Электромагнит индукция ҳодисаси оптика асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

171.5 KB

Ko'chirib olish

Электромагнит индукция ҳодисаси оптика асослари Режа: 1.Геометрик оптиканинг асосий тушунчалари; 2.Ёруғликнинг тўғри чизиқ бўйлаб тарқалиши; 3.Ёруђликнинг қайтиш ва синиш қонунлари; 4.Линзалар; Линзанинг оптик кучи; 5.Кўзгулар, уларнинг турлари (ботиқ ва қавариқ кўзгулар); 6.Микроскоп ва телескоп.

Электромагнит индукция қонунини миқдор жиҳатдан шарактерлаш учун магнит индукция оқими деб аталувчи физик катталикни билиш зарур. Берилган сирт орқали ўтаётган магнит индукция оқими (Ф) деб магнит индукция векторининг (В� ), S юза ҳамда В ва n� нормал векторлар орасидаги  бурчак косинусининг кўпайтмасига тенг бўлган физик катталикка айтилади, яъни: ) .1 . .1( cos. . 2 Вб м Тл S B Ф    Инглиз физиги Фарадей тажрибалар асосида магнит майдони ўзгариши натижасида (электр майдони) ток ҳосил бўлишини аниқлади. Бу токни Фарадей индукцион ток деб атади. Фарадей электромагнит индукция қонунини кашф этиб, уни қуйидагича таърифлади: “Ёпиқ контурда ҳосил бўлган индукцион Э.Ю.К. шу контур билан чегараланган юза орқали ўтаётган магнит индукция оқимининг ўзгариш тезлигига пропорционалдир”, яъни: . .t Ф k инд     Индукцион токнинг йўналиши Ленц қоидаси асосида аниқлади. У қуйидагича таърифланади: “Ёпиқ контурда индукцион ток шундай йўналишда ҳосил бўлади, у ўзининг магнит майдони билан уни ҳосил қилувчи магнит майдонининг ўзгаришига қаршилик кўрсатади”. Ленц қоидасига кўра индукцион ЭЮК уни юзага келтирувчи магнит оқимининг ўзгаришига тескари таъсир қилади. Фарадей ва Ленц қонунларини бирлаштирувчи асосий қонун қуйидагича таърифланади: “Ёпик контурда ҳосил бўлган индукцион ЭЮК контур билан чегараланган юза орқали ўтаётган магнит индукция оқими ўзгариш тезлигининг тескари ишорасига тенг”, яъни: , .t Ф n инд      n - чўлғамлар сони, t Ф .  - магнит оқимининг ўзгариш тезлиги.

Бирор контурда ўтаётган электр токи ҳосил қилган магнит индукция оқимининг ўзгариши сабабли пайдо бўладиган индукцион ЭЮК га ўзиндукция Э Ю К дейилади:). ( . . . . , . А с В Гн t I L t I L t Ф узинд инд инд                    ) . ( . Гн А Вб А сВ I Ф L IL Ф 1 Гн деб, кучи шар секундда 1 А га ўзгарганда 1 В ўзиндукция ЭЮК ҳосил бўладиган контурнинг индуктивлигига айтилади. Электр ва магнит майдонлар кучланганликларининг даврий равишда ўзгариш жараёнига электромагнит тебранишлар дейилади. Электромагнит тебранишларни ҳосил қилиш учун электр майдон энергияси магнит майдон энергиясига айланиши ва аксинча айланиши мумкин бўлди. Оддий тебраниш контури ўзаро кетма-кет уланган С сиғимли ва L индуктивли ғалтакдан (16-расм) иборатдир. Тебраниш контури ясаладиган ўтказгичларнинг актив қаршиликлари етарлича кичик бўлиши шарт, акс ҳолда контурда электромагнит тебраниш вужудга келмайди. Тебраниш контурида электромагнит тебранишли даври : CL T . .2  бўлади ёки шусусий тебранишлар частотаси: CL. . .2 1    бўлади. 1 Гн деб, ток кучи ҳар секундда 1 А га ўзгарганда 1 В ўзиндукция ЭЮК ҳосил бўладиган контурнинг индуктивлигига айтилади. Инглиз олими Максвелл куч чизиқлари ёпиқ бўлган, яъни уюрма кўринишидаги электр майдоннинг ҳосил бўлишини ўз назариясида асослаб берган. Бу майдон ўз навбатида магнит майдон ҳосил қилар экан.

Максвелл бундай электр ва магнит майдонлар орасидаги ўзаро боғланишлар қуйидаги иккита постулотга асосланган электромагнит майдон назарияси асосида тушунтириб берди. 1- постулат: ўзгарувчан магнит майдон атрофида фазода уюрмали электр майдон ҳосил бўлади. 2- постулат: ўзгарувчан электр майдон атрофидаги фазода уюрмали магнит майдон ҳосил бўлади. Бу майдонлар бир-бирига узлуксиз боғлиқ бўлганлиги учун уларнинг умумий майдонига электромагнит майдон дейилади. Фазонинг бирор нуқтасида ҳосил қилинган даврий равишдаўзгарувчан электромагнит майдон фазонинг барча томонига тарқалиш натижаси электромагнит тўлқинлар дейилади. Тебраниш контури билан ҳосил қилинувчи электромагнит тўлқинларнинг тарқалиши электромагнит нурланиш дейилади. Немис физиги Герц электромагнит тўлқинларнинг қайтиши, синиши, интерференцияси, дифракцияси ва шу каби ҳодисаларини текшириб, оптиканинг барча қонунларини электромагнит тўлқинларга қўллаш мумкинлигини аниқлади. (Бу натижа Максвеллнинг электромагнит тўлқинлар ҳақидаги назариясини тасдиқлади). Герц тажрибалари асосида электромагнит тўлқинларнинг қуйидаги шоссалари аниқланган: 1. шудди ёруђлик тўлқинлари каби электромагнит тўлқинлар моддаларда ютилади ва сочилади. 2. Электромагнит тўлқин металл сиртига қандай бурчак асосида тушса, шудди шундай бурчак билан қайтади. 3. Электромагнит тўлқин икки мушит чегарасига тушса, шудди ёруђлик нури каби синиб ўтади. 4. Электромагнит майдоннинг E� ва Н� векторлари тўлқиннинг тарқалишига перпендикуляр бўлганлиги учун, электромагнит тўлқинлар кўндаланг тўлқинлардир.

5. Электромагнит тўлқинлар юқори частотали генераторда қутбланган, яъни тебраниш амплитудалари муайян текисликда жойлашган тўлқин кўринишида ҳосил бўлади. 6. Электромагнит тўлқинларда ҳам ёруғлик тўлқинлари каби интерференция, дифракция ва дисперсиядан иборат бўлган муҳим ҳодисаларни кузатиш мумкин. Электромагнит тўлқинлар шкаласи деб, фазода тарқалувчи электромагнит майдоннинг частотаси ёки тўлқин узунлигининг узлуксиз кетма-кетлигига айтилади. Электромагнит тўлқинларнинг узунлиги жуда катта диапазонни қамраб олган: тўлқин узунлиги бир неча минг км (м. 10 10 6 4   ) бўлган радиотулқинлардан тортиб, жуда кичик ( м. 10 12   ) бўлган рентген нурларигача ва шатто 10 -14 м тўлқин узунликли  - нурларгача бор. Тўлқин узунлигига кўра электромагнит тўлқинларни паст частотали нурлар (<10 1 Гц), радиотўлқинлар (10 1 -10 12 Гц, 10 16 -10 6 ммк), инфрақизил нурлар (10 12 -10 14 Гц,10 6 -10 3 ммк) кўринадиган ёруғлик нурлари (10 14 -10 15 Гц;10 3 -10 2 ммк), ультрабинафша нурлар (10 15 -10 17 Гц;10 2 -10 1 ммк), рентген нурлари (10 17 –10 20 Гц;1-10 -3 ммк),  - нурлари (10 20 -10 23 Гц; 10 -2 –10 -4 < ммк) га бўлинади. Тўлқин узунлиги камая борган сари тўлқин узунликлари орасидаги миқдорий фарқ нурларнинг сифат ўзгаришига сабабчи бўлади. Ёруғлик нурлари моддада тўла ютилади, қисқа тўлқинли нурлар (рентген ва гамма нурлари) кучсиз ютилию, шу моддани кесиб ўтади.) Узун тўлқинли нурлар билан қисқа тўлқинли нурлар орасидаги асосий фарқ шундай иборатки, тўлқин узунлиги кичиклашиши билан нурларда зарраларнинг шусусияти яққолроқ намоён бўлади (масалан, -нурлар).

Кузатишлардан маълум бўлганки, ёруғлик бир жинсли муҳитда тўғри чизиқ бўйлаб тарқалади. Ёруғлик нури деб, энергия оқимининг тарқалиш йуналишига айтилади. (Вакуумда ёруђликнинг тарқалиш тезлиги C = 3*10 8 м/с =300000 км/с ни Фуко аниқлаган.) Агар ёруғлик манбаининг ўлчами жисм ва экран орасидаги масофа қийматидан анча кичик бўлса ёки ёруғлик жуда кичик тешикчалардан ўтса, у ҳолда ёруғликнинг тўғри чизиқ бўйича тарқалиш қонуни бузилади. Ёруғликнинг қайтиш қонуни қуйидагича таърифланади: “Тушувчи нур, қайтган нур ва икки муҳит чегарасидаги нурнинг тушиш нуқтасидан чиқарилган перпендикуляр N бир текисликда ётади, нурнинг қайтиш бурчаги  тушиш бурчаги  га тенг бўлади (17-расм), ” яъни  =  Ёруғликнинг бир шаффоф муҳитдан иккинчи шаффоф муҳитга ўтиши ва бу ўтиш натижасида унинг тарқалиш йўналишининг ўзгариши ёруђликнинг синиши дейилади. Ёруғликнинг синиш қонунлари қуйидагича таърифланади: 1.Тушувчи нур ва синган нур икки муҳит чегарасига нурнинг тушиш нуқтасидан ўтказилган перпендикуляр билан бир текисликда ётади; 2.Тушиш синусининг синиш синусига нисбати чегарадош муҳитларнинг оптик шусусиятига боғлиқ бўлган ўзгармас катталик бўлиб, иккинчи муҳитнинг биринчи муҳитга нисбатан синдириш кўрсаткичи дейилади, яъни n r i . sin . sin ( n -синдириш кўрсаткичи) ёки     c n n n n ,.12 2 1 абсолют синдириш кўрсаткичи. Тўла ички қайтиш содир бўладиган энг кичик тушиш < ёки синиш < 90 0 га мос келадиган тушиш < чегаравий < дейилади: .1 . sin,. . sin . sin,.1 . sin . sin n i n r i n r i чег   

Икки томони эгри сирт билан чегараланган шаффоф жисм линза деб аталади. Эгри сирт сферик, цилиндрик ёки парабола шаклида бўлиши мумкин. Унга мос ҳолда линзаларнинг қуйидаги турлари (18-расм) мавжуд: Сферик сиртларнинг марказлари орқали ўтувчи тўғри чизиқ линзанинг бош оптик ўқи дейилади. Уртаси четига нисбатан қалинроқ бўлган линзалар йиғувчи линзалар дейилади. ўртаси четига нисбатан юпқароқ бўлган линзалар сочувчи линзалар дейилади. Линзанинг қалинлиги буюмдан линзагача бўлган ёки линзадан тасвиргача бўлган масофага нисбатан кичик бўлган линзалар юпқа линзалар дейилади. Линзада нурлар кесишган нуқта линзанинг бош фокуси дейилади. Линзанинг оптик марказидан бош фокусигача бўлган масофа линзанинг фокус масофаси дейилади ва F шарфи билан белгиланади. Линзанинг оптик кучи деб, фокус масофасининг тескари қийматигача тенг бўлган физик катталикка айтилади, яъни: )]. ( 1 1[1 диоптрия дитр м F D   Яъни линзанинг оптик кучи унинг нур синдириш қобилиятини шарактерлайди. Линзанинг фокус масофаси: , ) 1 1 )(1 ( 1 2 1 R R n F    бунда

n - линза моддасининг абсолют синдириш кўрсаткичи, R 1 – R 2 - эгрилик радиуслари, 2 1 n n n ёки n 1 - линза моддасининг синдириш кўрсаткичи, n 2 - муҳитнинг синдириш кўрсаткичи, 2 1 n n -нисбий синдириш кўрсаткичи. Бундан фойдалансак: ) 1 1 )(1 ( 1. 2 1 R R n F D     бўлади. Линзаларда жисм тасвирини ясаш учун қуйидаги нурларни қўллаш мақсадга мувофиқдир (19-расм): 1) Линзанинг бош оптик ўқига паралел бўлган нур. Бу нур линзадан синиб ўтгач, унинг фокусидан ўтади; 2) Линзага тушгунига қадар унинг фокусидан ўтадиган нур. Бу нур линзадан ўтгач, бош оптик ўққа паралел йўналишда кетади; 3) Линзанинг оптик марказидан ўтувчи нур. Бу нур юпқа линзадан ўтишда ўз йўналишини ўзгартирмайди.

$Линза формуласи учта катталик: буюмдан линзагача бўлган масофа ( d ), линзадан тасвиргача бўлган масофа ( f ) ва линзанинг бош фокус масофаси F ўртасидаги бођланишни ифодалайди, яъни: ,1 1 1 f d F   агар d , f , F катталиклар мусбат бўлса, йиғувчи линза бўлади, d < F бўлса, f манфий бўлади, линза сочувчи линза ҳисобланади, яъни: .1 1 1 F f d   Ёруғликни яшши қайтарувчи идеал силлиқ сиртга кўзгу дейилади. Агар кўзгу сирти ясси бўлса, унга ясси кўзгу дейилади (20-расм). Агар кўзгунинг оптик маркази унинг олд томонида +\,0 жойлашган бўлса , бундай кўзгу ботиқ кўзгу дейилади (21- расм ).$ Агар кўзгу оптик маркази унинг орқа томонида жойлашган бўлса , бундай кўзгу қавариқ кўзгу дейилади (22- расм ).

Агар кўзгу оптик маркази унинг орқа томонида жойлашган бўлса , бундай кўзгу қавариқ кўзгу дейилади (22- расм ).

АДАБИЁТЛАР: 1. Б.Б.Буховцев, Ю.Л.Климонтович, Г.Я.Мякишев. Физика -9 Т., «Уқитувчи», 1985 1. Академик Г.С.Лансберг таҳрири остида. Элементар физика курси( 1 том).М. ;«Наука», 1973 2. М.Исмоилов, М.Юнусов. Элементар физика курси. Т., «Уқитувчи», 1990 4. Ахмаджонов О., Физика курси. Механика ва молекуляр физика. Т., «Уқитувчи»,1985 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Электромагнит индукция

Магнит майдони. Токларнинг узаро таъсири электромагнит индукция ходисаси

Оптика

Моддаларнинг магнит хоссалари Электромагнит индукцияконуни. Узиндукция ва узаро индукция ходисаси

Электромагнит майдон учун максвелл назариясининг асослари