logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Geografiya
  4. Буғланиш

Буғланиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

65.5 KB
Ko'chirib olish
Бу ғ ланиш Режа: 1. Буғланиш -сув баланси тенгламасининг энг асосий элементларидан бири ҳисобланади. 2. Буғланишнинг моҳияти 3. Тўйинган сув буғларининг эластиклиги Буғланиш -сув баланси тенгламасининг энг асосий элементларидан бири ҳисобланади. Дунёдаги энг йирик кўллар-Каспий денгизи, Орол денгизи ва бошқа берк сув ҳавзаларида уларга келиб қўшиладиган деярли барча сувлар фақат буғланишга сарфланади. Буғланиш сув омборларида ҳам баланснинг катта қисмини ташкил этади. Масалан, Ўрта Осиёнинг текислик ҳудудидаги сув омборларида буғланиш қатлами 1200-1600 мм ни ташкил этади. Буғланишнинг моҳияти шундан иборатки, суюқ ёки қаттиқ ҳолатдаги сув газ (буғ) ҳолатига ўтади. Буғланиш жадаллиги буғланувчи юзанинг ҳароратига боғлиқ. Температура қанча катта бўлса, сув молекулалари шунча тез ҳаракат қилиб, ўзаро молекуляр тортишиш кучини енгади ва атмосферага ўтади. Шу тарзда буғланган сув молекулаларининг бир қисми баландликка кўтарилиш жараёнида тўйиниш нуқтасига етиб, ўзаро бирлашади ва оғирлик кучи таъсирида ер сиртига тушади. Бу жараён конденсация дейилади. Сув молекулалари атмосферага ўтгач, гравитацион кучлар таъсирида юқорига кўтарила бошлайди. Уларнинг ўрнини эса сув юзасидан янги ажралган молекулалар эгаллайди. Бу жараён диффузион буғланиш дейилади. Агар буғланувчи юзага яқин баландликда маълум омиллар (шамол, температура фарқи) таъсирида юзага келган кўтарилувчи ёки пасаювчи ҳаво оқимлари мавжуд бўлса, буғланиш жадаллашади. Бу жараён конвекцион буғланиш дейилади. Буғланиш жадаллиги намлик етишмаслигига боғлиқ. Намлик етишмаслиги( d ) берилган температурада ҳавода мавжуд бўлган сув буғларининг миқдори-мутлақ намлик(е 200 ) билан шу температурада тўйинган сув буғлари(е 0 ) фарқи сифатида аниқланади: d қ е 0 - е 200 . Мутлақ (абсолют) намлик деб 1 м 3 ҳавода мавжуд бўлган грамм ҳисобидаги сув буғларига айтилади. Мутлақ намликни сув буғларининг эластиклиги сифатида мб да ҳам ифодалаш мумкин. Унинг қиймати метеорологик станцияларда қурилма баландлиги, яъни 2 метрда ўлчанади ва шунинг учун е 200 кўринишида белгиланади. Тўйинган сув буғларининг эластиклиги(е 0 ) метеоро логик станцияда қайд этилган ҳаво температураси бўйича махсус жадвалдан аниқланади. Қор ва музликлар юзасидан буғланиш жараёнида қаттиқ ҳолатдаги сув молекулалари тўғридан-тўғри газ ҳолатига ўтади. Бу жараён возгонка деб аталади. Сув буғларининг қор қоплами ва музликлар юзасида конденсацияланиши сублимация дейилади. Буғланиш бевосита сув юзасидан ва ер сирти, яъни қуруқликдан бўлиши мумкин. Улар миқдори ва жадаллиги жиҳатидан фарқ қилади. Ер сирти-қуруқликдан бўладиган ялпи буғланиш қуйидагилардан ташкил топади: 1) тупроқдан буғланиш; 2) ўсимликлар орқали буғланиш-транспирация; 3) ўсимлик қоплами танасида ушлаб қолинган ёғинлар ҳисобига буғланиш. Буғланиш миқдори қуйидаги усуллар билан аниқланади: 1) буғлатгичлар усули; 2) сув баланси усули; 3) турбулент диффузия усули; 4) иссиқлик баланси усули. Буғланиш миқдорини аниқлашнинг юқорида қайд этилган усулларининг қўлланиш соҳалари, уларда фойдаланиладиган қурилмалар-сув ва тупроқ буғлатгичларини ишлатиш тартиби, уларнинг афзалликлари ёки камчиликлари махсус дарсликлар ва қўлланмаларда кенг ёритилган. C ув юзасидан бўладиган буғланишни Б.К.Давидов, С.Н.Крицкий, М.Ф.Менкел, К.И.Россинский, Б.Д.Зайков ва бошқалар ўрганганлар. Бу масала билан Ўрта Осиёда А.М.Никитин, Н.Е.Горелкин, В.Н.Рейзвих каби олимлар шуғулланганлар. Сув юзасидан бўладиган буғланишни ҳисоблаш учун олимлар томонидан қуйидаги ифодалар таклиф этилган: 1) Б.К.Давидов ифодалари: а) унча катта бўлмаган сув омборлари юзасидан бўладиган ойлик буғланишни ҳисоблаш ифодаси:, ) 125,0 1( 15 8,0 мм d Z     бу ерда: d -ўртача ойлик намлик етишмаслиги;  -ўртача ойлик шамол тезлиги. б ) юқоридаги ифоданинг соддалаштирилган кўриниши : . 5, 24 8,0 мм d Z   Юқоридаги ҳар икки ифоданинг фарқи 4-10% ни ташкил этади. в) йирик сув ҳавзалари (Каспий денгизи, Орол денгизи, Севан кўли) юзасидан бўладиган кунлик буғланишни ҳисоблаш ифодаси: . ) 125,0 1( 48,0 мм d Z в      2) С.Н.Крицкий, М.Ф.Менкел ва К.И.Россинскийлар таклиф этган ойлик буғланишни ҳисоблаш ифодаси: , 15,0 1 ) ( 900 200 0 мм e e n Z        бу ерда: е 0 -тўйинган сув буғлари эластиклиги бўлиб, сув юзаси температураси бўйича аниқланади; е 200 -ҳавода 2 метр баландликда мавжуд бўлган сув буғлари эластиклиги бўлиб, сув ҳавзасига яқин жойлашган метеостанция маълумотлари бўйича аниқланади;  900 -метеостанцияда 9 метр баландликда кузатилган шамол тезлиги. 3) Б.Д.Зайков ифодаси: , ) 72,0 1( ) ( 14,0 200 200 0 мм e e n Z         бу ерда: Z-ойлик буғланиш миқдори; n-ойдаги кунлар сони; е 0 - тўйинган сув буғлари эластиклигининг ўртача ойлик қиймати, сув юзаси температураси бўйича мб да аниқланади; е 200 -ҳавода 2 метр баландликда мавжуд бўлган сув буғлари эластиклиги(мутлақ намлик) бўлиб, мб да ўлчанади;  200 -метеостанцияда 2 метр баландликда кузатилган шамолнинг ўртача тезлиги. Қор қоплами юзасидан буғланишни ҳисоблаш учун П.П.Кузьмин қуйидаги ифодани таклиф этган: ) 10,0 18,0( ) ( 10 2      e e Z n , бу ерда: е n -тўйинган сув буғлари эластиклигининг ўртача кунлик ёки n кундаги ўртача қиймати бўлиб, қор қоплами юзасидаги температурага боғлиқ ҳолда аниқланади, қор эриши вақтида, яъни мусбат температурада унинг қиймати 0  С деб қабул қилинади; е 2 -ҳавода 2 метр баландликда мавжуд бўлган сув буғлари эластиклиги(мутлақ намлик);  10 -метеостанцияда флюгер баландлигида кузатилган шамолнинг ўртача тезлиги. Қор қоплами юзасидан буғланишни ойлик ёки ундан узоқроқ муддатлар учун аниқлашда П.П.Кузьмин қуйидаги соддалаштирилган ифодани таклиф этган: , 37,0 2d n Z    бу ерда: n-ҳисоб давридаги кунлар сони; d 2 -2 метр баландликда ҳисобга олинган намлик етишмаслиги, мб да. Қуруқликдан ёки дарё ҳавзасидан бўладиган буғланиш йиллик ёки ойлик меъёрий буғланишлар кўринишида аниқланади. Йиллик меъёрий буғланиш қуйидаги усуллар билан аниқланади : а) буғланиш картасидан; б) А.Р.Константинов таклиф этган номограмма ёрдамида; в) М.И.Будико номограммаси бўйича. Ойлик меъёрий буғланишни аниқлашнинг эса қуйидаги усуллари мавжуд: а) П.С.Кузин усули; б) Б.В.Поляков графиклари; Бу усуллар ёрдамида буғланишнинг йиллик меъёрий ва ойлик қийматларини миқдорий баҳолаш амалий машғулотни бажариш жараёнида батафсил баён этилади. А Д А Б И ЁТ Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида, хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент: Ўзбекистон, 1977. 267 б. 1. Акрамов З.М., Рафиков А.А. Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря. Ташкент: Мехнат, 1990. 144 с. 2. Алекин О.А. Основы гидрохимии. Л.:Гидрометеоиздат, 1970. 444 с. 3. Богословский Б.Б. Основы гидрологии суши. Минск: Изд во БГУ, 1974. 214 с. 4. Виссмен У., Харбаф Т.И., Кнэпп Д.У. Введение в гидрологию. Л.: Гидрометеоиздат, 1979. 470 с. 5. Водные ресурсы, проблемы Арала и окружаюҳая среда. Ташкент: Университет, 2000. 398 с.

O'xshashlar

Сув ресурслари улардан самарали фойдаланиш ва муҳофазаси масалалари
Дарё ҳавзаси ва ўзаннинг сув баланс
Сув омборлари
Евросиёда бевосита ер юзасидаги ўртача ҳаво температураси
Осиёнинг табиат зоналари ( Экваториал минтака табиат зоналари, Субэкваториал минтака табиат зоналари)