Yorug‘likning yutilishi va dispersiyasi - Fizika - Referatlar

Yorug‘likning yutilishi va dispersiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

231.5 KB

Ko'chirib olish

Yorug‘likning yutilishi va dispersiyasi Reja: 1. Yorug‘likning yutilishi 2. Yorug‘lik dispersiyasi 3. Dispersiyaning elektron nazariyasi 4. Xulosa

1. Yorug‘likning yutilishi Yorug‘lik har bir moddadan o‘tganda odatda ozmi-ko‘pmi yutiladi. Yutilish odatda s е l е kti в lik x а r а kt е ri bilan sifatlanadi, ya’ni turli to‘lqin uzunligiga oid yorug‘lik turlicha yutiladi. Yorug‘likning rangi uning to‘lqin uzunligi bilan aniqlanadi, demak umuman aytganda, turli tusdagi nurlar berilgan bir moddaning o‘zida turlicha yutiladi. Bo‘yalmagan shaffof jismlar ko‘rinuvchi nurlar intervaliga oid yorug‘lik to‘lqinlarini juda kam yutuvchi jismlardir. Chunonchi, qalinligi 1smbo‘lgan shisha o‘zidan o‘tadigan yorug‘likni 1 % ga yaqin qisminigina yutadi. O‘sha shishaning o‘zi esa ultrabinafsha va ulardan juda uzoqda joylashgan infraqizil nurlarni kuchli ravishda yutadi. Ko‘rinuvchi nurlarni selektiv yutuvchi jismlar - rangdor shaffof jismlardir. Masalan, qizil va qirmizi nurlarni kam yutib, yashil, ko‘k va binafsha nurlarni ko‘plab yutadigan shisha – «qizildir». Agar shunday shishaga turli uzunlikdagi to‘lqinlar aralashmasidan iborat oq yorug‘lik tushsa, bu shisha orqali faqat qizil tus hissini beruvchi uzunroq to‘lqinlar o‘tib, qisqaroq to‘lqinlar yutiladigan bo‘ladi. O‘sha shisha yashil yoki ko‘k yorug‘lik bilan yoritilganda u qora bo‘lib ko‘rinadi, chunki shisha bu nurlarni yutib qoladi. Elektronlar nazariyasi nuqtai nazaridan qaraganda, yorug‘likning yutilish sababi o‘tuvchi yorug‘lik to‘lqinlarining elektronlarda majburiy tebranishlar qo‘zg‘atishidadir. Elektronlarni tebrantirib turishga energiya sarf bo‘lib u energiya borib-borib boshqa xil energiyaga aylanib ketadi. Agar atomlarning o‘zaro to‘qnashishlari natijasida elektronlar tebranishlarining energiyasi betartib molekulalar harakati energiyasiga aylansa, unda jism qiziydi. Faraz qilamizki, bir jinsli moddada parallel nurlar dastasi tarqalayotgan bo‘lsin. Bu moddada yorug‘likning tarqalish yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lgan ikkita parallel sirt bilan chegaralangan dℓ qalinlikdagi cheksiz yupqa qatlamni ajratib olamiz. Nurlarning bu qatlamdan o‘tishida energiya oqimining zichligi - dU miqdorda o‘zgaradi. Bu - dU kamayishni berilgan yutuvchi qatlamdagi energiya oqimi zichligining o‘ziga va qatlamning qalinligiga proporsional bo‘ladi deb faraz etish mumkin (5.1-rasm)

d kU dU  . (5.1) k - koeffitsiyent yutuvchi moddaning xususiyati bilan aniqlanib, yutish koeffitsiyenti deb ataladi. k - koeffitsiyentning o‘zgarmasligi har bir qatlamda o‘sha qatlamga yetib kelgan oqimning doim bir xil qismi yutilishini ko‘rsatadi. 5.1-rasm. Yorug‘likning yutilishiga doir Energiya oqimi zichligining chekli  qatlamda kamayish qonunini topish uchun (6.1) chi ifodani , kd U dU   ( 5.2) ko‘rinishida yozamiz va uni 0 dan  gacha bo‘lgan chegarada integrallaymiz: . 0 0       d k U dU (5.3) Qatlam boshidagi (  =0) oqim zichligi U o bo‘lsin. U bilan esa uning moddaning ℓ qalinligini o‘tganidan keyingi qiymatini belgilaylik. (5.3) ni integrallab quydagini hosil qilamiz:   k U U ёки k U U      00 ln ln ln . Bundan esa quyidagini yozishimiz mumkin: k o еUU   . (5.4)

е -natural logarifmlar asosidir. Yutilish koeffitsiyenti k qancha katta bo‘lsa, yorug‘lik shuncha ko‘p yutiladi. qatlam k 1  bo‘lganda, (5.4) ifodaga muvofiq: . 72,2 0 oU e U U   Shunday qilib, к 1 ga teng qalinlikdagi qatlam energiya oqimining zichligini 2,72 marta susaytirar ekan. Yutilish koeffitsiyentining son qiymatlari turli moddalar uchun juda keng miqyosda tebranadi. Ko‘rinuvchi yorug‘lik sohasida bir atmosfera bosimdagi havo uchun k taxminan , 10 1 5   см shisha uchun 1 2 10 cм k   metallar uchun esa k o‘n minglab tartibda bo‘ladi. Barcha moddalarning k yutilish koeffitsiyenti to‘lqin uzunligiga ozmi-ko‘pmi bog‘liq. 5.2-rasmda 0 o S va bir atmosfera bosimdagi gaz holatli xlor uchun lgk ning to‘lqin uzunligi l ga bog‘liqligi tasvirlangan. 5.2-rasm. Xlorning k yutish koeffitsiyenti logarifimining  to‘lqin uzunligiga bog‘liqligi Rasmdan ko‘rinishicha, binafsha sohada koeffitsiyent katta bo‘ladi, undan so‘ng - sarik, yashil, sohada keskin pasayib ketadi va qizil sohada yana ko‘tariladi. Tajribada yorug‘likning shaffof erituvchida eritilgan moddada yutilishida, yutilish

yorug‘lik nurining eritmadagi yo‘l uzunligi birligiga to‘g‘ri keladigan yutuvchi molekulalar soniga proporsional ekanini ko‘rsatadi. Yo‘l birligiga to‘g‘ri keladigan molekulalar soni eritma konsentratsiyasi S ga proporsional bo‘lgani uchun k yutilish koeffitsiyenti S ga proporsional bo‘ladi, bundan esa c k    deb olish mumkin. Bundagi  - eritma konsentratsiyasiga bog‘liq bo‘lmaydigan, faqatgina yutuvchi modda molekulalarining xususiyatlari bilan belgilanuvchi yangi o‘zgarmas koeffitsiyentdir. k ning bu qiymatini (5.4) formulaga qo‘ysak c е U U   0 . (5.5)  -koeffitsiyent eritma konsentrasiyasiga bog‘liq emas degan tasdiq Beyer qonuni deb ataladi. Bu qonun har bir molekulaning xususiyatini unga qo‘shni molekulalarning mavjudligi o‘zgartirmagandagina bajariladi. Yuqori konsentratsiyali eritmalarda molekulalarning o‘zaro ta’sirlari sezilarli bo‘ladi va unda Beyer qonuni bajarilmay qoladi. Bu qonun bajarilgan hollarda (5.5) munosabat yorug‘likning eritmada yutilish darajasiga qarab eritma konsentratsiyasini aniqlash imkoniyatini beradi. Yuqori konsentratsiyali eritmalarda Beyer qonunidan chetlanish mavjud. 2. Yorug‘lik dispersiyasi Yorug‘lik dastasi uch yoqli prizmadan o‘tayotganda, nur prizma asosiga tomon og‘adi. Ammo bu yorug‘lik oq yorug‘lik dastasi bo‘lsa, u, prizmadan o‘tgandan so‘ng, og‘ibgina qolmay, balki uni prizma moddasi rangli dastalarga ham ajratadi. Bu hodisa yorug‘lik dispersiyasi deb ataladi. Buni birinchi marta 1666 yilda Isaak Nyuton optika sohasida qilgan bir qancha ajoyib tajribalarida tekshirgan edi (5.3.-rasm). Dispersiya o‘zi lotincha bo‘lib, dispergo - sochaman degan ma’noni beradi.

5.3 – rasm. Nyuton tajribasi. Quyoshning yorug‘lik nurlari dastasi prizmadan o‘tishida spektr hosil bo‘lishi Nyuton tajribalarida yorug‘lik manbai sifatida Kuyosh nuri bilan yoritiladigan deraza yog‘ochi АВ dagi kichkina teshik S olingan edi. Teshik oldiga P prizma qo‘yilganda, devorda dog‘ o‘rniga, bo‘yalgan MN yo‘l hosil bo‘ldi, Nyuton bu yo‘lni spektr деб atadi. Bunday spektrda birin-ketin bir-biriga o‘tuvchi yettita asosiy rang: qizil, zarg‘aldoq, sariq, yashil, havo rang, ko‘k va binafsha ranglar bor edi. Bularning har biri spektrning har xil o‘lchamdagi qismlarini egallaydi. Spektrni eng ko‘p qismni binafsha, eng oz qismini esa qizil yo‘l tashkil etadi. Bundan keyingi tajribada, R 1 prizma yordami bilan hosil qilingan rangli nurlarning keng dastasidan kichkina teshigi bor ekran bilan nurlarning ma’lum rangdagi tor dastalari ajratilib, ikkinchi prizma R 2 ga yuborildi (5.4-rasm). 5.4-rasm. Nyuton tajribasi. R 2 prizma ekran C bilan ajratilgan bir rangli nurlarni buradi, lekin ularning rangini o‘zgartirmaydi

R 2 prizma bu nurlarni burib, ularning rangini o‘zgartirmaydi. Bunday nurlar oddiy yoki bir rangli (monoxromatik) nurlar deb ataladi. Tajribaning ko‘rsatishicha, qizil nurlar binafsha nurlarga qaraganda kam buriladi, ya’ni prizma turli rangdagi nurlarni turlicha singdiradi. Nyuton prizmadan chiqqan rangli nurlar dastasini linza yordami bilan yig‘ib, ekranda rangli yo‘l o‘rniga teshikning oq tasvirini hosil qildi. Nyuton ana shu tajribalardan quyidagi xulosalarni chiqardi: oq yorug‘lik murakkab yorug‘likdir. Oq yorug‘lik prizmadan o‘tishida juda ko‘p rangli nurlarga bo‘linib ketadi; muayyan bir modda uchun turli rangdagi nurlarning singdirish ko‘rsatkichi turlicha bo‘ladi; buning natijasida, prizma moddasi oq yorug‘lik dastasini burganda yorug‘lik dastasi spektrga ajraladi; spektrning rangdor nurlari qo‘shilsa, yana oq yorug‘lik hosil bo‘ladi. Yorug‘lik dispersiyasi yorug‘lik prizmaning shishasidan o‘tgandagina ro‘y bermay, balki yorug‘lik sinishining boshqa ko‘pgina hollarida ham ro‘y beradi. Masalan, quyosh nuri atmosferada hosil bo‘ladigan suv tomchilarida singanda rangdor nurlarga ajraladi; kamalak paydo bo‘lishining sababi ham ana shudir. Umuman olganda sindirish ko‘rsatkichi yorug‘lik nurlari dastasining tushish burchagiga bog‘liq bo‘lmaydi, ammo u yorug‘likning rangiga bog‘liq bo‘ladi. Buni Nyuton kashf etganligini ko‘rdik. Yorug‘lik dispersiyasi deganda moddaning sindirish koeffitsiyentining yorug‘lik to‘lqin uzunligiga bog‘liqligidan yuz beradigan hodisalar tushuniladi. Turli to‘lqin uzunligiga ega bo‘lgan turli tusli yorug‘lik ikki shaffof moddaning yondashish chegarasida turlicha sinar ekan. Bundan ko‘rinadiki berilgan har bir moddaning sindirish koeffitsiyentini to‘lqin uzunligining funksiyasi sifatida yozish mumkin (5.5-rasm).  f n  (5.6) Maddaning dispersiyasi deb to‘lqin uzunligining o‘zgarishiga qarab n sindirish koeffitsiyentining qanchalik tez o‘zgarishini ko‘rsatuvchi miqdorga aytiladi. Agar l 1 va l 2 dan iborat ikki to‘lqin uzunligiga loyiq sindirish

koeffitsiyentlarining qiymatlari mos holda n 1 va n 2 bo‘lsa, moddaning l 1 dan l 2 gacha bo‘lgan to‘lqin uzunlik sohasida moddaning o‘rtacha dispersiyasi  ushbu          nnn 12 12 (5.7) munosabat yordamida ifodalanadi. Bunda Д n = n 2 -n 1 va Д l=l 2 -l 1 to‘lqinlar uzunliklari intervalini cheksiz kichiklatish yo‘li bilan dispersiyasining berilgan l to‘lqin uzunligi yaqinidagi  qiymatini topamiz. U vaqtda (5.7) munosabat o‘rniga n sindirish koeffitsiyentining to‘lqin uzunligiga nisbatan olingan hosilasi ishlatiladi: ) (    f d d d dn   (5.8) Barcha shaffof moddalarning n sindirish koeffitsiyenti ( to‘lqin uzunligi qisqargan sari monoton orta boradi. Bu xol shaffof moddalarda binafsha nurlarning yashil nurlarga nisbatan kuchliroq sinishi, yashil nurlarning esa qizil nurlardan kuchliroq sinishidan iborat (5.5-rasm). 5.5-rasm. Normal dispersiya Sindiruvchi burchaklari teng bo‘lgan, lekin turli moddalardan ishlangan prizmalar yordamida hosil qilingan spektrlarni taqqoslaganda spektrlarning turli burchakka og‘ganligini emas, balki ularning ko‘proq yo ozroq chuzilganini ham ko‘rish mumkin. Masalan: Suv va uglerod sulfid tashkil etgan bir xil prizmalarni taqqoslaganda ikkinchi prizma hosil qilgan spektr (qizildan binafsha nurlargacha) birinchisinikidan 5–6 marta uzun ekanini ko‘ramiz. Turli to‘lqin uzunliklarga

tegishli sindirish ko‘rsatkichini o‘lchab, prizma moddasining dispersiyalash kobiliyatini, ya’ni n=f(l) funksiyani tekshirish mumkin. Dispersiyaning orta borishi bilan sindirish ko‘rsatkichi ham orta borsada, lekin hamma vaqt ham bunday bo‘lavermaydi. Hatto dispersiyaning umumiy o‘zgarib borishi, ya’ni to‘lqin uzunlik kamaygan sari sindirish ko‘rsatkichining kattalasha borishi hamma vaqt ham o‘rinli bo‘lavermaydi Leru (1862 y) yod bug‘i to‘ldirilgan prizmada yorug‘lik sinishini kuzatib, qizil nurlarga qaraganda ko‘k nurlar kamroq sinishini topdi (boshqa nurlarni yod yutadi va ular ko‘rinmay koladi). Leru bu xususiyatni anomal dispersiya deb atadi. Spektrning biror sohasida anomal dispersiyaga ega bo‘lgan barcha moddalar bu sohada yorug‘likni ko‘p yutadi. Rasmda MN soha anomal dispersiya sohasi, shu sohada yutilish chizig‘i mavjud. 5.6-rasm .Yolg‘iz yutilish (chizig‘i) polosasi yaqinida yuz beradigan dispersiya va absorbsiya egri chiziqlari 3. Dispersiyaning elektron nazariyasi Dispersiyaning elektronnazariyasi atomlarning xususiy tebranishlari tushunchasidan foydalanib, tebranuvchi zarralar (elektronlar va ionlar) tabiatini aniqladi, modda va yorug‘lik to‘g‘risidagi tasavvurimizni chuqurlashtirdi. Dispersiyaning elektron nazariyasi asoslari bilan birmuncha batafsilroq tanishaylik. Yuqorida aytganimizdek, yorug‘lik bilan moddaning o‘zaro ta’siri mohiyati tushayotgan to‘lqin maydoni ta’sirida modda elektronlari (va ionlari)ning tebranishlari natijasida paydo bo‘lgan ikkilamchi to‘lqinlar bilan birlamchi

to‘lqinlarning interferensiyalanishidan iborat. Demak, sindirish ko‘rsatkichining to‘lqin uzunlikka bog‘lanishini keltirib chiqarish uchun dielektrik singdiruvchanlikning o‘zgaruvchan elektr maydon chastotasiga qanday bog‘langanligini topamiz, so‘ngra  n (5.9) munosabatga asoslanib n ni topamiz. Elektroniy nazariyaga muvofiq dielektrikning molekula yoki atomlarini tarkibida elektronlar bo‘lgan sistemalar deb qaraymiz. Bu elektronlar molekulalar ichida muvozanat vaziyatida bo‘ladi. Tashqi maydon ta’sirida bu zaryadlar muvozanat vaziyatidan r masofa qadar siljib, atomni maydon bo‘ylab yo‘nalgan er p  momentli elektr sistemasiga (dipolga) aylantiradi. Agar tekshirilayotgan muhitning birlik hajmida qutblanadigan N ta atom bo‘lsa, birlik hajmning elektr momenti, ya’ni muhitning qutblanishi pe N p N Р   bo‘ladi. Bunda biz soddalik maqsadida muhitda faqat bir sort atom bor va har bir atomda siljiy oladigan bittagina elektron bor, deb faraz qildik. Aks holda i ii re N P   ko‘rinishida ifodalanar edi, bunda I indeks. i - son zaryadlarga tegishli bo‘lar edi. Muhitning elektr qutblanishini bilgan holda uning е dielektrik singdiruvchanligini hisoblab topish mumkin. Muhitning elektromagnit indukqiyasidan: P E E D   4    (5.10) D - muhitning elektr induksiyasi. Demak, r e N E E D        4 (5.11) bo‘lib, bunda r ni E maydon aniqlaydi. Shunday qilib masala davriy o‘zgaruvchi tashqi maydon ta’sirida elektronning r siljishini aniqlashdan iborat bo‘lib qoladi, bunda tarkibiga shu elektron ham kirgan atomning boshqa qismlarining va atrofdagi atomlarning shu elektronga ta’sir etadigan kuchlari hisobga olinadi, ya’ni bu masala elektronning majburiy

tebranishlari to‘g‘risidagi masaladir. Bu yerda gap atom ichida qiladigan harakatning chastotasi yorug‘lik to‘lqini chastotasi tartibida bo‘ladigan elektronlar to‘g‘risida ketayotganini nazarda tutish kerak.Ular optik elektronlar deyiladi. Mana shu optik elektronlarga ta’sir etuvchi kuchlar quyidagi kuchlardan iborat: Muvozanat vaziyatda tutib turuvchi kuchlarbr F   . Bu kuch elastiklik kuchi xarakteriga ega bo‘lishi kerak. b - elastik bog‘lanishga tegishli doimiy. r - elektronning muvozanat holatdan siljishi. r - elektronning muvozanat siljishi. Tormozlovchi kuch. Haqiqatdan tebrantirilgan elektron o‘z energiyasini asta sekin sochadi va tebranish amplitudasi vaqt o‘tishi bilan kamayadi. Shunday qilib tebranish qat’iy garmonik bo‘lmay sunuvchi tebranish deb qarash kerak. Har qanday holda ham tebranish amplitudasi kamayadi va binobarin elektron harakatiga tormozlovchi (disipativ) kuch ta’sir ko‘rsatadi. Demak, elektronga ta’sir etuvchi ikkinchi kuch sifatida qarshilik kuchini ya’ni tormozlash kuchini kiritamiz: rg dt dr g G      g- muhitning xossalariga bog‘liq koeffitsiyent. Majbur etuvchi kuch. Muhitda tarqaluvchi yorug‘lik to‘lqini ta’sirida elektronlar majburiy tebranish qiladi. Yorug‘lik to‘lqini ta’sirini bu to‘lqinning elektr maydoni kuchlanganligi aniqlaydi. Y а ’ni elektronga eE kuch ta’sir qiladi deb hisoblaymiz. Ta’sir qiluvchi kuchlar to‘g‘risida yuqorida ko‘rsatilgan farazlarni kilgach, elektron uchun Nyutonning harakat tenglamasini yozaolamiz: rg br eE rm      (5.12) Bu tenglama majburiy tebranishlarning harakat tenglamasidir. Bu tenglamani yechib, r ni binobarin, Ner N P P   ni aniqlaymiz va demak, 2n   ni atomning doimiylari  g me , , , 0  tashqi maydonning sh chastotasi funksiyasi sifatida topamiz, ya’ni dispersiya masalasini yechamiz (5.12). Agar qarshilik kuchi nazarga olinmasa, ya’ni g= 0 deb hisoblansa, elektronlarning majbur etuvchi kuch ta’sirida

qiladigan harakatining asosiy xususiyatlarini topish ancha oson. Yorug‘lik to‘lqinining Е maydonini sh chastotaning sodda sinusoidal funksiyasi deb, ya’ni 0ЕЕ  sinsht deb hisoblash mumkin. g=0 deb faraz qilib, (5.12) tenglamaning ikkala tomonini m ga bo‘lib yuborsak, tenglamat E m е r r   sin0 20   (5.13) ko‘rinishga keladi. m b/ 0  elektronning xususiy tebranish chastotasi (5.9) tenglamaning yechimini t A r  sin  ; (5.14) ko‘rinishda yozishimiz mumkin   . 20 2     m еЕ А r aniqlagach P ni topamiz 2 20 0 2 sin       t E m e N Ner P bo‘ladi. Bundan foydalanib P E E D   4    munosabat asosida soddalashtirilgan masalamizning  2 20 2 2 4 1         m Ne n (5.15) yechimini topamiz. Bu formulaga muvofiq sindirish ko‘rsatkichi tashqi maydonning sh chastotasiga bog‘liq, ya’ni topilgan formula yorug‘lik dispersiyasi hodisasini aks ettiradi, ammo bu formulani chiqarishda soddalashtiruvchi ba’zi bir farazlar qilingan edi Bu farazlar kelgusida bartaraf qilinishi kerak. (5.15) dan ko‘rinib turganidek, 0  dan to 0   gacha bo‘lgan sohada 1n va  oshgan sari n orta boradi (normal dispersiya) (5.6-rasm). Sindirish ko‘rsatkichining qiymati cheksiz bo‘lishi fizik ma’noga ega emas, bu qiymat masalani soddalashtirish maqsadida harakatni sundiruvchi qarshilik kuchi yo‘q (g=0) deb qilingan faraz tufayli hosil bo‘ladi.

MN soha - anomal dispersiya sohasi, bu sohada sh chastota oshgan sari n kamaya boradi. (5.15) formulada N ni ham zichlikka yoki birlik hajmdagi 0N atomlar soniga proporsional deb hisoblasa bo‘ladi. Demak, 0 fN N  deb olamiz; o‘lchamsiz f - koeffitsiyent odatda ossilyator kuchi deyilib, bu bilan dispersiya hodisalarida shu ossilyatorlarning qatnashish hissasi yoki ularning effektivligi ta’kidlanadi. Shunday qilib, (5.15) formula quyidagi ko‘rinishni oladi: )(41 22 02 02     f me Nn ( 5.16) Agar moddada iе zaryadi va im massasi turlicha bo‘lgan va turli i0  xususiy chastotada tebrana oladigan bir necha sort zaryadlar bo‘lishi e’tiborga olinsa, u holda (5.16) formula o‘rniga   )( 1 41 22 02 02    ii ii m ef Nn ( 5.17) ifoda olinadi. Bunda if - turlicha i0  chastotalarga mos keladigan ossilyatorlar ayrim sortlarining kuchlari (yoki effektivliklari).

O'xshashlar

Yorug’likning dispersiyasi

Yorug’likning yutilishi

Yorug‘likning sochilishi

Yorug’likning yutilishi. Buger qonuni

Yorug‘likning qutblanishi va kristallar optikasi