Ўзиндукция қоидаси - Fizika - Referatlar

Ўзиндукция қоидаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.416015625 KB

Ko'chirib olish

Ўзиндукция қоидаси Режа: 1. Ноферромагнит изотрон муҳитда магнит майдон энергияси 2. Ноферромагнит муҳитдаги магнит майдон учун энергия сақланиш қонуни

Ўзиндукция қоидаси Ўзиндукция деб электр занжирида, ундаги токнинг ўзгариши оқибатида, электромагнит индукция ЭЮК нинг пайдо бўлишига айтилади. Бу ЭЮК ни  ўз ўз индукция ЭЮК дейилади. Ўз индукция - электромагнит индукциянинг хусусий холи. Электр занжирда ток ўзгарганда шу занжирнинг ўзиндукция оқим илаштириши  ўз ўзгаради, яъни шу занжирдаги токнинг айнан магнит майдони билан боғланган оқим илаштириши. Электромагнит индукциянинг асосий қонунига биноан ўзиндукция ЭЮКεуз=− dΨ уз dt (25.11) Ўтказувчи берк контурнинг индуктивлиги (хусусий индуктивлиги) деб, контурнинг  ўз ўзиндукция оқим илаштиришининг шу контурдаги ток кучига нисбатига тенг, скаляр L катталикка айтилади: L= Ψ уз I (25.12) Био-Савар-Лаплас қонунига биноан вакуумда турган токли контур майдонининг бирон нуқтадаги магнит индукцияси контурдаги I ток кучига пропорционал. Демак,  ўз ҳам I га пропорционал, чунки вакуумда турган контурнинг индуктивлиги фақат унинг шакли ва ўлчамларига боғлиқ. Агар токли контур, магнит майдоннинг ҳаммасини эгаллаган бир жисмли, изотроп ва ноферромагнит муҳитда турган бўлса, у ҳолда муҳитнинг индуктиялиги муҳитнинг нисбий магнит сингдирувчанлигига пропорционал. Буни ўзакли ингичка тороид мисолида кўрамиз. Бундай тороиднинг ўзиндукция оқим илаштириши  ўз =NBS, бундаги N - чўлғамдаги ўрамлар сони, S - ўрамнинг юзаси, В эса - (24.36) формула билан ифодаланадиган магнит индукцияси. Демак,  ўз =  0 N 2 IS /(2  r ўрт ) бундаги r ўрт - тороид ўрта чизиғининг радиуси. Шундай қилиб, ингичка (r ўрт >> √S ) тороиднинг индуктивлиги

L =  0 n 2 V (25.13) бундаги n =N/(2  r ўрт ) - тороид ўрта чизиғининг узунлик бирлигидаги ўрамлар сони, V = 2  r ўрт . S - тороид ҳажми. (25.13) формула, магнит майдонини амалда бир жинсли деб ҳисоблаш мумкин бўлган, узун соленоид учун ҳам ўринли. Бу ҳолда V = lS, бундаги  - солиноид узунлиги (  >>√S ). Агар ингичка тороид ёки узун соленоидларнинг ўзаги ферромагнит материалдан ясалган бўлса, у ҳолда (25.11) формула ўз кучини сақлайди. Аммо бу ҳолда  наффақат ўзак материалига, балки магнит майдон Н кучланганлигининг йўналишига ҳам, яъни чўлғамдаги ток кучига ҳам боғлиқ, чунки Н = nI. Ўзиндукция ЭЮК ни контурнинг индуктивлиги ва ундаги ток кучи орқали ифодалаймиз: εуз=− d dt (LI ) (25.14) Агар контур магнит майдонини тўлдирувчи муҳит ноферромагнит, контур эса деформацияланмаса, у ҳолда вақт ўтиши билан ток кучи ўзгарганда унинг индуктивлиги ўзгармасдан қолади. Бундай контурнинг индуктивлигини (25.14) формулада ҳосила белгисидан чиқариш мумкин: εуз=− LdI dt (25.15) Ленц қоидасига биноан контурдаги электр токининг ўзгаришига ўзиндукция ЭЮК қаршилик кўрсатади, яъни унинг ортишини ёки камайишини секинлаштиради. (25.15) формула бўйича ўзиндукция ЭЮК, бинобарин индукция токи ҳам, бошқа барча шароитлар бир хил бўлганда, контур индуктивлигига пропорционал бўлади. Шундай қилиб, контур индуктивлиги, ток кучининг ўзгришига нисбатан унинг инертлигининг ўлчовидир. Феромагнетикларнинг  нисбий магнит сингдирувчанлиги магнит майдон кучланганлигига кучли боғлиқ, шунинг учун ферромагнит муҳитга жойлаштирилган контурдаги ток ўзгарганда контур индуктивлиги L

ўзгаради. Аммо бу ҳолда ҳам ўзиндукция ЭЮК ни (25.15) га ўхшаш кўринишда ёзиш мумкин:εуз=− Lдин dI dt (25.15  ) бундаги L инд = d  ўз /dI - котурнинг динамик индуктивлиги. Занжир узилганда ва уланганда ундаги ток кучининг ўзгариш қонунини топамиз, яъни занжирда режа барқарорлашганда. Занжирнинг индуктивлиги  , унинг электр қаршилиги эса R бўлсин. Берк занжир учун Ом қонуни бўйича умумий қаршилиги R бўлган занжирдаги ток кучи I = (  +  ц )/R бундаги  - занжирга уланган электр энергияси манбалари ЭЮК ларининг алгебраик йиғиндиси;  ц - индукция ЭЮК. Агар ташқи магнит майдон ўзгармаса, у ҳолда ҳаракатсиз занжирда индукция ҳодисалари фақат токнинг ўзгариши билан боғлиқ, шу сабабли L=cоnst бўлганда  ц =  ўз = - L(dI/dt), I= ε− L(dI /dt ) R Ток кучининг вақтга боғланишини топиш учун мазкур дифференциал тенламадаги ўзгарувчиларни ажратамиз. dI dt = ε− IR L , dI ε− IR = 1 Ldt  , R ва L ларни доимий деб ва бу тенгламани интеграллаб қуйидагини оламиз.  n (  - IR ) = - Rt / L +  nC бундаги С - ихтиёрий интеграллаш доимийси. Демак ,  - IR = Ce -Rt/L (25.16) Бошланғич моментда (t=0) ток кучи I 0 бўлсин . У ҳолда  - I 0 R=C. Бу ифодани (25.16) га қўйамиз :  - IR = (  - I 0 R) e -Rt/L . Алмаштиришлардан сўнг қуйидагини оламиз I = I 0 e -Rt/L +  /R (1 - e -Rt/L ) (25.17)

(25.17) формула , ўзагрмас R қаршиликка ва L индуктивликка эга бўлган берк занжирда , бу занжирга  ўзгармас ЭЮК манбаи уланганда ва ундан узилганда , ток кучининг ўзгариш қонунини топишга имкон беради . Занжирга ЭЮК манбаси уланган ҳолда бошланғич ток I 0 =0 ва (25.17) формула I =  /R (1 - e -Rt/L ) (25.18) кўринишга эга . Занжирдаги ток кучи бир текис ҳолдан то , доимий ток кучига мос келувчи ,  /R қийматгача R/L қанчалар кўп бўлса , ток кучининг ортиши шунчалар тез содир бўлади , яъни занжирнинг индуктивлиги қанчалар кичик ва қаршилиги катта бўлса . Бу ходисани, схемаси 25.11-расмда келтирилган тажрибада кузатиш мумкин. 25.10-расм. 25.11-расм. Иккита бир хил А ва В чўғланувчи лампалари Б аккумулятор батареяси занжирига параллел уланган. А лампага кетма-кет қилиб, индуктивлиги L 1 , қаршилиги эса К 1 бўлган, темир ўзакли соленоид уланган. В лампа билан кетма-кет қилиб қаршилиги R 2 =R 1 резистор уланган. К уланганда В лампадаги ток дарҳол барқарорлашади, А лампада эса у мувозанат қийматигача секин-аста ортади. Шунинг учун А лампанинг толаси, В лампа толасидан, секинроқ чўғланади. А лампада доимий ток мувозанатга келганда у ҳам В лампа каби чўғланади (ёришади). ЭЮК манбааси узулганда  =0 ва (25.17) формула I = I 0 e - Rt / L (25.19) кўринишга эга.

Занжирдаги ток кучи бошланғич I 0 қийматидан нолгача аста-секин камаяди, (25.12-расм) лекин занжир қаршилиги қанча катта ва унинг индуктивлиги қанчалар кам бўлса, шунчалар тез. 25.12-расм. 25.13-расм. Манбаа ЭЮК узилганда индукция токининг мавжудлигини А.А.Эйхенвалpд тажрибасида намоиш қилиш мумкин (25.13-расм). Катта индуктивликка эга L ғалтак ва магнитоэлектрик галpваномерт Б аккумулятор батареяси занжирига параллел уланган. К калит уланганда галpванометр ва ғалтакдаги ток чапдан ўнгга йўналган, бунда галpванометр стрелкаси ўнгга оғади. Агар асбоб шкаласида стрелканинг нейтрал ҳолати яқинида, стрелканинг ўнгга оғишига қаршилик кўрсатувчи, (тутқич) тўсин ўрнатилса, у ҳолда К уланганда стрелка нейтрал ҳолатда қолади. К калит узилганда ғалтакда пайдо бўладиган индукция токи йўналиши бўйича асосий ток билан бир хил бўлади. Галpванометр орқали ўнгдан чапга ўтиб бу ток стрелканинг чапга сезиларли оғишини содир этади. Доимий ток занжирининг қаршилиги R 0 дан R га оний ортганида пайдо бўладиган ўзиндукция ЭЮК нинг қийматини тахминан баҳолаймиз. Занжирда ўзгармас I 0 =  /R ток ҳосил қиладиган ҳамма манбаалар ЭЮК ларининг алгебраик йиғиндиси  бўлсин. Ыаршилик оний ортгандан кейинги занжирдаги I ток ккучи (25.17) формула бўйича ўзгаради. Унга I 0 нинг ифодасини қўямиз:I= ε R0 e−Rt/L+ ε R(1−e−Rt/L)

Бу ифодани t бўйича дифференциаллаб ва -L га кўпайтириб қуйидагини оламиз.εуз= εR R0 e−Rt/L− εe−Rt/L= ε( R R0 −1)e−Rt/L бундан εуз ε= R−R0 R0e−Rt/L (25.20) (25.20) формуладан, катта индуктивликка эга бўлган занжир қаршилиги сезиларли ортганда, ўзиндукция ЭЮК  дан кўп марта ортиб кетиши мумкинлиги келиб чиқади. Электр занжири тез узилганда пайдо бўладиган катта ўзиндукция ЭЮК узгич контактлари орасидаги ҳаво қатламида тешилиши содир этиши мумкин (учқун ўтиши ёки ҳатто ёй разряди пайдо бўлиши мумкин). Электр ёйи узгич контактларини эритиши ва уни ишдан чиқариши мумкин. Паст кучланишли занжир узгич контактларини учқунланишини бартараф этиш учун конактларга параллел конденсатор улашади. Занжир узилаётган пайтда конденсатор зарядланади, кейин эса у занжир орқали разрядаланади. Юқори кучланишли электр занжирларида, ёй разрядини тезда ўчиришни таҳминлайдиган, махсус конструкцияли (мойли ва бошқа) узгичлар ишлатилади. Ўтказгичдан ўзгарувчан ток ўтганда ўтказгич ичидаги магнит майдон ўзгаради ва унда ўзиндукция уюрмавий токлари пайдо бўлади. Думалоқ цилиндр ўтказгич ҳолида уюрмавий токлар текислиги унинг ўқидан ўтади. Бу токларнинг йўналишини Ленц қоидаси ёрдамида топиш мумкин. 25.14,а- расмда ўтказгичда асосий I ток ортгандаги уюрмавий токларнинг йўналиши, 25.14,б-расмда эса - унинг камайгандагиси, кўрсатилган. Ъар икки ҳолда уюрмавий токлар шундай йўналганни, ўтказгич ичидаги асосий токнинг ўзгаришига қаршилик кўрсатади ва сирт яқинида унинг ўзгаришига ердан беради. Демак, ўзгарувчан ток учун ўтказгич ички қисмининг қаршилиги ташқисидан катта бўлар экан. Шу сабабли кўндаланг кесим бўйича

ўзгарувчан токнинг зичлиги бир хил эмас. У ўтказгич сиртида максимал ва унинг ўқида минимал. Бу ҳодиса сирт эффекти ёки скин-эффекти номини олган (skin (инлгл.) - тори, қобиқ). 25.14-расм. Юқори частотали ўзгарувчан токлар ўтказгични жуда юпқа сирт қатлами бўйлаб ўтади. Бундай токлар учун пай шаклидаги ўтказгичлар ишлатилади. Уларнинг ташқи сирти ёриқ, занг ва бошқа нуқталарга эга бўлмаслиги керак, чунки бу қаршиликка кучли таъсир этади. Шу сабабли юқори частотали токларга мўлжалланган ўтказгичларнинг сиртни юпқа излари қатлами билан қоплашади. Юқори частотали ток билан яхлит ўтказгичлар қизиганда, скин-эффект натижасида ҳамма иссиқлик асосий сирт қатламида ажралади. Бунинг асосида В.П.Вологдин ва бошқалар, урилиш юкламаларига учрайдиган, тишли ғилдираклар, чиғаноқли валлар ва машиналарнинг бошқа деталларини ишлаб чиқаришда кенг қўлланиладиган металларнинг сиртини чиниқтириш усулини ишлаб чиқишган. Ўзаро индукция ҳодисаси, ўзгарувчан ток занжири яқинида турган, барча ўтказгичларда индукция ЭЮК пайдо бўлишидан иборат. Илк бор мазкур ҳодичани, 25.1-расмда тасвирланган, тажрибада Фарадей кузатган. Реостат ёки калит ёрдамида биринчи занжирда I 1 ток кучи ўзгартирилганда, иккинчи занжирда  12 ўзаро индукция ЭЮК ҳосил бўлади ва индукция токи пайдо бўлади. Электромагнит индукциянинг (25.3) асосий қонунидан

ε12=− dψ 21 dt(25.21) келиб чиқади, бундаги  21 – биринчи контурдаги I 1 токнинг магнит майдонига боғлиқ, иккинчи контурнинг оқим илаштириши (иккинчи ва биринчи контурларнинг ўзаро индукция оқим илаштириши). Иккинчи ва биринчи контурларнинг ўзаро индуктивлиги деб, иккинчи конутрнинг ўзаро индукция оқим илаштиришини, шу оқим илаштиришни юзага келтирган, биринчи контурдаги I 1 ток кучига нисбатига тенг М 12 скаляр катталикка айтилади. M 21= ψ21 I1 (25.22) Био-Савар-Лаплас қонунидан вакуумда жойлашган иккита контурларнинг ўзаро индуктивлиги М 21 контурларнинг шакли ва ўлчамларига, ҳамда уларнинг ўзаро жойлашишларига боғлиқлиги кўринади. Агар контурлар, магнит майдоннинг ҳаммасини тўлдирган, биржинсли изотроп ва ноферрамагнит муҳитда туришган бўлсалар, у ҳолда М 21 муҳитнинг нисбий магнит сингдирувчанлиги  га ҳам боғли. Бу ҳолда М 12 = М 21 (25.23) Эканини исботлаш мумкин. Айнан шу сабабли М 21 ва М 12 ларни иккита контурларнинг ўзаро индуктивлиги деб аташган. Агар муҳит ферромагнит бўлса, М 21 ва М 12 лар, нафақат контурларнинг геометрик шакли, ўлчамлари ва ўзаро жойлашишига, балки улардаги ток кучларига ҳам боғлиқ. Бу ҳолда (25.23) тенглик бажарилмайди. Мисол сифатида N 1 ва N 2 сим ўрамларидан ташкил топган ингичка тороиднинг иккита чўлғамларининг ўзаро индуктивлигини кўриб чиқамиз. Агар биринчи чулғамдан I 1 ток ўтаётган бўлса, бу токнинг тороид ўзагидаги магнит майдон В индукциясини (24.36) формула билан топиш мумкин: В 1 =  0 N 1 I 1 /  (25.24)

бундаги  - тороид ўрта чизиғининг узунлиги,  - ўзакнинг нисбий магнит сингдирувчанлиги. Иккинчи чулғамнинг ўзаро оқим илаштириши  21 = N 2 B 1 S =  0 N 1 N 2 SI 1 /  (25.25) бундаги S – ўзак кўндаланг кесимига тенг бўлган ўрамлар юзаси (чулғам ўзакка жуда яқин ёпишган ингичка симдан қилинган деб фараз қилинади). (25.25) дан ингичка тороиднинг иккита чулғамининг ўзаро индуктивлиги М 21 =  0 N 1 N 2 S /  (25.26) га тенглигини оламиз. Агар ўзак диа-ва парамагнетикдан ясалган бўлса, у ҳолда  ток кучига боғлиқ эмас ва М 21 = c о nst . Биринчи контурда ток ўзгарганда иккинчи контурда пайдо бўладиган ўзаро индукция ЭЮК нинг охирги ифодасининг (25.21) да  21 ни унинг (25.22) ги ифодасига алмаштириб топиш мумкин:ε21=− d dt (M21I1) (25.27) кўринишда ёзиш мумкин. Агар 1 ва 2 контурлар Ферромагнит муҳитда жойлашган бўлса, у ҳолда М 21 ток кучи I 1 га боғлиқ. Аммо бу ҳолда ҳам  21 ЭЮК учун (25.28) га ўхшаш формуладан фойдаланиш мумкин: ε21=− dψ 21 dt =− M 21дин dI 1 dt (25.28  ) бундаги М 21дин = d  21 / dI 1 – иккинчи ва биринчи контурларнинг ўзаро динамик индуктивлиги. Ўзаро индукция ҳодисасига, ўзгарувчан токли ортириш ва камайтиришга хизмат қиладиган трансформаторларнинг ишлаши асосланган. Ноферромагнит изотрон муҳитда магнит майдон энергияси Берк ўтказувчан контурда электр токи ортганда, токнинг ортишига тўсқинлик қилувчи, ўзиндукция ЭЮК пайдо бўлади. Ом қонунига биноат, R қаршилиги ва L индуктивли контурда, ток кучи тенг

I = (  +  ўз )/ R Бундаги  - электр энергияси манбаининг ЭЮК;  ўз – (25.15) формула бўйича  с = - L ( dI / dt ) га тенг ўзиндукция ЭЮК. Шундай қилиб,  = IR + L dI / dt Электр манбаи dt вақт ичида бажарадиган иш,  Idt = I 2 Rdt + LIdI (25.29) (25.29) тенгламадаги биринчи қўшилувчи, ўтказгични қиздиришга сарфланадиган, одатдаги Ленц-Жоул ишини ифодалайди, иккинчи – индукцион ҳодисалар билан боғлиқ, қўшимча ишни. Контурдаги токни нолдан I гача ортиришга сарфланадиган қўшимча иш тенг ( L = c о nst деб қилинади):A=∫ 0 5 LIdI = LI 2 2 , (25.30) бундаги LI 2 /2 – индуктивлиги L бўлган контурда I токнинг хусусий энергияси. Ўтказгичда ток кучининг ортиши, электромайдонига ўхшаш, энергияга эга бўлган, унинг магнит майдонини мос ҳолдаги кучайишига олиб келади. Биз топган контурдаги токнинг хусусий энергияси шу токли контурнинг W m магнит энергиясидан бошқа нарса эмас. Мисол сифатида ноферромагнит ўзакли узун соленлиднинг бир жинсли магнит майдонининг энергиясини кўрамиз. Соленоид индуктивлиги L =  0 n 2 V бундаги n – c олиноид узунлик бирлигига тўғри келган чулғамнинг ўрамлар сони; V – соленоид ичидаги бир жинсли магнит майдон ҳажми. Бу майдоннинг магнит индукцияси В = =  0 n I [(24.36  ) га қаранг], бундан I = B /(  0 n ) (25.30) га L ва I нинг ифодаларини қўйиб узун салиноиднинг магнит майдон энергиясини топамиз: W m= LI 2 2 = B2 2μ0μV (25.31)

Мадомики майдон бир жинсли, унинг энергияси майдоннинг бутун ҳажми бўйичаwm= W m V = B 2μ0μ (25.31  ) ҳажмий зичлик билан текис тақсимланган. Магнит майдон индукцияси ва кучланганлиги B =  0 H муносабати билан боғланганликлари учун магнит майдон энергиясининг ҳажмий зичлигининг ифодасини қуйидаги учта эквивалент кўринишларда ёзиш мумкин. wm= B2 2μμ 0 = BH 2 = μμ 0H 2 2 (25.32) Ихтиёрий шаклдаги контурдан ўтаётган токнинг магнит майдони бир жинсли бўлмаган ҳолда майдон энергияси нотекис тақсимланади. Миқёсининг ҳамма ерида, энергиянинг ҳажмий зичлиги бир жинсли деб ҳисоблаш мумкин бўладиган қилиб танланган dV ҳажман магнит майдон кичик қисмининг энергияси қуйидагига тенг: dW m=wmdV = BH 2 dV (25.33) Мос ҳолда, майдоннинг ҳамма жойида мужассамлашган энергия қуйидагига тенг: W m= ∫ (Vm) BH 2 dV (25.34) Шундай қилиб, индуктивликка қуйидаги энергетик таҳрифни бериш мумкин: контурнинг индуктивлиги сон жиҳатдан, контурдан ўтаётган бир бирлик ток ҳосил қиладиган, магнит майдоннинг иккиланган энергиясига тенг. Мадомики LI =  ўз – контурнинг ўзиндукция оқими илаштириши экан, токли контур магнит майдони энергиясининг ифодасини яна бир кўринишида ёзиш мумкин: W m =  ўз I /2 (25.36)

Умумий ҳолда магнит майдонни I 1 , I 2 , …., I n турли токди n контурдан иборат система ҳосил қилаётган бўлсин. Бундай майдоннинг энергияси (25.34) универсал формула билан ифодаланади. Лекин, ҳисобларнинг кўрсатишича, бу энергияни ҳам (25.36) га ўхшаш кўринишда бериш мумкин:W m= 1 2∑k=1 n ψkIk (25.37) бу ерда  к = k – контурнинг оқим илаштириши. Уни ҳисоблашда k – контурга тортилган сиртга ⃗nk нормал шундай ўтказиладики, ⃗nk векторнинг учидан контурдаги ток соат стрелкасига тескари ўтаётган бўлиб кўринади (25.15- расм). 25.15-расм.  к оқим илаштириш шу контурнинг (  к ) ўз ўзиндукция оқим илаштириши ва унинг (  к ) ўзаро ўзаро оқим илаштиришининг йиғиндисига тенг:  к = (  к ) ўз + (  к ) ўзаро . (  к ) ўз = L k I k ва (  к ) ўзаро = ∑i=1 n M kiIi бўлгани учун  к = L k I k + ∑i=1 n MkiIi (25.38) бундаги L k – к – тонтурнинг индуктивлиги; М ki - к–нчи ва I -нчи контурларнинг ўзаро индуктивлиги. Шундай қилиб, (25.37) энергияни W m= 1 2∑k=1 n LkIk2+1 2∑k=1 n ∑i=1 n M kiIkIi (25.39) кўринишда бериш мумкин.

Бу ифоданинг ўнг томонидаги биринчи йиғинди барча токлар хусусий энергияларининг йиғиндисини ифодалайди, иккинчи эса – токларнинг ўзаро энергиясини:W узаро =1 2∑k=1 n ∑ (i≠ki=1) n M kiIkIi (25.40)  к оқми ишлаштиришни ҳисоблашда, ⃗nk нормал векторининг йўналиши юқорида кўрстаилган қоидага мувофиқ танлаганда, к-чи ва I -чи контурларнинг ўзаро индуктивлиги ҳам мусбат (25.15,6-расм), ҳам манфий (25.15,а-расм) бўлишлар мумкинлигини ёзда сақламоқ лозим. Ноферромагнит муҳитдаги магнит майдон учун энергия сақланиш қонуни Жисмларнинг бирон-бир системаси ҳосил қилган магнит майдон энергияси, агар токли контурлар силжиса ёки улардан ток ўзгарса, ўзгаради. Бунда система жисмларига қўйилган ташқи кучлар ва занжирга уланган токларнинг электр энергия манбаалари иш бажаришади. Система ҳарорати доимий ушлаб турилганда ва муҳит зичлигининг ўзгариши ва унинг нисбий магнит сингдирувчанлиги назарга олмайдиган кичик бўлса, система ҳолатининг бироз ўзгаришида энергиянинг сақланиш қонунини қуйидаги кўринишда ифодалаш мумкин:  А  +  А э.э.м. = dW m + dW k +  Q ж-л. (25.41) бу ерда  А  - ташқи кучлар иши;  А э.э.м. – электр энергияси манбааларининг иши; dW m –магнит майдон энергиясининг ўзгариши; dW k - c истема жисмлари кинетик энергияларининг ўзгариши;  Q ж-л. – Жоул-Ленц иссиқлиги. W е система электр майдон энергиясини, системага кирган жисмларнинг электр сиғимларининг кичиклиги туфайли, назарга олмаслик мумкин деб фараз қилинади. Акс ҳолда (25.41) тенгламанинг ўнг томонига dW e ҳадни қўшиш керак. Агар система жисмлари жуда секин силжиётган ўзгаришини инобатга олмаслик мумкин ( dW k =0). Бундан ташқари,  А  = -  А деб ҳисоблаш

мумкин, бундаги  А – магнит майдонида система жисмларига таъсирэтаётган, пондерматор кучлар деб аталган, кучларнинг иши. Мос ҳолда энергиянинг сақланиш қонуни (25.41)  А э.э.м. = dW m +  А +  Q ж-л. (25.42) кўринишни олади.

Таркибида токли ўтказувчан n контур бўлган, системада кичик dt вақт оралиғида электр энергияни манбаалари бажарган иш қуйидагига тенг:δA э.э.м.=∑k=1 n εkIndt бундаги  к – к-нчи контурга уланган барча электр энергияси манбалари ЭЮК ларнинг алгебраик йиғиндиси; I k – бу контурдаги ток кучи. Шу dt вақтда системада ажраладиган Жоул-Ленц иссиқлиги қуйидагига тенг: δQ ж−л=∑k=1 n Ik2Rkdt бундаги R к – к-нчи контур ҳамма занжирининг электр қаршилиги. Бир нечта мисолларни кўриб чиқамиз. 1-мисол. Токли қўзғалмас контур. Контурдаги ток ўзгармас. Бу ҳолда магнит майдон энергияси ўзгармайди ( dW m =0), конденсатор кучлар эса иш бажармайди (  А=0), яъни  А э.э.м. =  Q ж-л. Электр энергияси манбаининг контурдаги ҳамма иши тўласига Жоул- Ленц иссиқлигига айланади. Контурдаги ток кучи 0 дан I 0 =  / R барқарор қийматигача ортади. Пондермотор кучлар иши контурда магнит майдон энергиясининг ўзгаришига ва Жоул-Ленц иссиқлигининг ажралишига сарф бўлади:  А э.э.м. = dW m +  Q ж-л. ёки  Idt = LidI + I 2 Rdt бундаги  - манбаа ЭЮК; R ва L – контур электр қаршилиги ва индуктивлиги; I – ундаги ток кучи. Контурдаги ток кучи 0 дан I = I 0 (1- t - Rt / L ) гача ўзгариши учун кетган  вақт оралиғида манбаа А э . э . м =  I 0  - LI 0 I иш бажаради .

Шу вақт ичида конутрда Q ж - л =  I 0  - LI 0 I - 1 2 LI 2 Жоул-Ленц иссиқлиги ажралади. 2-мисол. Токли контур жуда секин деформацияланганда пондермотор кучларнинг иши. Энергиянинг (25.42) сақланиш қонунидан  А =  А э.э.м. -  Q ж-л - dW m га эга бўламиз. Контурдаги ток кучи ўзиндукция ЭЮК таъсирида ўзгаради: I= 1 R[ε− d dt (LI )] бундаги  = c о nst - контурдаги доимий ток манбаининг ЭЮК; R ва L – контурнинг электр қаршилиги ва индуктивлиги. Демак, δA 'э.э.ь.=εIdt = ε2 R dt− ε Rd(LI ) конутр жуда секин деформацияланганда  га нисбатан ўзиндукция ЭЮК кам. Шунинг учун, кичиклиги иккинчи тартибдаги, кичик ҳадларни инобатга олмасдан қуйидагиларни оламиз: δQ = I2Rdt = ε2 R dt −2 ε R d(LI ) dW m=d( LI 2 2 )= Id (LI )− I2 2 dL = ε R d(LI )− ε2 2R2dL Шундай қилиб, понденсатор кучларини иши A= ε2 2R2∫L1 L2 dL = ΔL 02 2 бундаги  L = L 2 - L 1 – контур индуктивлигининг, унинг деформацияланишида, ўзгариши; I 0 =  / R – контурдаги, унинг деформацияланишидан олдинги ва кейинги, доимий ток кучи.

Адабиётлар: 1. И.В.Савельев «Умумий физика курси», т. I , II , II , Т.Укитувчи, 1970-80 йиллар. 2. Р.И.Грабовский «Физика курси», Т.Укитувчи, 1973. 3. О.Ахмаджонов «Физика курси. Механика ва молекуляр физика», Т.Укитувчи, 1981. 4. О.Ахмаджонов «Физика курси. Электр ва магнетизм», Т.Укитувчи, 1981. 5. О.Ахмаджонов «Физика курси. Оптика, атом ва ядро физикаси», Т.Укитувчи, 1983. 6. С.П.Королев «Физика курси.», Т.Укитувчи, 1985.

O'xshashlar

Ўзиндукция ҳодисаси. Индуктивлик. Соленоиднинг индуктивлиги Муҳитнинг магнит доимийси

Квазистационар токлар ва уларнинг қонунлари

Электромагнит индукция ҳодисаси оптика асослари

Ўзаро индукция коэффицентини аниқлаш

Электр занжирлари ҳақида умумий маълумотлар