаси билан лот туширилаётган нуқта орасидаги масофа, l - а  h фик -  2  h ҳақ. , l -симнинг узунлиги,  <10 0 бўлса, тузатма киритмаймиз. Агар а>1 бўлса, тузатма қуйидагича аниқланади: 1) а га тузатма оламиз; 2) сув ости қисмига тузатма оламиз: l 1 -  1  l 2 , l 2 -  2  h ҳақ . Эхолотлар, яъни ультратовуш усули билан чуқурликни ўлчаш аниқ натижа беради ва у ёрдамида чуқурликни қисқа вақт ичида жуда тез аниқлаш мумкин. Унда қўлланиладиган асбоб э х о л о т дейилади ва у асосан денгиз, океан ва қисман кўлларда ишлатилади. Дарёлар саёз бўлгани учун чуқурликларни ўлчашда бу асбоб қўлланилмайди. Эхолот билан 1 соатда 20 км гача бўлган масофадаги чуқурликни аниқлаш мумкин. Бироқ сувнинг лойқалиги, шўрлиги, ҳарорати чуқурликни ўлчаш аниқлигига салбий таъсир қилади. Аниқликни ошириш мақсадида тузатма киритилади. Ультратовушнинг сувда тарқалиш тезлиги 1 сек да 1462 м га тенг. Бу усулда хатолик 1 % дан ошмайди.

Чуқурликларни ўлчаш натижаларини қайта ишлаш Ушбу мавзуда дарё ёки каналларда бажарилган чуқурлик ўлчаш ишлари натижаларини қайта ишлаш, уларнинг бўйлама ва кўндаланг профилларини тузиш ҳамда морфометрик кўрсаткичларини ҳисоблаш усуллари ёритилади. Барча чуқурлик ўлчаш ишлари махсус, стандарт типдаги дафтарчага ёзибборилади. Бу дафтарча турли қисмлардан иборат бўлиб, уларда ўлчаш бажарилаётган вақтдаги гидрометеорологик шароитнинг баёни, сув сатҳини кузатиш ва ўлчанган чуқурликларни қайд этиб бориш учун махсус жадвал берилган бўлади (14-жадвал). 14-жадвал Ўлчанган чуқурликларни қайд этиш жадвали Вертикалла ртартиби ДБНдан масофа, м Чуқурл ик, м Ишчи чуқур- лик h , м Вертикалларо расидаги Ўза нтуби бал анд лиг и, мЧу қур- ли к Тез лик I I I ў рт . h, м b, м f, м 2 ч .қ л 10,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0,0 0, 55 2, 0 1, 10 981, 10 1 12,0 1 ,0 1 ,2 1 ,1 1,1 1, 54 2, 0 3, 08 980, 9 2 1 14,0 2 ,0 2 ,0 6 2 ,0 6 2,06 2, 08 2, 0 4, 16 979, 4 3 2 16,0 2 ,1 2 ,1 2 2 ,1 1 2,11 1, 82 2, 0 3, 64 978, 8 4 3 18,0 1 ,5 1 ,5 5 1 ,5 2 1,52 1, 27 2, 0 2, 54 979, 5

5 20,0 1 ,0 1 ,0 3 1 ,0 2 1,02 0, 5 2, 0 0, 25 980, 8 ў . қл 0,0 2, 0 981, 10 Изоҳ: ДБН-доимий бошланғич нуқта; h -чуқурлик; b -кенглик; f -майдон. Чуқурликларни қайд этиш жадвали қайта ишлангандан сўнг, ундаги маълумотлардан фойдаланиб, дарё ўзанининг кўндаланг қирқими чизмаси чизилади ва кўндаланг қирқимнинг асосий мофометрик элементлари ҳисобланади. h , м 0,1 b 1 b 2 b 3  H  120 м b 5 b 6 0,2 0,3 h 1 h 2 h 3 h 4 h 5 h 6 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 1,1 Вертикал ч.қ.л 1 2 3 4 5 6 7 ў.қл ДБН дан 4 5 6 7 8 9 10 11масофа Чуқурлик 0,0 0,5 0,9 1,15 1,11 0,85 0,8 0,0 Қум, тош

Дарё ўзани кўндаланг қирқимининг асосий морфометрик элеметларига қўйидагилар киради: 1) дарёнингкенглиги - В, м; 2) жонликесмамайдони - W , м 3) максималчуқурлиги - h max , м; 4) ўртачачуқурлиги - h ўрт , м; 5) намланганпериметри - Р, м; 6) гидравликрадиуси - R , м. Дарёнинг кенглиги деб, чап қирғоқ билан ўнг қирғоқ орасидаги оқим йўналишига перпендикуляр бўлган масофага айтилади. Жонли кесма майдони деб оқим йўналишига перпендикуляр бўлиб, ўзан туби ва сув юзаси чизиқлари билан чегараланган майдонга айтилади. Бу юза планиметр ёки палетка ёрдамида, график ёки аналитик усул билан, айрим ҳолларда эса учбурчак ватрапеция шаклларидаги юзаларни ҳисоблаш ифодалари ёрдамида аниқланади: W 2 2 1 1 1 2 2 b b h b h     Қ… . Максимал чукурликни ўлчаш натижаларига асосан аниқлаймиз. Ўртача чуқурлик деб, жонли кесма майдонининг дарё кенглигигабўлган нисбатига айтилади: h ўрт  B W , м. Дар ёўзанининг намланган периметри деб, кўндаланг кесим бўйича олинган ўзан туби узунлигига айтилади. Намланган периметр аналитик усул билан ҳисоблаб топилади, агарда дарё муз билан қопланган бўлса, у ҳолда намланган периметрга дарёнинг кенглиги ҳамқўшилади. Гидравликрадиус деб, жонли кесма майдонининг намланган периметрга бўлган нисбатига айтилади: R  P W , м.

Агар дарё кенг ва саёз бўлса, ўртача чуқурлик билан гидравлик радиус бир-бирига миқдоран яқин бўлади. Бундай ҳолларда, ҳисоблашларда катта аниқлик талаб этилмаса, бу икки элементни бир - бири билан алмаштириб фойдаланиш мумкин.

Сувнинг оқиш тезлигини ўлчаш Тезликларнинг дарё чуқурлиги ва кенглиги бўйича тақсимланиши Сувнинг оқиш тезлигини ўлчаш сув сарфини аниқлашда, гидротехник иншоотларни лойиҳалаш ва қуришда, шу билан бирга қатор илмий-амалий масалаларни ҳал қилишда муҳим аҳамият касб этади. Ушбу мавзуда сувнинг оқиш тезлигига таъриф берилиб, сўнгра тезликни ўлчашнинг мақсад ва вазифалари, тезликнинг жонли кесма бўйича тақсимланиши, ўзанда сувнинг ҳаракати турлари ҳамда тезликка таъсир этувчи омиллар ҳақида маълумотлар келтирилади. Дарё ўзанидаги сув массасининг вақт бирлиги ичида босиб ўтган масофаси сувнинг оқиш тезлигини ифодалайди. Тезликни ўлчашдан кўзланган мақсад сув режимининг асосий элементи ҳисобланган сув сарфини аниқлашдан иборат. Халқ хўжалигини бир қанча тармоқларини ривожлантириш учун сув сарфини аниқ билиш керак бўлади. Бунинг учун эса ўзандаги оқим тезлигини аниқлаш талаб этилади. Турли гидротехник ва сув хўжалиги иншоотларини лойиҳалаш, қуриш ва улардан фойдаланишда ҳам ўзанда сувнинг оқиш тезлигини ҳисобга олиш зарур бўлади. Сувнинг оқиш тезлиги жонли кесма бўйича жуда мураккаб тақсимланган бўлади. Чунки ўзандаги сув массаси аксарият ҳолларда турбулент режимли ҳаракатда бўлади. Турбулент режимли ҳаракатнинг асосий хоссаларидан бири шуки, сув массасидаги ҳар бир молекула вақт бирлиги ичида ҳам йўналишини, ҳам тезлигини ўзгартириб туради. Умуман суюқликлар ҳаракати ламинар ва турбулент режимли ҳаракатларга бўлинади. Ламинар режимли ҳаракатда суюқлик массасини ташкил этувчи қатламлар ва заррачалар бир хил йўналишда ўзаро параллел ҳаракат қилади. Ўзанда сувнинг оқиш тезлиги суюқлик бетида кичикроқ бўлиб, маълум чуқурликкача ортиб боради ва ундан сўнг яна камаяди. Тезликнинг чуқурлик бўйича бундай тақсимланишига ҳаво билан сув юзаси ўртасидаги ишқаланиш

ҳамда ҳаракатланаётган сув массаси билан ўзан туби орасидаги ишқаланиш сабаб бўлади. Шамаол сув бети тезлигини ошириши ёки камайтириши мумкин. Оқим йўналиши билан шамолнинг йўналиши мос келганда сув юзасидаги тезлик ортади, акс ҳолда камаяди. Жонли кесмада тезликнинг тақсимланиш қонуниятини ўрганиш мақсадида изотахлар ўтказилади. Изотахлар жонли кесмада бир хил тезликдаги нуқталарни туташтирадиган эгри чизиқлардир.

Адабиётлар: 1. Барышников Н.Б., Галактионов И.И., Скородумов Д.Е. Методические указания по курсу «Гидрометрия».-Л. Гидрометеоиздат,1975. 2. БыковВ.Д., ВасильевА.В. Гидрометрия. -Л.: Гидрометеоиздат, 1965. 3. ЖелезняковГ.В. Гидрологияигидрометрия. -М.: Высш. шк, 1981. 4. КарасевИ.Ф., ВасильевА.В., СубботинЕ.С. Гидрометрия. -Л.: Гидрометеоиздат, 1991. 5. КарасевИ.Ф., ШумковИ.Г. Гидрометрия. -Л.  Гидрометеоиздат, 1985. 6. КарасевИ.ФРечнаягидрометрияиучетводныхресурсов. -Л.: Гидрометеоиздат, 1980.

O'xshashlar

Сув сатҳини кузатиш

Сув ўлчаш постларини қуриш учун жой танлаш ва унда бажариладиган ишлар

Гидрометрик паррак ёрдамида аниқланган тезлик асосида сув сарфини ҳисоблаш

Ўзи ёзар сув ўлчаш қурилмаси лентасини қайта ишлаш

Нуқтадаги ҳамда вертикалдаги ўртача тезликларни ҳисоблаш