Buxoro Navoiy turistik resurslari salohiyati - Geografiya - Referatlar

Buxoro Navoiy turistik resurslari salohiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5882.15234375 KB

Ko'chirib olish

Buxoro N avoiy turistik resurslari salohiyati Reja: 1. Mintaqaning turistik resurslari salohiyati 2. Mintaqada turizm turlarini rivojlantirish imkoniyatlari

Mintaqaning turistik resurslari salohiyati Buxoro viloyati kddimiy davr, ilk va o‘rta asrlarda qurilgan me’moriy yodgorliklarga juda boy. Hozirgi vaqtda Buxoro davlat me’moriy badiiy muzey qo‘rikxonasi hisobida 997 tarixiy yodgorliklar mavjud. Bu tarixiy yodgorliklarda Sharq me’morlik an’analari o‘zaro uyg‘unlashib ketgan. O‘zbek xalqi tomonidan ikki ming yil mobaynida bunyod qilingan bu obidalar ajdodlarimizning boy iste’dodi va badiiy mahoratidan, katta yaratuvchilik kudratidan dalolat beradi. Buxoroga borib, shu qadimiy shaharni ko’rgan kishilarning barchasi minoralarning tepalaridagi g‘alati ko‘rinishdagi «qalpoqlarga» e’tibor bergan bo‘lsalar kerak. Bular laylak uyalaridir. Umidning timsoli bo‘lgan bu oppoq qushlar shaharning ramzi, uning barqarorligi va sadoqatining ham ramzi bo‘la oladi. Boy go‘zal shahar juda ko‘p marta turli-tuman dushmanlarning bosqinchilik hujumlarining maqsadi bo‘lgan, mo‘g‘ul-tatarlarning bosqini eng og‘ir, yer bilan yakson qiluvchi darajada bo‘lgan edi. Lekin Buxoro har gal qaytadan aynan o‘sha joyda tiklanib, o‘z zamini-yu a’analariga sodiq bo‘lib qaytadan barpo bo‘lar edi Buxoroga asos solinishi qadim-qadimgi asrlar tubiga borib taqaladi. 1997 yilda YUNESKO ning qaroriga ko’ra butun madaniy dunyo uning 2500-yilligini nishonlagan edi. Afsonalar shaharning paydo bo’lishini tarixiy shaxs obrazi bilan bog’liq Zardo’shtiylik xudolaridan biri – Siyovush bilan bog‘laydi. Buxoroning eng qadimiy qismi uning qal’asi – Ark hisoblanadi, bu yerda arxeologlar eramizdan avvalgi IV - III asrlarga oid bo’lgan ba’zi topilmalar borligini aniqlashdi. Bu balandligi 20 metr bo’lgan katta tepalik bo‘lib, u yerda ilgari Buxoro amirining saroyi, uning harami, xazinasi, qurol-yarog‘ saqlanadigan xonalari, o‘ta xavfli jinoyatchilar uchun zindon bo‘lgan edi. Hozirgi paytda ular tiklanmoqda.Ark

Ark qal’asi yuz yillar davomida Buxoro hukmdorlarining rasmiy yashash joyi bo‘lgan. U balandligi 16-20 metr bo‘lgan sun’iy tepalikda qurilgan. Qal’a maydoni qariyb 4 gektar. Odamlar ko‘pincha uni “shahar ichida shahar” deb atashgan, chunki unda odatdagi shaharning hamma narsalari: ko‘chalar, tor ko‘chalar, saroy, masjidlar, ustaxonalar bor bo‘lgan. Qal’a bir necha bor vayron qilingan, ta’mirlangan va tiklangan. Afsuski, hozirgi paytga kelib, o‘tmishdagi hashamatli Arkdan ozginasi qolgan. Ko‘plab binolar 1920 yilgi istibdod voqealari davrida buzilib ketgan. Lekin, shunga qaramasdan Ark borib ko‘rishga arziydi. Arkda joylashgan o‘lkashunoslik muzeyida siz shahar tarixi, miliy urf-odatlar va an’analar to‘g‘risida ko‘p qiziqarli narsalarni eshitasiz. Bundan tashqari qal’aning baland devorlari ustidan turib siz Buxoroning chiroyli qiyofasini tomosha qilishingiz mumkin. Shaharning asosiy va eng baland ko‘tarilgan inshooti – 1127 yilda qurilgan Kalon minorasidir . Bu har tomonlama komil muhandislik inshooti, Buxoroning sathidan 47 metrga ko‘tarilib turgan ulkan minoradir. O‘zbekistonda eng baland bo‘lgan ushbu minora tepaga chiqqan sari sal ingichkalashib boradi, uning dumaloq aylanasidan o‘rab turgan halqalar turli rangdagi sirlangan g‘ishtchalar bilan bezatilgan. Shu bilan birga minoradagi naqshlarning turli-tumanligi va takrorlanib kelishi sodda va komil me’morchilik shakllarini boyitadi. Buxorodagi o‘rta asrlar me’morchiligining alohida xususiyati – ko‘cha yoki maydon bilan bir- biridan ajralib turgan va old yuzasi, darvozalari bilan bir-biriga qarab turgan ikkita ulkan inshootdan iborat bo‘lgan majmualarning barpo etilishi edi. Shu asosda shaharning markaziy me’morchilik majmuasi yaratilgan – Poi Kalon («Ulkan inshoot osti») maydoni. Uning minorasi gumbazli o‘tish yo‘li bilan benihoya ulkan juma masjidi – Masjidi Kalon bilan bog‘langan. Masjidi Kalon – Samarqand shahridagi Bibixonim masjididan keyin O‘rta Osiyodagi ikkinchi eng katta masjid. Musulmon bayramida Minorai kolon

masjidga 10 ming kishi sig‘ishi mumkinligi o‘z isbotini topgan. Masjidning usti ochiq yirik hovlisi, uning ajoyib peshtoqlari va usti yopiq ayvonlari unutilmas taassurot qoldiradi. Masjidi Kalon ro‘parasida joylashgan Miri Arab madrasasi proporsiyasi va simmetriyasi tufayli o‘zidan keyin qurilgan masjidlar uchun hamisha namuna vazifasini o‘tagan. Bo‘lg‘usi imomlar ta’lim olgan Miri Arab madrasasi ko‘p yillar davomida sobiq sho‘rolar ittifoqi davrida amal qilgan yagona madrasa bo‘lgan. Uning qarshisida XVI asrning boshida hatto bizning davrimizda ham ishlayotgan Mir-Arab madrasasi barpo etilgan. Chashmai-Ayub mozorining barpo etilishi ham XII asrlarga oid, deb hisoblanadi. Afsonalarga qaraganda, Injildagi payg‘ambarlardan biri – Ayub (Iov) Buxoroning bu suvsiz qismidan o‘tayotganda hassasi bilan yerga urgan – natijada bu yerda top-toza, shifobaxsh suvli buloq paydo bo‘lgan. XIV asrda Amir Temur o‘zining yurishlaridan birida olib kelgan xorazmlik ustalar buloq va quduq ustidan bino barpo etganlar hamda quduqdagi baland tortish qurilmasi ustidagi konus shaklidagi gumbazga Xorazm uchun xos bo‘lgan shakl berganlar. Ularga qaraganda mashhur Chor-Minor masjidi esa yangi qurilgan bino, deb atalishi mumkin – u XIX asrda qurilgan. Bu masjidda to‘rtta uncha baland bo‘lmagan minoralar hamda gumbazlar zangori rangda bo‘lib, masjidga o‘ziga xos qiyofa bag‘ishlaydi. Sharq me’morchiligi uchun sun’iy suv havzalari bo‘lgan hovuzlardan nafaqat amaliy maqsadlarda, balki shaharni yanada har tomonlama bezatish uchun ham foydalanish odatdagi holdir. Buxoroda saksontadan ortiq bunday obodonlashtirilgan hovuzlar bo‘lib, shaharni ta’minlab turar edi. Ulardan eng mashhur bo‘lgan hovuz Labi-hovuzdir .

Buxoroning markazi (16-17 asrlar). Labi Xovuz – Buxoro ahli va mehmonlarining sevimli joyi. Siz bu joyda eski qadrdonlarni uchratishingiz va yangi do‘stlar orttirishingiz, o‘tmishni esga olishingiz va kelajak hakida fikr yuritishingiz mumkin. Maydon o‘rtasida katta hovuz bo‘lib, uning atrofida turli binolar barpo etilgan: Ko‘kaldosh madrasasi, Nodir Devonbegi madrasasi va xonaqosi. Bu yerda eng eski bino - Ko‘kaldosh madrasasi. XVI asrda Ko‘kaldosh ismli vazir Buxoroda O‘rta Osiyodagi eng katta madrasani qurish haqida buyruq bergan. Nodir Devonbegi madrasasi joylashgan hududda karvon saroy qurish ishlari boshlangan. Keyinchalik Nodir Devonbegining rejalari o‘zgargan va karvon saroy madrasaga aylantirilgan. Bu salbiy oqibatlarga olib kelgan: bu yerda talabalar uchun masjid ham, ma’ruza zali ham bo’lmagan – ular ko‘zda tutilmagan. Lekin bu bino sirlangan sopol va chinni koshinlar bilan chiroyli bezatilgan. Buxoroda siz faqatgina shu madrasaning peshtoqida afsonaviy Semurg’ qushi va inson yuzi aks etgan quyosh tasvirlarini ko’rishingiz mumkin. Yilning issiq faslida madrasa ichki hovlisida siz folklor tomoshasidan zavqlanishingiz mumkin. Hovuzning boshqa tomonida darvishlar uchun kichik mehmonxona - Nodir Devonbegi Xonaqosi joylashgan. Markaziy Osiyo mintaqasida Buxoro islom markazi bo’lgan. Bu yerga ko’plab ziyoratchilar kelishgan, ular tunda qoladigan qo’nokka muhtoj bo’lganlar. Shu boisdan shaharda ko’plab kichik mehmonxonalar va karvon saroylar mavjud bo’lgan. Ehtimol, bu xonako dindorlar o’rtasida mashhur bo’lgan, chunki unda AALabi-hovuz Nodir Devonbegi madrasasi

nafaqat uxlash uchun xonalar, balki namoz o‘qish uchun katta masjid ham bo‘lgan. Yuksak did bilan bezalgan eshik hovuz suvida aks etadi. Yirik poytaxt-markaz bo’lgan Buxoro shahri nafaqat o‘zining masjidu madrasalari, maqbarayu-mozorlari bilan, balki saroylari, hashamatli uylar, karvon- saroylar, hammomlari va ko‘p gumbazli savdo majmualari bilan ham mashhur edi. Shaharda ko’chalarning kesishuvida – guzarlarda qurilgan Toqi-Zargaron («Zargarlarning gumbazi»), Telpak-Furushon («Telpaklar sotuvchilarining gumbazi») va Toqi-Sarrofon («Pul almashtiruvchi sarroflarning gumbazi») saklangan, ular hozirgacha savdo rastalari sifatida ishlatilmoqda. Ularning birinchi qurilishi va ishlatilishidan nomlari ham dalolat bermoqda. O’rta asrlarda Buxoro Markaziy Osiyodagi barcha musulmonlarning muqaddas shahri bo’lgan edi, bunda nafaqat diniy hurmat-ye’tibor, balki estetik tuyg’ular ham ifodalanar edi. Buxoro shon-sharaf mujassam bo’lgan shahar deb hisoblanar edi, u yerda eng mashhur kishilar yig’ilar edi. Islomda Qur’ondan keyin ikkinchi o’rinda turgan diniy kitob – eng haqqoniy hadislarning to’plami bo’lgan «Al-jami as-sahih» ning muallifi Imom Al-Buxoriy edi. Abu Ali ibn Sino (Avitsenna) shaharga yaqin bo’lgan qishloqdan kelib chiqqan edi, u shaharda o’z faoliyatini boshlagan. Islomda eng muqaddas shaxslardan biri shayx Bahovaddin Naqshband, so’filar ta’limotining asoschisi, buxorolik misgar edi. Shayxning go’rini ziyorat qilish Makkaga borib bajarilgan haj marosimiga tenglashtirilar edi. Bahovaddin Naqshbandning maqbarasi hozir ham shaharning eng muqaddas joyi deb hisoblanadi. Buxorodan dunyoga taniqli bo’lgan tarixchi olim Narshaxiy, yirik shoirlar Rudakiy va Daqiqiylar kelib chiqqan. Lekin ayni shu shaharda, odamlarning gap- so’zlariga qaraganda xalqning sevimli namoyandasi, o’tkir so’zli «tinchlikni buzuvchi» latifago‘y Xo‘ja Nasriddin Afandi ham yashagan. Hazilkash donishmand Afandining latifalari va teran fikrlari son-sanoqsizdir. Musulmon allomalari, mutafakkirlarining, me’morlarning va shoirlarning ko’p asrlik ijodiyoti tufayli shahar «Islom cho’qqisi», «Buxoroi Sharif»,

«Muqaddas shahar» faxrli unvonlariga musharraf bo’lgan. O’ylaymizki, Buxoro shahri haqiqatan ham bu unvonlarning barchasiga loyiq. Buxoroning eng qadimiy yodgorliklaridan biri X asrning boshida Somoniylar sulolasining asoschisi tomonidan qurilgan Ismoil Somoniy maqbarasidir . Maqbara usti yarim sfera shaklidagi gumbaz bilan yopilgan kub shaklidagi binodir. Somoniylar maqbarasi O’rta Osiyoning me’morchiligida bizgacha yetib kelgan, pishiq g‘ishtdan qurilgan birinchi bino bo‘lib, bunda g‘ishtlar ham qurilish uchun, ham bezatish uchun ishlatilgan. X asrda qurilgan Ismoil Somoniy maqbarasi Buxorodagi eng qadimiy va chiroyli yodgorliklardan biridir.U hozirgi paytda ham xuddi 1000 yil ilgarigidek chiroyli ko‘rinishga ega. Somoniylar asli fors bo‘lgan birinchi tojik hukmdorlaridir (yeramizning 875-999 yillari). Ular poytaxti Buxoro bo‘lgan buyu? davlatni barpo etishgan. O‘sha davr qurilish, san’at turlari, matematika, geometriya, fizika singari aniq fanlarning yuksak darajada rivojlanishi bilan harakterlanadi. Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasi Buxoro shahri hududida aniq hisob- kitoblarga asosan qurilgan dastlabki bino edi. Butun ilm ahli bu hisob-kitoblar qanchalik o‘ta mantiqiy va shu bilan birga chiroyli chiqqaniga hali ham ajablanadi. Tikka, ko‘ndalang, to‘g‘i burchak ostida terilgan pishiq g‘ishtlar quyoshning turli darajadagi nurlari bilan yoritilgan. Maqbara devorlari naqshinkor quti yoki ba’zan majnuntol xivichlaridan to‘kilgan savatga o‘xshab ketadi. Buxoroga safar qilsangiz siz albatta bu yodgorlikni borib ko‘rishingiz lozim. Buxoro ahlining ishonchi komil: agar siz maqbarani ko‘rmagan bo‘lsangiz - siz Buxoroni ko‘rmabsiz. Shahardan taxminan 4 km. tashqarida Buxoro so‘nggi amirlarining yozgi saroyi joylashgan. Saroy “Sitorai Moxi xosa” – Oy va yulduzlar o’rtasidagi joy Ismoil Somoniy maqbarasi

deb, shoirona nomlangan. Saroyning me’moriy jihatdan tuzilishi faqat shu bois ham qiziqarliki, u XIX asr oxiri va XX asr boshidagi boylarning didini namoyish qiladi. Binolarning asosiy qismi turlicha qarashlarning aralash uslubid? qurilgan. Taxt o’rnatilgan xona istisno tariqasida milliy urf-odatlarga to’la mos ravishda bezatilgan. Undagi ajoyib nozik “ganch” o’ymakorligi sizning xotirangizda muhrlanib qoladi. Hozir bu yerda xalq amaliy san’ati muzeyi joylashgan bo’lib, unda siz ipak bilan tikilgan chiroyli so’zani, sopol buyumlar, ayollarning an’anaviy zargarlik taqinchoqlari, milliy kiyimlar va boshqalarni tomosha qilishingiz mumkin. Buxoroda shuningdek boshqa ko’plab yodgorliklar , madaniyat va istirohat bog ’ lari mavjud . Viloyat markaziy madaniyat va istirohat bog‘i, G‘ivduvon tuman madaniyat va istirohat bog‘i, Peshko‘ tuman madaniyat va istirohat bog‘i, Shofirkon tuman madaniyat va istirohat bog‘ilari shular jumlasidandir. Buxoro viloyati ham o‘ziga xos ekoturistik resurslariga ega. «JAYRON» ekologik markazi ana shunday resurslardan biri hisoblanadi. U 1976 yil 15 sentyabrda tashkil qilingan va 42 bosh jayron va 4 bosh kulon bilan ish boshlagan. 1989 yil 26 dekabrda «JAYRON» ekologik markazi maqomi berilgan hamda maydoni 5145 ga dan iborat bo’lgan. 2008 yilda ekomarkaz yer maydoni 9369 ga kengaytirildi. Dastlab bu yerda Jayron, Kulon va Prjevalskiy otlari ko’paytirilgan. Hozirgacha ekomarkaz hududidan ochiq tabiatga 1500 boshgacha jayronlar chiqarilgan. Yangi tur hayvonlarini ko’paytirish, jumladan Buxoro tog’ qo‘yini ko‘paytirish muvaffaqiyatli amalga oshirilayapti. 2007 yilda 2 bosh Buxoro tog’ qo’yi keltirilgan edi. 2013 yilda ularning soni 26 boshga yetdi. 2012 yilda Burama shox tog’ echkisi (morxur) turini ko’paytirish ishlari boshlandi. «JAYRON» EKOLOGIK MARKAZINI ikkinchi hududida ekoturizimni rivojlantirish maqsadida 4 ta suhbat qurish ayvonchalari va balandligi 6 metrdan iborat 3 ta yuqoridan hududni tomosha qilish va nazorat qilish qurilmalari tashkil qilindi. Bugungi kunda «JAYRON» ekomarkazida Jayronlar 533 boshni, Prjevalskiy otlari 26 boshni, Kulonlar 93 boshni, Buxoro tog’ qo‘ylari (Arhar) 26 boshni, 1

bosh Buxoroxongul bug‘usi, 1 bosh tog‘ echkisi (Morxo‘r) mavjud bo‘lib, eko markazda shuningdek qizil kitobga kiritilgan sudralib yuruvchilardan Echkiemar, qushlardan Yo‘rg‘a tuvaloq, Oqqul qush, jingilaklor birqozon va boshqa turdagi noyob hayvonot turlari uchraydi. Buxoro davlat badiiy- me’morchilik muzey o‘riqxonasi ham turistlarni o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Buxoro davlat muzeyi 1922 yilda tashkil etilgan bo‘lib, O‘zbekiston muzeylari qatorida sharafli o‘rinni egallamoqda. 90 yildan ortiq davr ichida arxeologik, numizmatik, epigrafik ashyolar, xalq-amaliy san’ati namunalari, kitoblar, hujjatlar, rassomchilik, grafika va haykaltaroshlikka oid ashyolar jamlanmasi muzeyda saqlanmoqda. Ular muzey-qo‘riqxona ekspozitsiyasi va ko‘rgazmalarida namoyish etilib, Buxoroning boy tarixini aks ettirmoqda. Muzey — qo‘riqxonada Buxoro vohasi xalqlarining 2500 yillik moddiy va ma’naviy madaniyatini hamda tarixini aks ettiruvchi asori – atiqalar saqlanmoqda. Muzey-qo‘riqxona eksponatlar to‘plamida, qadimgi ma’naviy va moddiy madaniyat asarlari, O‘zbekiston xalqlarining er.avv. II asr boshi va eramizning XX asr boshi davrlariga mansub eksponatlar to‘plangan.  Arxeologiya – 12127 ta  Numizmatika – 20062 ta  Amaliy bezak – 2452 ta  Uy — ro‘zg‘or va etnografiya – 8047 ta  Noyob kitoblar va hujjatlar – 19776 ta  Rassomchilik – 776 ta  Grafika – 124 dona  Haykaltaroshlik – 38 ta  Fotosuratlar, foto-negativlar – 4347 ta  Boshqa eksponatlar – 4038 ta Buxoro muzey-qo‘riqxonasi jamlanmasi, Buxoro vohasi tarixi, Buxoro ijtimoiy hayotining barcha jabhalarini ochib beruvchi moddiy axborotlar bilan

boyitilgan. Buxoro muzey-qo‘riqxonasi Novgorod, Vladimir-Suzdal, Venesiya, Luvr, Metropolium-muzey, Davlat Ermitaji muzeylari qatoridan o‘rin olgan. 1947 yildan boshlab muzey Ark qal’asi – Buxoro amirlarining qarorgohida tashkil etildi. 1985 yilda muzey Buxoro davlat badiiy — me’morchilik muzey-qo‘riqxona mavqeiga ega bo‘ldi. Muzey-qo‘riqxona 12 filialdan iborat bo‘lib, ularda 7 ta doimiy ekspozitsiya va ko‘rgazmalar taqdim etilmoqda. Ular: Ark – o‘lkashunoslik muzeyi-(yer.avv. IV- III a.a. – XX a.) , Sitorai Moxi- Xossa — xalq amaliy bezak san’ati muzeyi , Buxoro tasviriy san’ati muzeyi , Romitan tuman o‘lkashunoslik muzeyi , Abu Ali ibn Sino memorial muzeyi , Qadimiy Poykent shaharchasi tarixi muzeyi , Temirchilik hunari tarixi muzeyi — ustaxonasi (XVI asr) , Gilamlar muzeyi (Mag‘oki — Attori) (XII — XVI asrlar) , XVII asr oxiri — XX asr boshida Buxoroda huquq va qonunchilik tarixi muzeyi- ( XVII asr oxiri- XX asr boshi) , Buxoro suv ta’minoti tarixi muzeyi (Chashmai — Ayub maqbarasi XII-XVI v.v.) , Imom Al-Buxoriy xotira muzeyi va Naqshbandiya tariqati” muzeylar shular jumlasidandir. Ona zaminimizda bundan necha asrlar avval yaratilib, to hanuz yurtimizga ko‘rk bag‘ishlab turgan qadimiy obidalar, osori atiqalar xalqimizning yuksak salohiyati, kuch qudrati, bunyodkorlik an’analari, Vatanimizning shonli tarixi to‘g‘risida tasavvur va tushunchalar beradi. Meʼmoriy yodgorliklar. Navoyi viloyatida kadimgi davr, ilk va o‘rta asrlarda qurilgan 10 dan ziyod meʼmoriy yodgorliklar bor. Shulardan qadimgi Karmanadagi Mirsaid Bahrom maqbarasi (11-a.), Qosim Shayx meʼmoriy majmuasi (16-a.), Katta Gumbaz masjidi (17—18- a.lar), Qiziltepa tumani Vang‘ozi qishlog‘idagi Toshmachit (16— 19-a.lar), Nurota tumanidagi QOSIM SHAYX AZIZON

Abdullaxon bandi (16-a.), Buxoro — Navoiy yo‘lidagi Raboti Malik karvonsaroy va sardobasi (11-a.) mashhur. Viloyatda 30 ga yaqin arxeologiya yodgorliklari mavjud. Ayniqsa, Navbahor tumani Uchtut qishlog‘idagi shaxta (neolit davri), Nurota tumani hududidagi Qoratog‘da o‘yib yozilgan qoyatosh yozuvlari (mil. av. 3-a.) va b. tarixchilar diqqatidadir. QOSIM SHAYX AZIZON. Markaziy Osiyo tarixida alohida mavqega ega bo‘lgan davrlardan biri – bu shayboniylar hukmronligi davridir. Bu davr bir asr davom etib, shu davr tarixida chuqur iz qoldirgan shayboniyzodalardan biri - Abdullaxon binni Iskandarxon binni Jonibekxondir. U 1534 yilda Karmana yaqinidagi Ofarinkentda (hozirgi Xatirchi tumani atrofida) tug‘ilib, hayotining ko‘p qismi Karmana bilan bog‘liqdir. Abdullaxon va uning otasi Iskandarxon davrida Buxoro xonligi, jumladan, uning ajralmas qismi bo‘lgan Karmana ham rivojlangan, obod mavzelardan biriga aylangan. XVI asrning ikkinchi yarmida Buxoro poytaxtga aylanib, gullab-yashnashida mamlakat hukmdori Abdullaxonning xizmatlari salmoqli bo‘lgan bo‘lsa, zabardast hukmdorning harbiy-siyosiy muvaffaqiyatlarida esa Karmanalik mashhur sufiy hazrat qutb ul- avliyo Qosim Shayx Azizonning hissasi beqiyosdir. Markaziy Osiyo tarixidan ma’lumki, har bir hukmdorning bir necha diniy ustozi - piri bo‘lgan. Buxoro hukmdori Abdullaxonning mashhur Jo‘ybor xo‘jalaridan bo‘lgan bir necha pirlaridan biri qosim Shayx Azizondir. Hazrat Qosim Shayx Azizon Karmana tuprog‘ida, Marjonxotin qishlog‘ida tavallud topgan. Xonaqosidan 7-8 kilometr shimolda, Zarafshon daryosining qirg‘og‘ida bo‘lgan bu qishloqning nomigina qolgan, xolos. Manzil hozirgi Navbahor tumanining Metan qishlog‘i sarhadiga to‘g‘ri keladi. Qosim Shayx XVI asrda yashab o‘tgan. Tug‘ilish sanasi, ota-onasi haqida ma’lumotlar yo‘q. Ijtimoiy kelib chiqishi, ilk ta’limi, birinchi ustozlari, o‘qigan madrasalari xususida ham to‘liq bayonlar berilmagan. Qosim Shayx dastlab Karmanada ta’lim olgan so‘ng Buxoro shahrida tahsil olgan. Keyinchalik Samarqandlik tasavvuf namoyondasi Xoja Mulla Vali Azizonga murid bo‘lgan va o‘n besh yil u kishini xizmatlarida bo‘lganlar. U zot olamdan o‘tganlaridan so‘ng, bir muddat u kishining amrlariga

binoan joylarida o‘tirib, xaloyiqqa yo‘l ko‘rsatganlar. Ilmga bo‘lgan tashnalik u kishini Buxoroga boshlab, Kubroviya tariqati shayxlaridan bo‘lgan Shayx Abdullatifdan ta’lim oladi va bir muddat bu yerda bo‘lgach, ustozining Qosim Shayxga “Kubroviya tariqatida bizga berilgan ruxsat sizga ham taalluqlidir”,-degan ruxsatiga erishib, so‘ng ilm talabida yana Samarqandning Aliobodiga Hazrati Darvesh shayx Azizon dargohiga yo‘l oladi va bu yerda zikr majlislarida qatnashadi. Qosim Shayx Azizon “Manoqibi” da o‘z tilidan “Biz to‘rt silsiladan ruxsat olganmiz” deyishligi, har to‘rtala tariqat Kubroviya, Qodiriya, Yassaviya, Naqshbandiya shayxlaridan ta’lim va pirlik ijozati olganligini anglatadi. Qosim shayx azizon ilm ma’rifat nomoyandasi sifatida xalq orasida yuksak hurmat qozongan. Osiyodagi eng yirik islom dini mutafakkirlaridan biri hisoblanadi. Qosim Shayx hazratlari xalq manfaatlari himoyachisi bo‘lgan. Qosim Shayx XVI asrning yirik ma’naviy barkamol shayxlaridan edi. Jo‘ybor shayxlari mamlakat poytaxti Buxoroda yashaganlar, Qosim Shayx esa Karmanada umrguzaronlik qilgan. Qosim Shayx XVI asr ma’naviy-siyosiy hayotida muhim o‘rin egallab, shu davr mamlakat tasavvufining yirik namoyandalaridan biri bo‘lib, u kishining ma’naviy silsilasi Xo‘ja Axmad Yassaviyga borib taqaladi. Umrining ikkinchi bosqichini Karmanada o‘tkazganligi, bu yerda tariqat targ‘iboti, muridlar tarbiyasi bilan bir qatorda mamlakat hukmron doiralarning ijtimoiy siyosiy faoliyatiga faol aralashgani ham ko‘zga tashlanadi. Bu davrda, ya’ni XVI asrning ikkinchi choragidan boshlab mamlakat osoyishtaligini ta’minlash maqsadida Qosim Shayxni siyosiy hayotga aralashuvi kuchayadi. Shu maqsadda Iskandarxon ibn Jonibek Sulton va o‘g‘li Abdullaxon II ibn Iskandarxonlar Hazratni pir tutadilar. Qosim shayx Mavarounnahrda ko‘pgina hukmdorlar o‘rtasida nizoli masalarni ijobiy yechib berishda tanilgan va barchalarini hurmatiga sazovor bo‘lgan. Abdullaxon mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotiga doir masalalarni hal qilishda qiynalgan vaqtlarida doimo Qosim Shayxga murojaat qilib turgan. U kishi esa shohga zarur maslahatlar berib, muxolif tomonlar o‘rtasidagi turli nizolarni bartaraf qilishda yordam qilgan.

XVI asrning ikkinchi yarmida Abdullaxon tasarrufidagi Shahrisabzga Turkiston hokimi Bobosulton da’vogarlik qilganda, ma’lum harbiy-siyosiy vaziyatni hisobga olib va ortiqcha qon to‘qilishining oldini olishga urinib, Qosim Shayx Azizon uni da’vogarga vaqtincha bo‘lsada, topshirishni xonga maslahat beradi va bu maslaxat ham amalga oshadi. 1569 yilda Turkiston va Samarqand hukmdorlari Dabusiya va Karmanani egallab, Abdullaxon qo‘shinlari bilan kurashni G‘ijduvonning G‘ishti yaylovlarida davom ettirayotganlarida Buxoro hukmdori Abdullaxonning qo‘li baland keladi va uning raqiblari Qosim Shayxga murojaat qilib, xon bilan yarashtirib qo‘yishni so‘raydilar. Shayx jangu jadallardan madori qurigan, bosqinchilar joniga tekkan aholiga xayri-xoh bo‘lib, ularni yarashtirib qo‘yadi. Qosim Shayx Azizon 1576-1577 yillarda bir-biri bilan kurashib turgan uch hukmdorni - Xorazm shohi Xoji Muhammadxonni, Qipchoq dashtidan qozoq, Eshimxon va Abdullaxonni Karmanada bir kigiz ustida o‘tirg‘izib, sulh to‘zishga erishganligi «Abdullanoma»-da qayd etilgan. Qosim Shayx hayotida bunday holatlar ko‘p marta bo‘lgan. Qosim Shayx Azizon xalq, manfaatlarini butun umri davomida himoya qiladi. U kishi soliqchilar tazyiqiga yo‘l qo‘ymaydi, mamlakat farovonligi, tinchligi va osoyishtaligi uchun umr bo‘yi kurashadi. Qosim Shayxning «Raddi shiya» (Shia dinini rad etish) asari borligini XX asrning boshida yashagan nemis olimi, sharqshunos Brokelman eslatadi. Qosim Shayxning asari borligini boshqa olimlar ham tilga oladi. Afsuski, bu asarlar tarix qa’rida yo‘qolgan. Qosim Shayx hazratlari vabo kasalligi bilan 1579 yil 28 fevralda 78 yoshda vafot etadi va Karmanaga u zotga bag‘ishlab qurdirilgan xonaqoh qarshisida dafn etiladi. Qosim Shayx benazir avliyo ekanligi o‘limi bilan bog‘liq haqiqatda yanada ravshan anglashiladi, ya’ni Karmanaga vabo kasalligi tahdid solganida Allohga iltijo qilib, «YO bor Xudoyo bu kasallikni faqat menga ber, xalqimga emas» deb duo qiladi va duosi qabul buladi. Buxoro hukmdori Amir Abdulloxon Qosim Shayx Azizon sharafiga 1558 yilda Karmanada ko‘rkam xonaqoh qurdiradi. Bu xonaqoh Yassaviya tariqatining

qarorgohi bo‘lib, ma’rifiy olamda munosib o‘rin tutdi. 2003 yilda allomaning tavalludiga roppa-rosa 500 yil to‘ldi. Qosim Shayx maqbarasida u kishi haqda yozilgan tosh bo‘lgan. Abdullaxon Qosim Shayxga atab qurdirgan maqbara toshlari ham chor mustamlakachilari tomonidan tashib ketilgan. Qosim Shayx maqbarasi yonidagi ziyoratxona ichida, mehrob yonida katta ko‘k tosh (onikis) bo‘lib, odamlar unga sig‘inganlar. Bu tosh ham Leningradga olib ketilgan. Qosim Shayx to‘g‘risidagi ma’lumotlar asrlardan asrlarga ko‘chib, bizning davrimizgacha yetib keldi. Shayx to‘g‘risidagi ma’lumotlar Xofiz Tanish al-Buxoriyning «Abdullanoma» («Sharafnomayi shohiy»), Hasan-xuja Nisoriyning «Muzakkiri ahbob», Xazrat Olim Shayx Azizonning «Ma’maot min nafaqat ul quds», Muhammad Tohir Eshon Xorazmiyning «Tazkirat ul-avliyo» («Tazkirai Tohir Eshon»), Sayid Muhammad Nosiriddinning «Tuhfat az-zoirin» asarlarida uchraydi. Muhammad Tohir Eshon «Tazkira»si Qosim Shayx to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlarni beribgina qolmay, shayx ma’naviy silsilasi davomchilari, ya’ni xalifalari haqida ham so‘z yuritadi. Ushbu me’morchilik majmuiga Qosim Shayx honaqosi, dahma ziyoratxona va Buxoro Amiri Abdullaxon qabri kiradi. Abdullaxon davrida bunyod etilgan Qosim Shayx xonaqosining sharqiy tomonida Qosim Shayx sag‘anasi bor. Sag‘ana o‘rni taxminan 5-6 metr atrofida bo‘lib pishiq g‘isht bilan terilib chiqilgan, balandligi 1,5 - 2 metr. Dinga qarshi kurash ta’sirida sag‘ana cho‘kib, haroba holiga keltirilgan. Sag‘ana marmar toshlar bilan va "Abdullaxon g‘ishti" deb ataluvchi toshlar bilan terilib chiqilib ayrim joylari Qur’oni Karim oyatlari bilan yozilgan marmar toshlar bilan qoplangan. Hozir bu toshlarning ba’zilari saqlanib qolgan. Honaqoh taxminan 15-20 yil ichida qurub bitkazilgan. Honaqoh uch tomonining tashqi ko‘rinishi kungurador qilib bezatilgan qurilmadan yasalgan. Honaqoh katta gumbazli masjid hamda o‘nta bir - biriga tutash bo‘lgan hujralar va ayvondan iborat. Honaqoh gumbazining balandligi 14 metrdan iborat. 1910-1911 yillarda Buxoro amiri Olimxon otasi Amir Abdulaxatxonning qabrini Qosim Shayx dahmasi yoniga unga monand qilib

qurdirgan. Ikkinchi honaqoh Qosim Shayx honaqohidan 300 yil keyinroq qurilgan bo‘lsada yaxlit bir-biriga monand ulkan bir yodgorlik majmuasi tashkil qilingan. Istiqlolga erishgan kunlarimizdan boshlab Muhtaram Yurtboshimizning tashabbuslari bilan yurtimizdagi ziyoratgohlar, avliyolarning qabr va qadamjolarini obod qilish, tarixiy obidalarni ta’mirlash, ularni asl holatiga keltirish uchun sa’yi- harakatlar boshlandi va ko‘plab ulug‘ manzillar obod qilindi va davom etmoqda. Shular qatori Yurtboshimizning qarorlari bilan 2000-2001 yillar Qosim Shayx majmuasi to‘liq ta’mirdan chiqarilib ko‘rkam holatga keltirildi va ulkan ziyoratgoh manzilga aylandi. Muxtasar qilib aytilganda, aynan o‘sha davrda zamonasining yetakchi ruhiy rahnamosi sifatida: birinchidan Yassaviya tariqatining mavqeini oshirdi; ikkinchidan – Karmanani ma’rifat markaziga aylantirdi; uchinchidan - hukmdorlar o‘rtasida o‘zaro sulh va bitimlar to‘zilishining asoschisi bo‘ldi. HAZRAT MAVLONO ORIF DEHGARONIY (DEHGARON yoki DEGGARON). Tasavvuf ilmi sohiblari, ilmiy bashoratchilarning tarixi, ularning hayoti va karomatlari xususida Markaziy Osiyo mutafakkirlarining qo‘lyozmalarida, tarixiy kitoblarda ko‘plab ma’lumotlar berilgan. Mavlono Orif Dexgaroniyning karomatlari xususida bir qancha tarixiy manbalarda qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Jumladan, Sayyid Muhammad Nosiruddinning «Tuhfat az-zoirin» («Ziyoratchilarga sovg‘a») (XX asr), Farididdin Attorning «Tazkirat ul-avliyo», Faxriddin Ali Safiyning «Rashaxrtu aynil-hayot» («Obihayot tomchilari»), Abul Muhsin Muhammad Bokir ibn Muhammad Alining HAZRAT MAVLONO ORIF DEHGARONIY

«Baxouddin Naqshband», Abdurahmon Jomiyning «Nafosat ul-ins», Badriddin Kashmiriyning «Ravzat ar-rizvon», Xusayn as-Saraxsiyning «Manokqibi Sa’diya» kabi asarlarida Mavlono Orifiyning naqadar mo‘’tabar va ulug‘ zot ekanligi zikr qilinadi. Mavlono Orifiyning faoliyati va shuningdek u kishi tug‘ilgan joy va shu nomdagi masjidi xususida tarixchi, etnograf, arxeolog, filologlar ham ayrim ma’lumotlarni yozib qoldirganlar. Bu o‘rinda B.N. Zapiskin, G.A. Pugachenkova, V.A. Nilsen, Yu.Paul, V.A. Shishkin, H.Hasanov, G. Navro‘zova, A. Hotamov, Sh. Xalilov kabilarning ishlari alohida e’tiborga loyiq. Shuningdek, qator xorijiy mamlakatlarning tarixchi olimlari turkistonlik ulug‘ allomalar hayoti va faoliyatini o‘rganar ekanlar, Mavlono Orifiyga ham alohida e’tibor berganlar. Jumladan, yuqorida nomi ta’kidlab o‘tilgan nemis olimi Yurgen Paul o‘zining «O‘rta Osiyoda naqshbandiyaning siyosiy, ijtimoiy ahamiyati» (Berlin, 1991) kitobida Mavlono Orifiyga ham alohida e’tibor bergan. Bu asarlarda Mavlono Orifiyning hayot yo‘li, ta’limoti to‘g‘risida hamda uning tariqatida insoniy kamolot, poklik iymon va e’tiqod birligi, javonmardlik kabi fazilatlarni inson qalbiga jo etish asosiy o‘rin egallashining bayon etilishi diqqatni tortadi. Shuningdek, bu adabiyotlarda Mavlono Orifiy qo‘nimmi topgan joy Hazora mavzei, Shayxning qabri, u yerdagi qadimiy masjid haqida ham so‘z yuritiladi. Mavlono Orif iy, tarixiy manbalarning guvohligiga qaraganda, taxminan 1312 yilda Xazora qishlog‘i Dexgaron dahasida (hozirgi Karmana tumanining Xazora jamoa xo‘jaligi hududida) tug‘ilgan. Asl kasbi do‘kondor bo‘lib, bo‘z to‘qish bilan shug‘ullangan. Mavlono Orif Dexgaron dahasida tug‘ilganliklari bois Dexgaroniy nomi qo‘shib aytilgan. Tarixiy manbalarda ta’kidlanishicha, Amir Kulolning 4 o‘g‘li va 4 xalifasi bo‘lgan. To‘rt o‘g‘illarini to‘rt xalifalari tarbiyasiga bergan. To‘ng‘ich o‘g‘illari Amir Burxonni Bahouddin Naqshband, ikkinchisi - Amir Shohni Shayx Yodgor Konsuruniy, uchinchisi - Amir Hamzani Mavlono Orif Dexgaroniy va to‘rtinchisi - Amir Umarni Jamoliddin Osiyoyi tarbiyalagan.

Mavlono Orif Dexgaroniy Xoja Bohouddin Naqshbandning ma’naviy ustozi sanalgan. Mavlono Orif tasavvuf ilmi sohiblari kabi eng avvalo ilmni ulug‘lagan, ilmi toliblarni e’zozlagan. U kishi qanoat tuyg‘usini tengsiz ma’naviy xazina deb bilgan. Shogirdlar bilan bo‘lgan uchrashuvlarda qanoatni topgan kishi hech kimga muhtojlik sezmasligini ta’killab turgan. Mavlono Orif odamiylik qadriyatlarini har narsadan ustun qo‘ygan. Baxt-saodatga erishish faqat mehnat tufayli amalga oshishini alohida uqtirgan. «Qo‘ling mehnatda bo‘lganda, dilda ne bo‘lmoq kerak» degan savolga hamisha «Diling Ollohni zikrlashda bo‘lsin» degan naqlni muntazam eslatib turgan. Nodonlikni qattiq qoralagan. Tarixiy manbalar mutolaasidan shu narsa aniqki, Mavlono Orif nodonlikni aql jallodi deb hisoblagan. Mavlono Orif Dexgaroniy va Bahouddin Naqshbandiylar dunyoqarashi botinan (ichdan) xudo bilan, zoxiran (tashqaridan) odamlar bilan bo‘lish kerakligiga asoslangan. Ularning aqidasiga ko‘ra, «Dilba yoru dast ba kor (qalb Olloh bilan qo‘l mehnatdan ajralmasligi kerak). Zotan, mehnat mashaqqatsiz iste’mol qilingan rizq va narsa haromdir. Ushbu naqllarni Mavlono Orif har bir mashvaratda, shogirdlar, muridlar davrasida takrorlab turgan. Sayyid Muhammal Nosiriddin Al-Xanafiy Al-hasaniy Al-Buxoriyning 1907 yili Buxoroda fors-tojik tilida va 2003 yilda Toshkentda rus tilida chop etilgan «Tuhfat az-zoirin» («Ziyoratchilarga sovg‘a») asarida qayd etilishicha, Dexgaron dahasida tug‘ilib yashagani Mavlono Orif mashhur Sayyid Amir Kulolning eng yaqin shogirdlaridan biri bo‘lib, u valiy, yetuk pir va mashhur din peshvosi bo‘lishidan tashqari, ruhiy mo‘’jizalar, karomatlar, bashoratlar ko‘rsatish qobiliyatiga ega shaxs ham bo‘lgan. Amir Kulol aytardilarki, Mavlono Orif va Bahouddin Naqshbandga teng keladigan pir yo‘q. Ular Olloh rahmatiga yetgan kishilardir. Ularda valiylik sifatlari mujassam. Dexgaroniy hazrati Bahouddin Naqshband bilan hamnafas, tengdosh va do‘st bo‘lib, u kishi taxminan 1313-1380 yillar oralig‘ida Dexgaron dahasida yashab o‘tgan. Mavlono o‘z davrining buyuk piri, avliyosi bo‘lish bilan birga Xazora, Toshrabot, Armijon, Dul-dul, Arabsaroy qishloqlarining hakimi sifatida ham nom chiqargan.

tabiblik qilib kasalmand kishilarni davolagan, beva-bechoralarga rahm-shafqat ko‘rsatgan. Manbalarda keltirilishicha, Mavlono Orif Dexgaroniy va uning ayoli Mohiporolardan Abul Hayr Xoja ismli yagona farzandi qolgan. Xuddi shu shajaraning vakillaridan biri Tohir Xo‘ja Karmanadagi Qosim Shayx Azizon qabristoniga dafn etilgan. DEGGARON MAJMUASI (XIV.). Karmana shahrining 30 km g‘arbidagi hazora qishlog‘ining yonida Movarounnahrdagi eng qadimgi masjidlardan biri — Deggaron masjidi joylashgan. Navoiy viloyati Karmana tumani Hazara QFY hududida joylashgan “Mavlono Orif Deggaroniy” jome masjidi viloyatning eng qadimiy masjididir. Masjidning qachon qurilgani to‘g‘risida har xil ma’lumotlar bor. Uning qurilish davri XI asr boshlaridan nariga o‘tmaydi. Bu bino Zarafshonning so‘l qirg‘og‘ida, endilikda vayron bo‘lgan, lyokin ilgari yaxshi mustahkamlanib qurilgan qadimiy kichiq bir qishloq hududida joylashgan. Qishloqning ham, masjidning ham nomi bu yerda yashagan, aholining asosiy mashg‘uloti — o‘tga chidamli qozon tayyorlashdan olingan. Shunisi e’tiborliki, Xojagon Sulukining mashhur sufiylaridan biri bo‘lmish Shayx Mavlono Orif Deggaroniy (1313–1376) shu qishloqda tug‘ilgan va shu yerda dafn etilgan. Bu zot Naqshbandiya tariqatidagi Xojagon Sulukining buyuk namoyandasi bo‘lmish Bahouddin Naqshbandning ustozlaridan biri hisoblanadi. Keyinroq, XVII asrda Deggaron qishlog‘i masjiddan bir oz narida joylashgan Hazora qal’asiga aylangan. Masjid turli texnika usulida qurilgan: tashqi yuzasi, ustunlari va poydevorining bir qismi — pishiq g‘ishtdan, devorlari xom g‘isht va paxsadan iborat. Gumbazlarining ichki qismi ravoqlardan, devorga tegib turgan yoki alohida qad ko‘targan ustunlar g‘ishtdan bino qilingan. Markaziy gumbazni DEGGARON MAJMUASI

ko‘tarib turgan to‘rt ravoq g‘isht va ganjdan sebarga shaklidagi o‘ziga xos bezaklar bilan bezatilgan. markaziy gumbaz atrofidagi sakkizta kichiq gumbaz «balxi» uslubidagi kichiq ravoqlar orqali masjidning tashqi devorlari va ichki ustunlariga tayangan holda qurilgan. Bu joy hozirda qayta ta’mirlanib, majmuada muzey faoliyat ko‘rsatmoqda. 1991 yil imom bo‘lib ishlagan O‘sarov Sa’dulla domlani aytishicha 1991 yil 16 mayda italiyalik ikkita olim kelishgan va qo‘llaridagi kitobda esa Hazara qishlog‘idagi bu qadimgi masjid binosi VI-VII asrda qurilganligi yozilgan edi. U olimlarning kitobida bu masjid zardushtiylarning davrida qurilgan bo‘lib, ularning ibodatxonasi bo‘lgan. Binoning to‘rt tomoni ochiq bo‘lib, to‘qqiz gumbazni to‘rtta g‘ishtdan ko‘tarilgan ustunlar ko‘tarib turgan. Samoniylar davriga kelib bu bino musulmonlar masjidi sifatida foydalana boshlangan. Masjid hududlari “Deggaron” qishlog‘i bo‘lgan, “deggaron” so‘zining ma’nosi qozon yasovchilar mahallasi degan ma’noni bildirgan va masjid shu mahallada bo‘lgani uchun uni ham “Deggaron” masjidi deb nomlangan. 1910 yil 1328 hijriy sanada Buxoro amiri Abdulaxatxon tomonidan masjidning oldi va bir yon tomoniga ayvon qurilgan. Bu ayvonlar 1980 yillargacha mavjud bo‘lgan. Keyinchalik bu masjid “Mavlono Orif Deggaroniy” deb atalishini sababi Mavlono Orif Deggaroniy hazratlari 1313 yilda Xazora qishlog‘ida Deggaron daxasida tug‘ilgan. Asl kasbi do‘kondor bo‘lib, bo‘z to‘qish bilan shug‘ullangan. Mavlono Orif hazratlari Said Amir Kulolning eng yaqin shogirdlaridan biri bo‘lib DEGGARON MAJMUASI DEGGARON MAJMUASI

ulug‘ alloma, atoqli tarbiyachi, xojagon-naqshbandiya tariqati rivojiga muhim hissa qo‘shgan sohibikaromat zot bo‘lgan. Amir Kulol hazratlari aytadiki, Mavlono Orif va Bahovuddin Naqshbandiyga teng keladigan pir yo‘q deb e’tirof qilgan. Ular Alloh taolo marhamatiga musharraf bo‘lgan insonlardir deganlar. Mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab muhtaram Yurtboshimizning tashabbuslari bilan yurtimizdagi ziyoratgohlar, avliyolarning qabr va qadamjolarini obod qilish, tarixiy obidalarni ta’mirlash, ularni asl holatiga keltirish uchun sa’y- harakatlar boshlandi. Shular qatori 2007 yil “Mavlono Orif Deggaroniy” jome masjidi katta ziyoratgoh va ko‘rkam manzilga aylandi. Hozirda bu maskan mo‘min musulmonlarimiz ziyorat qiladigan dargoxlardan biridir . « PANJVAQTA» KATTA GUMBAZ. Chashma majmuasida yana bir me’moriy yodgorlik «Panjvaqta» Katta Gumbaz masjididir. Masjid XVI asrda Abdulloxon davrida kurilgan. Masjid yonidagi gulasimon baland minorali azonxona saklab kolinmagan. Masjid ikki tomonlama ayvonli bo‘lib, ayvondagi mexrobning guldor koshinlari va xoshiyador nakshlari bilinib turibdi. Keksalarning aytishlaricha, masjid asli nimrang, ok, moviy rang va kora fonga ishlangan xavorang va ok mozaikalar bilan bezatilgan, bulardan fakat gumbaz ichidagi geometrik xoshiyalar saklanib turibdi. MIR SAID BAHROM MAQBARASI (KARMANA).

Mir Said Bahrom maqbarasi Karmana shahrining markaziga yaqin Mir Said Bahrom mahallasining shimoliy chegarasida joylashgan. Maqbara X-XI asrlarga xos bo‘lib mamlakat hisobidagi yodgorliklar qatoriga kiradi. Maqbara bir gumbazli, to‘rtburchak shaklda, hamma tomoni bir xil o‘lchovdagi pishiq g‘ishtdan tiklangan. Bino bir necha bor ta’mir qilinib, dastlabki ko‘rinishini tiklagan. Uning old qismi juda ustalik bilan bezatilgan, g‘isht turli usulda terilib, unga har xil shaklda bezak berilgan. Maqbara o‘rtasida Mir Said Bahromning qabri bor. Qabr yonida arabcha so‘zlar yozilgan ikkita qabr toshi ham saqlanib qolgan. Aslida Mir Said Bahrom to‘g‘risida aniq ma’lumotlar yo‘q. Ehtimol u kishi musulmon dinining yirik nomoyondalaridan biri bo‘lgandir. Ehtimol Samoniylar sulolasi vakillaridan biridir. Chunki maqbara qurilish jihatidan, Buxorodagi Ismoil Samoniy maqbarasiga o‘xshab ketadi. Maqbaraning birinchi tadqiqotchisi A.K.Pisarchiq hisoblanadi. XX asrning 60 yillarigacha bu yodgorlik ko‘pchilik e’tiborini tortib kelgan. 1969 yilning qattiq qishida ko‘p qor-yomg‘ir yog‘ishi natijasida maqbara binosi qisman cho‘kib devorlari va gumbazlarida yoriqlar paydo bo‘lgan. Hozir Mir Said Bahrom maqbarasi atrofi obodonlashtirilib, uning yonida "Yoshlik" bolalar istirohat bog‘i tashkil etilgan. 1965-1970 yillarda maqbara yonida ayvonli masjid bo‘lgan, keyinchalik u bo‘zilib ketgan. Bugungi kunda bo‘zilib ketgan ayvonli masjid qayta tiklanib o‘z holatiga qaytarilmoqda. NUROTA CHASHMASI. Yurtimizda ziyorat maskanlari ko’p. Ularni ziyorat qilish inson qalbi va ruhiga taskin beradi. Jumladan, Nurota shahrida ham ana shunday muqaddas qadamjo mavjud. AMIR SAID BAHROM MAQBARASI

Tarix sahifalarida Nur shahri deya muhrlangan Nurota yurtimizning muqaddas maskanlaridan biri bo‘lib, uni mag‘ribu mashriqda ham bilishadi. Manbalarning birida: “Nur shahrida kechasi osmonga nur taralib turadi, shu bois Nurato deb ataladi” deyilsa, boshqasida “Bu joy muqaddas makon, u yerda ko‘plab avliyolar yetishib chiqqanligi bois shunday nomlanadi”deyilgan. Boshqa rivoyatlarda esa “Nurato chashmasi tubidan ajabtovur nur dastasi osmonga ko‘tarilib turganligi sababli shahar nomi shunga ishora” deb bitilgan. Tarixiy manbaalarda keltirilishicha Nurato arab va fors-tojik tillarida “nur” va “ato” so‘zlaridan tashkil topgan bo‘lib, “yorug‘lik” taratadigan, ya’ni nur ato etadigan joy ma’nosini anglatadi. Uning ikkinchi – Nurato atamasi chashma sohilida dafn etilgan Nur ota – Shayx Abulhasan Nuriyga taaluqlidir. Dengiz sathidan 524 metr balandlikda joylashgan chashma xal qimizning ardoqli go‘shalaridan biri. Chashmaning g‘aroyib mo’jizali qudrati oldida lol qoladi kishi. Quyosh nuri ta’sirida chashma uzra bamisoli ko‘zguda aks etayotgan behisob jilvalar kishini sehrlab, go‘yo kuch-quvvat ato etadi. Suv yuzasiga ko‘tarilgan baliqlar quvnoq raqsi bilan porlab turgan nurni yanada balandroq yog‘dulantiradi. Bu nurning insonlar ko‘z o‘ngida turli rang va shaklda paydo bo‘lishi betakror mo’jiza. Chashma suvi yumshoq va shirin bo‘lib, harorati muttasil turadi. Tarkibidagi turli shifobaxsh mikroelementlar bir qator xastaliklarga davo sanaladi. Tip-tiniq, zilol suvda yurgan shirmohi baliqlar esa beixtiyor zavqingizni oshirib, ruhingizga ravshanlik baxsh etadi. Vujudingiz darddan forig‘ bo‘lgandek yengil tortadi. “Chashma” tabiiy me’moriy muzeyi Nur chashmasi, Nur qal’asi, IX asrda bino qilingan “Panjavaqta” katta gumbaz masjidi, Shayx Abul Hasan Nuriy NUROTA CHASHMASI

maqbarasi, Nurgul binni Abul Hasan qabri, Nurgulato qudug‘i va madrasa hujralaridan iborat. Nur haqidagi rivoyatlarning birida aytilishicha, katta karvon tunni tog‘ bag‘rida o‘tkazibdi. Ertalab uyg‘onganlarida ajoyib mo‘’jizaning guvohi bo‘lishibdi. Ro‘paralarida qandaydir shu’la tobora ravshanlashib, nur taratarmish. Syokin borib ko‘rsalar, tog‘ etagida chashma suvlari mavjlanib turar va undan nur ko‘rinarkan. Suv shunchalik tiniq ekanki, yo‘lovchilar hech qachon bunday beg‘ubor suvni uchratmagan ekan. Ular “Xudo bizga nur ato qildi” deb suv ichib, Ollohga shukronalar qilishibdi. Xitoy bilan Yevropani bog‘lagan Buyuk Ipak yo‘li ustidagi bu so‘lim manzilgohda karvonlar nafaqat savdo va dam olish, balki shifobaxsh chashmaning suvidan g‘amlash uchun ham to‘xtab o‘tganlar. Chashma suvi tog’ ichidan, toshlar orasidan sizib o‘tadi. U ana shu toshlardagi turli kimyoviy birikmalar, tog’ jinslaridagi har xil elementlarni eritib, o‘zi bilan olib keladi. Minerallashgan suvlar esa buloq bo‘lib otilib chiqadi. Olimlarning fikricha, Nur chashmasining geologik yoshi ming yilliklarga, chashma atrofidagi qatlam esa 35-40 ming yilga teng. Abu Abdullo Rudakiy esa “Dunyoda ikkita nur bor. Biri quyosh nuri, ikkinchisi Nur chashmasidir”, deya uni bag‘oyat ulug‘lagan. Chashma baliqlari O‘rta Osiyoda mavjud 110 ga yaqin baliqlardan biridir. Bu baliqlar fanda “marinka”, mahalliy xalq tilida esa “shirmohi” deb ataladi. Ular 20 yilgacha umr ko‘rib, 60 santimetr uzunlikdagilari ham uchrab turadi. Boshqa baliqlar singari ular ham uxlamaydi, tinch holatda dam oladi. Baliqlar chashma suvida mavjud mineral va mikroelementlar bilan oziqlanishga moslashgan bo‘lib, tabiatning betakror mo‘’jizasidir. Baliqlar chashmadan chiqadigan kimyoviy minerallarga va tez-tez har joydan chiqib turadigan kislorodga o‘ch. Shuning uchun qayerdan suv, kislorod chiqsa, baliqlar o‘sha joyga yopiriladi, miriqib nafas oladi, rohatlanadi va o‘sha jarayon yana takrorlanishi uchun chashmaning yangi ko‘zlarini ochishadi. Bu bilan ular chashma suvining ko’payishi uchun xizmat qiladi.

Aytishlaricha, marinka (shirmohi) baliqlari eng toza suvga moslashgan bo‘lib, u qo‘ldan ov qat yemaydi. Tosh kovaklariga, suv o‘tlari orasiga urug‘ qo‘yib ko‘payadi. Bu baliqlarning xalq tilida “shoh baliq”, “qora baliq”, “xon baliq”, “gul mohi” degan nomlari mavjud. Nurota chashmasidagiga o’xshash baliqlar O‘zbekistonning ko‘plab chashmalarida, ya’ni Langarning Qo‘chqorli bobo chashmasida, Oqchopda, Dehibaland va G‘ozg‘on qishlog‘i chashmalarida hamda bosh qa chashmalarda ham uchraydi. Istiqlol sharofati tufayli qayta ta’mirlangan va ancha kengaytirilgan Chashma majmuasiga Markaziy Osiyo va xorijiy davlatlardan kuniga minglab ziyoratchilar mo’jizaviy nurbuloq suvidan bahramand bo‘lib, tandagi g‘ubor va dard lardan xalos bo‘lishadi. Shuningdek, chashma yonida XIX asrda asl marmardan qurilgan moviy gumbazli Hammomi Sudurda yuvinib, poklanib chiqishadi. Chashma majmua si sohilida avliyo Shayx Abul Hasan Nuriy qabri, Chilustun jome’ masjidi, Chillaxona hujralari, Nurgul ato qo‘rg‘oni (tepaligi) va Beshpanja quduqlari mavjud. NUROTA QAL’ASI. Nurotadagi qal’a harobasi (taxm. 5—6-a.lar) tog‘ning etak qismida joylashgan. Asli nomi Hyp, xalq uni hurmatlab, «ota» so‘zini qo‘shib ataydi. Qal’ada kata buloq bor, atrofda undan boshqa oqar suv yo‘q. Suv boshiga egalik qilib, dushman qamaliga bardosh berish maksadida qadimda bulok, ustiga paxsadan qal’a qurilgan. U bir necha marta ta’mirlangan. Qal’aning ichida bulok, boshiga tushib suv olinadigan maxsus yo‘l bo‘lgan. Qal’aning tepasi baland qirlik bo‘lgani uchun dushmanni kuzatish maqsadida qirning tepasiga mo‘la (burj) qu- rilgan. Mo‘la b-n qal’a orasida yo‘lak bo‘lib, uning uzunligi 60 m. Nurota qal’si kadimdan muhim strategi k qal’a va savdo manzili bo‘lgan. Nurota qal’sida, keyinchalik Buxoro amirligining Nurota begi turgan 1 . RABOTI MALIK . Karmana — Buxoro yo‘lida — bugunda qayta tiklangan qadimiy karvon yo‘li bo‘yida Raboti Malik (Shoh Raboti) karvonsaroyi 1 AAO‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi

joylashgan. U XI asrning 70-yillarida Qoraxoniylardan bo‘lmish Shamsulmulk Nasr ibn Ibrohim (1068–1080 y.) tomonidan qurilgan bo‘lib, XII asrning birinchi choragida yana shu Qoraxoniylardan bo‘lmish arslonxon muhammad ibn sulaymon (1102–1130 y.) tomonidan ta’mirlangan. Arxeologik tadqiqotlar paytida (XX asrning 70-yillari va shu asrning oxiri — XXI asr boshlari) bu noyob binoning murakkab to‘zilishi aniqlandi. U 100×100 m maydonni egallagan bo‘lib, mustahkam devorlar bilan o‘ralgan va ikki qismga bo‘lingan. RABOTI MALIK SARDOBASI (XI V.) . Sardoba (fors-tojik tilida - sovuq suv) - suv tanqis yerlarda uni saqlash uchun maxsus qurilgan gumbazli hovuz. Sardobaning devori silindr shaklida, diametri 12-17 m, chuqurligi 10-15 m, hovuz yuzasi, yer sathi pishiq g‘isht va ganchdan ishlangan, tepasi tuynukli, atroflariga hovuzga suv tushadigan teshiklar qilingan. Sardobaga kirish uchun eshik ham o‘rnatilgan, uning oldi suvni toza saqlash maqsadida devor bilan o‘ralgan. Sardoba yoniga mollarni sug‘oradigan oxur qilinib, unga suvdondan maxsus tarnov orqali suv oqizilgan. Ba’zi sardobalarda ularni nazorat va tozalab turuvchilar uchun xonalar ham bo‘lgan. Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, Movarounnahrda 44 ta sardoba bo‘lgan. Ulardan 29 tasi qarshi cho‘lida, 3 tasi Mirzacho‘lda, 3 tasi Toshkent bilan Farg‘ona o‘rtasidagi qadimgi savdo yo‘lida, 1 tasi qorovulbozorda va yana biri Malik cho‘lida bo‘lgan. Sardobalar keyingi yillarda qishloq, va shaharlarni ichimlik suvi bilan ta’minlash uchun ham qurilgan. Sardobadan O‘rta Osiyoning ba’zi dasht- cho‘llarida hozir ham qisman foydalaniladi. Sardobalar geografik joylashuvi, joyning tabiati, relefiga ko‘ra qor-yomg‘ir suvlaridan va quduqlar yordamida yer osti suvlari yoki buloq, boshlarida barpo etilgan. qor-yomg‘ir suvlaridan to‘latiladigan sardobalarni qurishda joyni to‘g‘ri tanlash, baland-pastliklarni hisobga olish katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Chunki bunday sardobalar bahorda atrofdagi nishablardan oqib tushadigan qor va yomg‘ir suvlari hisobiga to‘ldirilgan. Sardobalar ichida Raboti Malik sardobasi

Samarqandu Buxoro oralig‘ida Buyuk Ipak yo‘lining ma’lum qismida yagona obihayot manbai sifatida asrlar osha xizmat qilib kelgan. Raboti Malik peshtoqidan bir oz narida suv manbai — diametri 13 metrcha keladigan gumbaz ostida karvonsaroyga zamondosh bo‘lgan sardoba joylashgan. Sardoba hovo‘zining aylana devori yerdan 12 metr chuqurlikka qadar pishiq g‘ishtdan qurilgan bo‘lib, unda muzday toza suv butun yoz bo‘yi saqlangan. XVI asrdagi mualliflardan biri Raboti Malik sardobasining suvini makkadagi laziz zamzam suviga qiyoslaydi. Sardoba karvonsaroy kabi yolg‘iz yo‘lovchilar uchun ham, butun boshli karvonlar uchun ham qo‘nalg‘a hisoblangan. Karvonsaroy o‘zining dastlabki vazifasi e’tibori bilan XVIII asrgacha xizmat qilib kelgan. Unda amir temur va uning avlodlari, buxoroda hukmronlik qilgan sulolalarning xonlari, elchilar, savdo karvonlari va sayyohlar qo‘nib o‘tgan. Hofizi abro‘ning ma’lumotiga ko‘ra, Ulug‘bek 1420 yilda ushbu mintaqalarda to‘xtab, qirq kun ov qilgan. XIX asr — XX asrning boshlarida bu yerda rabot nomi bilan ma’lum umri qisqagina bo‘lgan qishloq ham shakllangan. 1841-1842 yillarda bu joylarda bo‘lgan A. Lemann ushbu sardoba to‘g‘risida: «Raboti Malikni suv bilan ta’minlab turgan sardoba - ajoyib baland gumbazli bo‘lib, uning ustki qismidan suvga yorug‘lik tushib turadi, binoning yarmi yerga ko‘milgan, bu joy sayohatchilar uchun jon saqlash manzilgohidir», - deb yozadi. Raboti Malik sardobasining qachon va kim tomondan qurilganligi to‘g‘risida turlicha ma’lumotlar bor. Bizning fikrimizcha, tarixiy xaqiqatga yaqinroq, ma’lumotlar M.Ye. Massonning «Sardobalarni o‘rganish muammosi» kitobida keltirilgan. Unda sardoba Raboti Malik RABOTI MALIK SARDOBASI

karvonsaroyi bilan bir vaqtda Shamsulmulk tomonidan qurilganligiga ishora qilinadi. Raboti Malik sardobasi Markaziy Osiyodagi boshqa sardobalar singari pishiq g‘ishtdan qurilgan. Sardobaning tashqi aylanasi 12,8 m, devorining qalinligi 1,5 m, balandligi 20 m, gumbazining balandligi 8 m bo‘lib, yer yuzasiga chiqqan qismi qisqarib boradi. Uning tepasi yorug‘lik tushadigan tuynukli bo‘lib, Sardobaga kirish uchun zina va eshiklar o‘rnatilgan. Uning atrofi suvni toza saqlash uchun devor bilan o‘ralgan. Sardoba yonida mollarni sug‘orish uchun bir necha tosh oxurlar quyilib, ularga sopoldan yasalgan tarnovlar – quvurlar orqali suv yuborilgan. Xuddi shunday tarnov orqali suv Raboti Malik saroyiga ham yuborib turilgan. Sardobaning suv to‘planadigan hovo‘zi tubida suvning saqlanishiga sizot suvlaridan toza turishi uchun qor bilan ishlangan g‘ishtlar terilgan. G‘ishtlar ustidan saksovuldan tayyorlangan pista ko‘mir qatlami tushalib, uning ustidan 3 qavat tuya junidan bosilgan kigiz, so‘ng esa oshlangan 3 qavat mol terisi yopilib, ustidan g‘isht terilib suvab chiqilgan. Bu hol bir necha marta takrorlangan. Demak, pista ko‘mir bilan ishlangan pishiq g‘isht va mol terisi usti maxsus qorishma bilan suvalgan. Bu esa suvning ortiqcha yerga shimilib ketishidan saqlagan. Sardobaning uchdan ikki qismi yer ostida bo‘lib, uchdan bir qismi yer yuzasidadir. Ayniqsa, sardoba va Raboti Malik o‘rtasidan katta avtomobil magistralining o‘tkazilishi bu nodir qurilish inshootining saqlanishiga ancha zarar yetkazib turibdi. Sardoba va Raboti Malikda bugungi kunda ta’mirlash ishlariga rahbarlik viloyat hokimligi tomonidan amalga oshirilmoqda. Navoiy viloyat hokimining 1996 yil 9 sentyabrda «Sardoba va Raboti Malik tarixiy yodgorliklarini obodonlashtirish, ta’mirlash va kompleks rivojlantirish to‘g‘risida» qabul qilgan qarorida quyidagi tadbirlar belgilandi: «Yodgorliklar atrofini obodonlashtirish, arxeologik qazilma va ilmiy tadqiqot ishlarini jonlantirish, yodgorlik atrofidagi eski yo‘lni bo‘zish, loyiha asosida sayyohlar uchun yo‘lakchalar, avtomashinalar to‘xtash uchun maxsus maydonlar qurish, «Raboti Malik» choyxonasini qayta

ta’mirlash va atroflarini obodonlashtirish, u yerda «Damxo‘ja» suv quvuridan ichimlik suvi shoxobchasi o‘tkazish, yodgorlik majmuasini gazlashtirish va zamonaviy telefon-aloqa tizimi bilan ta’minlash, 200 kishilik mehmonxona, turistlar manzili, mashinalarni yoqilg‘i bilan ta’minlovchi shoxobchalarni vujudga keltirish rejalashtirilgan qarorni amalga oshirish uchun esa Navoiy viloyat hokimligi 1997 yil 19 fevraldagi «Sardoba va Raboti Malik tarixiy yodgorliklarini ta’mirlash va kompleks rivojlantirishni moddiy qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida» gi qarorida viloyatdagi yirik korxona, tashkilotlar, firmalar ta’sischiligida yodgorlik majmuida savdo va ovqatlanish shoxobchalari barpo etish maqsadida «Sardoba» mas’uliyati cheklangan jamiyat to‘zilganligi e’lon qilinib, unda 14 ta’sischi tashkilotning tashabbusi asosida mazkur jamiyatga 15 million so‘m mablag‘ o‘tkazishlari ko‘rsatilgan. Bugungi kunda Raboti Malik va Sardoba tarixiy yodgorliklari to‘liq ta’mirlangan. Navoiy viloyat o‘lkashunoslik muzeyi — madaniy-maʼrifiy muassasa. 1992 yilda Navoiy shaxrida tashkil etilgan. Muzeyning arxeologiya, etnografiya, numizmatika, tabiat, tasviriy sanʼat va sanoat bo‘limlari bor. Muzeyda Navoiy viloyati hududidan topilgan arxeologik yodgorliklar, viloyat tabiati, sanʼati, sanoati (Navoiy kon metallurgiya kombinati , "Qizilqumsement", "Navoiy azot" ishlab chiqarish birlashmasi, Navoiy GRES kabi sanoat korxonalari tarixi va faoliyati, ularning mahsulotlaridan namunalar) aks ettirilgan. 2500 dan ortiq hujjatlar va eksponatlar, viloyat tabiati, hayvonot va o‘simliklar dunyosi, suv havzalari, cho‘l tabiatiga xos tabiiy boyliklardan namunalar namoyish etiladi. Muzey fondi (Nurota, Zarafshon, Xatirchi, Karmana, Konimex va b. bo‘limlari bilan birga) 35 mingdan ziyod (2003), shuningdek, ilm-fan, tibbiyot, sport kabi ijtimoiy sohalarni yorituvchi materiallar to‘plangan . Yurtimiz tarixi, boy ma’naviy merosimizni o‘rganishda muzeylar muhim ahamiyat kasb etishini inobatga olsak, ular faoliyatini yanada rivojlantirishga ehtiyoj seziladi. Bu borada Davlatimiz rahbarining “Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida”gi Farmoni hamda “Muzeylar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni mazkur yo‘nalishda amalga

oshirilayotgan ishlarni sifat jihatdan yangi bosqichga ko‘tarishga xizmat qilmoqda. Ushbu huquqiy hujjatlar asosida mamlakatimizdagi 1200 dan ortiq muzeyning moddiy-texnik bazasi mustahkamlanganligi, ochiq osmon ostidagi muzeylarga ham katta ahamiyat qaratilib, ularni davlat muhofazasiga olish borasida tizimli ishlar amalga oshirilayotganligi fikrimiz isbotidir. Jumladan, Navoiy viloyatida bugungi kunda 12 ta davlat, 7 ta soha, 3 jamoatchilik va 27 ta maktab, jami 49 ta muzey faoliyat ko‘rsatmoqda. Ta’kidlash joizki, hududdagi muzeylar tizimini takomillashtirish, ular fondlarida saqlanayotgan noyob eksponatlar, osori-atiqalarni asrab-avaylash va boyitish, ularni xalqqa yetkazishda, yosh avlod ongini yuksaltirishda munosib hissa qo‘sha oladigan malakali soha xodimlarini tayyorlash va qayta tayyorlash masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Sayohatingizni zamonaviy, har tomonlama qulay, barcha sharoitlar muhayyo bo‘lgan shaharlarda o‘tkazishingiz yaxshi, ammo tabiat yaratgan mo‘’jizalardan olgan hayratingiz oldida bu hech narsa emas. Negaki, inson doimo asliyatga intilib yashaydi. Biz ko‘hna maqbara va zamonaviy shaharlar bag‘rida emas, tabiat bunyod etgan qadamjolar, ya’ni turizm sohasining so‘ngi paytlarda keng urg‘u berilayotgan ekoturizm haqida so‘zlamoqchimiz. Yekologik turizm o‘tgan asrning oxirlaridan jahon sayyohlik industriyasiga asta-syokin kira boshladi va bugungi kunga kelib jadal sur’atlarda rivojlanib borayotgan iqtisodiy sohalardan biriga aylandi. Yekoturizm — sayyohlikning jadal rivojlanayotgan tarmoqlaridan biri. Hozirgi kunda dunyo miqyosida sohaning ushbu yo‘nalishini yanada taraqqiy ettirish orqali aholi bandligini ta’minlash va daromadlarini oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Qolaversa, bunda tabiat ne’matlarini asrab-avaylash, ularni kelgusi avlodga asl holicha yetkazishdek ezgu maqsadlar ham mujassam. Yekoturizm jamiyati (The Ekotourism Sokiety) tomonidan bu sohaga shunday ta’rif berilgan: Ekoturizm — antropogen ta’sirlarga uchramay, deyarli o‘zgarmasdan kelayotgan tabiiy va madaniy hududlarga uyushtiriladigan, tabiatni asrash va mahalliy aholining turmush farovonligini yaxshilashga xizmat qiladigan

sayohat... Bu terminni ilk bor XX asrning 80-yillarida meksikalik ekolog Yektor Sebalos-Laskurayn qo‘llagan. Yekspertlarning fikricha hozirda ekoturizm butun dunyoda eng serdaromad sohalardan biri hisoblanadi. Ushbu tarmoqni yanada rivojlantirish nafaqat ijtimoiy- iqtisodiy masalalarni samarali hal etish, balki ekologik muammolarni bartaraf qilishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Jahon sayyohlik tashkilotining ma’lumotlariga ko‘ra, hozirda turizm sanoatida 210 milliondan ziyod ishchi xizmat qiladi va undan olinadigan daromad yiliga 900 milliard AQSH dollarini tashkil etadi. Ayni paytda turizm rivojlanayotgan mamlakatlarda ham taraqqiy etmoqda. Bu o‘rinda turistik bozorning deyarli yarmini qamrab olgan Osiyo-Tinch okeani, Yaqin va O‘rta Sharq hamda Yevropa mintaqalaridagi mamlakatlar yetakchilik qilmoqda. Ekspertlarning ta’kidlashicha, turizm industriyasida ekoturizm tarmog‘iga kiruvchi tabiiy va sarguzasht turizm tarmog‘i jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Birgina Kanada davlatida yovvoyi tabiatga sayohat turizmining umumiy hajmi ichki turizmdan tushgan daromadning 25 foizini tashkil etadi. Kanada hukumati, faqatgina ekoturizmdan tushgan soliq hisobidan har yili 1,7 milliard AQSH dollari miqdorida foyda oladi. Bu esa, hukumat tomonidan yovvoyi tabiatni muhofaza qilish dasturiga ajratilgan mablag‘dan 5 barobar ko‘pdir. Shuni aytish joizki, ekoturizm tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirishga katta hissa qo‘shadi hamda ularni to‘la-to‘kis o‘tkazishga sezilarli moliyaviy ko‘mak beradi. BMT ma’lumotlariga qaraganda, har yili ekoturizmdan nisbatan kichiq davlatlar ham Keniya-1,4, Ekvador-1,18, Kosta-Rika-1,14, Nepal- 1,55 million AQSH dollari miqdorida daromad oladi. Ushbu mamlakatlarning ekoturizmdan olgan daromadi mamlakat yalpi ichki mahsulotining 70-80 foizini tashkil etadi. Mamlakatimizda nafaqat dunyoga mashhur, xorijiy sayyohlarni jalb qiluvchi Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz kabi qadimiy shaharlar, tarixiy yodgorliklar, shu bilan birga, ekoturizm bilan bog‘liq betakror go‘zal tabiat, landshaftlar (sahro, cho‘l-adirlar, tog‘lar, pasttyokisliklar), xilma-xil noyob o‘simlik va hayvonot

olami, nodir, dunyo ahamiyatiga ega bo‘lgan arxeologik topilmalar, dunyoda kam uchraydigan geologik kesimlar va shunga o‘xshash tabiiy yodgorliklarning 8000 dan ortig‘i mavjud. Bu biz yashab turgan o‘lka tabiati ajoyibotlarga boy ekanligidan dalolat beradi. Yurtimizda sayyohlarni nafaqat Toshkent, Samarqand, Jizzax, Farg‘ona viloyatining tog‘li hududlariga, balki Navoiy, Buxoro va Xorazm viloyatlaridagi cho‘llarga, dala-dashtlarga ham jalb etish mumkin. Ayniqsa, 1991 yilda tashkil etilgan Navoiy viloyati hududidagi “Sarmishsoy” tabiat bog‘i nafaqat O‘zbekiston, balki butun dunyo uchun ekoturizm sohasida juda muhim ahamiyat kasb etuvchi o‘ziga xos tabiiy-madaniy boylik hisoblanadi. 5-7 ming yil ilgari ajdodlarimiz tomonidan mahorat bilan qoyalarga chizilgan 12 mingga yaqin noyob petrogliflar galereyasi, shuningdek, hududdagi o‘simlik va hayvonot olami har qanday kishida katta taassurot uyg‘otadi. Olingan ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, tashrif buyurayotgan sayyohlarning 41 foizi (50 yoshdan yuqori) aynan yurtimizning eng xushmanzara hamda tabiiy landshaftlar yaxshi saqlanib qolgan noyob hududlarini ko‘rishni xohlashsa, sayyohlarning 26 foizi esa (25-30 yosh) ekologik muammolar mavjud hududlarga borish istagida ekanliklarini bildirishgan. Ekoturizmni rivojlantirishning yana bir ijobiy tomoni shundaki, unda sayohatchilarga yuqori darajadagi xizmat ko‘rsatuvchi mehmonxonalar talab qilinmaydi. Turizmning bu turida an’anaviy hordiq chiqarish va maishiy qulayliklar ikkinchi darajali hisoblanadi. Zero, tabiatning betakror manzaralarini tomosha qilish uchun maxsus palatka va kempinglarda yashash mumkin. Biroq boshqa tomondan esa ekoturizm yuqori malakali mutaxassisni, ya’ni har bir guruh uchun ekolog, sayyohlarning xavfsizligini ta’minlovchi xodimni talab qiladi. Bundan tashqari, ekologik turlarni taklif etuvchi kompaniyalarning barcha harakatlari tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha qonunchilik talablari asosida olib borilishi shart. Shu o‘rinda ta’kidlash kerakki, mamlakatimizning boshqar hududlari singari Navoiy viloyati ham keng ekoturistik salohyatga ega hamda ushbu sohani rivojlantirish uchun tegishli ishlar amalga oshirilib kelinmoqda.

Shuningdek, viloyatda ekoturizmni rivojlantirish uchun ham yetarli darajada imkoniyatlar mavjud. Ammo, viloyatda dunyoning turli tomonlaridan tashrif buyuradigan sayyohlar e’tiborini jalb qiladigan noyob tog‘ va cho‘l landshaftlari, botanik, geologik ob’ektlardan jamiyat farovonligi yo‘lida foydalanilmayapti. Aksariyat sayohat ishqibozlari esa sport turizmiga, alpinizm, chang‘i sportiga, otda, suvda va piyoda sayohat qilishga qiziqishlarini inobatga olib bu borada bir necha loyihalar ishlab chiqilgan. Navoiy viloyati Xatirchi tumani tog‘li hududlari bilan yaqindan tanishish istagida bo‘lganlar uchun turistlar uchun yangi dam olish bazalari hamda kempinglar ochildi. Nurota tumanida tog‘li hududlarda dam olish maskanlari bilan ikkita yangi «Sentob Tagi jar» va «Sentob Shaxi Mustafo» firmalari faoliyat ko‘rsatmoqda. Karmana tumanidagi Navoiy - Buxoro avtomagistralida «Istam Raxim» xususiy firmasi «Parvoz» kempingini ochdi. Konimex tumani (Qizilqum), Adarko‘l qirg‘oqlarida «Aydar», «Sputnik-Navoiy», «Kizilqum safari» kabi firmalar ekoturizm uchun 35ta vaqtinchalik lagerlarni tashkil etdi. Ma’lumki, O‘zbekiston sayyohlik borasida ulkan salohiyatga ega mamlakatlar sirasiga kiradi. Zero, yurtimizning betakror tabiati, tarixiy osoriatiqalari mahalliy va xorijiy mehmonlarni hamisha hayratga solib kelgan. Bunday ishlarni jadallashtirishda esa huquqiy asoslarning yetarliligi, ekoturizmga mos hududlar kashf etilib, ularda sayyohlar uchun qulay shart-sharoitlar yaratilayotganligi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, Navoiy viloyatining Nurota tumanidagi Sentob qishlog’ida Oliy Majlis huzuridagi Nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash jamoat fondi granti asosida ekoturizmni tashkil etish borasida yangi loyihani yuzaga chiqarishga kirishildi. “Navoiy viloyatida ekoturizm infrato’zilmasini shakllantirishda oilaviy tadbirkorlikka ko‘maklashish” deb nomlangan mazkur loyiha “Madad” nodavlat notijorat tashkiloti hamda “Sentob tagi jar” xususiy firmasi tomonidan amalga oshirilmoqda.

Sentob qishlog‘ining tabiati, chindan ham, o‘ziga xos. Bu yerda o‘simlik va hayvonot dunyosining noyob turlarini, toshlarga tushirilgan tarixiy yozuv va suratlarni, shifobaxsh buloqlarni uchratish mumkin. Aytaylik, umumiy maydoni 17 ming 752 gektardan iborat “Nurota” davlat qo‘riqxonasida esa sudralib yuruvchilarning 21, sut emizuvchilarning 35, qushlarning 107, hasharotlarning 816, o‘simliklarning 815 turi mavjud. Ularning aksariyati O‘zbekiston “Qizil kitobi”ga kiritilganligi bois tabiat nazoratchilari tomonidan qo‘riqlanadi. Qo‘riqxona hududidagi qadimda “Sharq sarvisi” nomi bilan atalgan archa daraxti, ayniqsa, boshqa turlardan alohida ajralib turadi. Chunki bu daraxt, asosan, Janubiy Pomir-Oloy tog‘ tizmalari va Shimoliy Xitoyda keng tarqalgan. O‘zbekistonda esa u Surxondaryo viloyatidagi tog‘ yonbag‘irlarida uchraydi. Mutaxassislarning aytishicha, ushbu archaning yoshi 2300 yilga teng. Bugungi kunda Sentob, uning atrofidagi Sob va Majrum qishloqlarida ekoturizmni rivojlantirishning imkoniyati keng. Loyiha rahbari Tojiddin Qamarovning aytishicha, bu qishloqlardan turib, bir vaqtning o‘zida uch xil — tog‘, suv va cho‘l manzarasini kuzatsa bo‘ladi. Tog‘ cho‘qqisidagi “Fozilmon” ko‘li, atigi o‘n besh kilometr uzoqlikda joylashgan Qizilqum cho‘li va yigirma kilometr olisdagi Aydarko‘l sayyohlarni jalb etish barobarida, hududda ishbilarmonlikni kengaytirishga ham xizmat qiladi. Ayniqsa, umumiy maydoni 3 ming kvadrat kilometrdan iborat Aydarko‘l baliqchilik xo‘jaliklarini tashkil qilish uchun juda qulay. Navoiy viloyati ekoturizmi deganda, ko’z oldimizda Navbahor tumanidagi besh ming yillik tarixga ega Sarmishsoy qoyatosh suratlari, Nurota tumanidagi «Chashma» majmuasi, Nur qal’asi, Sangijumon darasidagi ajdodlarimizning bundan 5-6 ming yil avvalgi hayot Aydarko‘l

tarzidan «so‘zlovchi» toshlar o‘rmoni kabi 200 dan ortiq bebaho yodgorliklar gavdalanadi. Shuningdek, Qizilqum sahrosidagi «AYDAR-1», «AYDAR-2» va «KAMEL» kabi sayyohlik bazalari tomonidan yaratilgan o‘tovlar ko‘rinishidagi ekzotik manzaralar dun yoning turli burchaklaridan kelayotgan sayyohlarni o‘ziga maftun etmoqda. Bu mo‘’jizalarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rish maqsadida viloyatga har yili 7000 dan ortiq xorijliklar tashrif buyurayotgani ham fikrimiz dalilidir. Yurtimizning go‘zal tabiati doimo dunyo hamjamiyati e’tiborini tortib kelgan. Xususan, Navoiy viloyati hududidagi Qoratog‘ning yon bag‘rida joylashgan Sarmishsoy tabiiy arxeologik majmua qo‘riqxonasi shular jumlasidandir. Sarmishsoy darasi o‘n mingdan ortiq noyob qoyatosh suratlari, arxeologik va madaniy meros yodgorliklari va rang-barang tabiatga ega bo‘lgan majmuadir. Uning betakror qoyatosh suratlar galereyasi alohida ahamiyatga ega. Ajdodlarimiz o‘zlarining dunyoqarashi va tasavvurlarini aks ettirgan suratlar bizga ming yillardan meros bo‘lib qolgan. Shu sabab ham ko‘pchilik bu darani suratlar bitilgan kitob, deb ataydi. O‘tgan asrning 40-yillarida ushbu hududda geologlar oltin konlari borligini aniqlashgan. Mahalliy aholi ham bu tog‘larni "Oltintog‘", deb atashi bejiz emas. Bu joy Sarmish deb atalishining ham o‘ziga xos sababi bor. Soyning shimoliy qismida katta buloq joylashgan. Aynan bu buloq qadimgi turk xalqlari tomonida "sar-mish", ya’ni suv uchun mo‘ljallangan katta mesh ("mesh" — hayvon terisidan qilingan suv idishi) ma’nosini anglatadi. Sarmishsoy tabiiy-arxeologik majmua muzey qo‘riqxonasi yodgorliklari

Sarmish soyi Qoratog‘ tog‘ tizimining janubiy yon bag‘rida joylashgan. Qoratog‘ esa Zarafshon tog‘ tizmasining bir qismi hisoblanadi. Ushbu hududda 650 turdagi o‘simliklar namunalari bo‘lib, ularning 27 tasi endemik hisoblanadi. 47 turi esa qizil kitobga kiritilgan. Hududdagi iqlimni quruq hamda keskin kontinental deb ta’riflash mumkin, yozda +43 daraja, yanvarda -12 daraja, tog‘li joylarda bundan ham past harorat kuzatilgan. Yillik yog‘in miqdori 200-400 mm., asosan yomg‘ir kuzda yog‘adi. Yanvarning o‘rtalaridan fevralgacha bir necha bor harorat ko‘tarilib keskin tushish holatlari ham kuzatiladi. Sarmishsoy — O‘zbekiston hududidagi eng ko‘p va beqiyos qoya tosh rasmlarini saqlab qolgan vodiydir. Olimlar tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlarga ko‘ra, bundan 5-7 ming yil ilgari Sarmishsoyda hayvonlarni xonakilashtirish ishlari olib borilgan va bu qoyatosh suratlarida aks etgan. Sarmishsoy darasi va uning atrofidagi soylarda 10000 dan ortiq petrogliflar borligi aniqlangan. Rasmlarning asosiy qismi soyning o‘rta qismida joylashgan zich toshli 22,5 kilometr masofadagi qoyatoshlarga o‘yib ishlangan. Tasvirlar kembriy geologik davrida shakllangan qizil va qora rangli qumtoshlar hamda slanesli qoyalarning tik sirtiga, ba’zilari yotiq sirtiga solingan. Shu joyda qadimiy ko‘chmanchi va o‘troq aholining mozor qo‘rg‘onlari joylashgan. Bu esa, odamlar ushbu yerga qadimdan har xil diniy marosimlar, bayramlar o‘tkazish va ibodat qilish uchun qadam ranjida qilgan, degan xulosaga kelish imkonini beradi. Sarmishsoy petrogliflari eng qadimiy uslublarda ishlangan bo‘lib, miloddan avvalgi II-ming yillik oxiriga taalluqli arxeologik materiallar orasida yovvoyi buqa, tog‘ echkisi, arhar va qo‘toslarning suyak qoldiqlari ham topilgan. Miloddan avvalgi I-ming yillik arafasida esa bu hayvonlar butunlay yo‘qolib ketgan. Ko‘rinib turibdiki, Sarmishsoyning hayvonot olami ham nihoyatda boy va xilma-xil bo‘lgan. Sarmishsoyning odamlarni o‘ziga ohanrabodek tortadigan yana bir jihati, — bu, uning maftunkor tabiati. Dara, ayniqsa, ko‘klam kelishi bilan ajib go‘zallik kasb etadi. Binobarin, bu yerda o‘simliklarning 62 oilaga mansub 650 turi

uchraydi. Ularning ayrimlari O‘zbekiston “Qizil kitob”iga kiritilgan noyob, endemik va dorivor giyohlardir. Hudud bioxilma-xilligini boyitishda hayvonot dunyosi ham muhim o‘ringa ega. Xalqaro “Qizil kitob”ga kiritilgan hayvonlardan kapchabosh ilon, echkiemar va burgutlar bilan birga, qora baliq, ko‘lvor ilon, sariq ilon, uzun oyoqli ssink, jo‘rchi, zarg‘aldoq, kaklik, bedana, jayra kabi faunaning noyob turlari ham uchraydi. Tabiiy va madaniy yodgorliklarimizni saqlab qolish va ularni kelajak avlodga o‘z holicha yetkazish borasida hukumatimiz tomonidan qator ishlar amalga oshirilmoqda. Hozirda «Sarmish» tabiat bog‘i deb e’lon qilingan ushbu tarixiy merosning umumiy maydoni 5000 gektarni tashkil etadi. «Sarmish» tabiat bog‘i O‘zbekiston Respublikasining 2004 yil 3 dekabrda qabul qilingan «Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to‘g‘risida»gi Qonuni asosida nazorat qilinadi. Shuningdek, Sarmishsoy 2009 yil 14 iyulda tabiiy arxeologik muzey kompleksi- qo‘riqxonasiga aylantirildi. Sarmishsoy nafaqat tabiatning bebaho yodgorligi, balki, insoniyat sivilizatsiyasini o‘rganish, uning noyob durdonalaridan bahramand bo‘lishga xizmat qiluvchi betakror manba sifatida ham alohida qimmatga ega san’at galereyasidir. 2013 yil 4-5 may kunlari «O‘zbekiston madaniyati va san’ati forumi» jamg‘armasi, YUNESKOning mamlakatimizdagi vakolatxonasi hamkorligida 2008 yildan buyon an’anaviy o‘tkazib kelinayotgan «Asrlar sadosi» festivalining ushbu joyda o‘tkazilganligi ham muxim ahamyat kasb etadi. Sarmishsoy darasining tabiatan qulay joylashganligi , o‘simlik va hayvonot dunyosining boyligi, ichimlik suvining mavjudligi qadimgi odamlarning yashashi va turli xil marosimlarni o‘tkazishi uchun juda qulay bo‘lgan. Buni biz qoyatoshlardagi o‘yilgan rasmlardan ham bilib olishimiz mumkin. Barcha rasmlar qoyatoshlarda qadimgi odamlar tomonidan yaratilgan. Daradagi petrogliflar qadimgi odamlar hayotidan turli xil qiyofa va syujetlarni o‘zida aks ettirgan.

Qoyalarda yovvoyi ot, tog‘ echkisi, to‘ng‘iz, sayg‘oq, arhar, ho‘kiz, bug‘u, bison, sher, qoplon, leopard, tulki, shoqol, jayron kabi o‘sha davrning hayvonot olami vakillari tasvirlangan.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.«O`zbekistonda turizmni rivojlantirishning 2005 yilgacha bo`lgan davlat dasturi», O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 15.01999 yildagi UP-2286 farmoni. 2. O`zbekiston Respublikasining «Turizm to`g`risidagi qonuni». Xalq so`zi gazetasi 109.1999. 3. Александров А.Ю. Международный туризм. Уч. пособие для вузов. - М.: Аспект Пресс, 2000 Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004 5 . Лицензирование и сертификацие в туризме. Учебное пособие Дехтярь Г.М.: Финансы и статистика, 2003 г. 6 . Маринин М.М. Туристские формальности и безопасность в туризме.2000

O'xshashlar

O’zbekistonning janubiy turistik resurslari salohiyati

Samarqand mintaqasining turistik resurslari salohiyati

Buxoro Navoiy turistik mintaqasi

Mintaqalarning turistik resurslari tasnifi

O’zbekistonni turistik rayonlashtirish xususiyatlari