Suv bug‘i - Fizika - Referatlar

Suv bug‘i

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

433 KB

Ko'chirib olish

S uv bug‘i Reja: 1. Asosiy tushunchalar 2. Suv bug‘ining Pv – diagrammasi 3. Suyuqlik va quruq to‘yingan bug‘ning asosiy parametrlari. Bug‘ hosil qilish issiqligi 4. Nam to‘yingan suv bug‘ining asosiy parametrlari O‘ta qizigan bug‘ning asosiy parametrlari. 6. Suv va suv bug‘ining entropiyasi 7. Suv bug‘ining jadvali 8. Suv bug‘ining hs–diagrammasi 9. Suv bug‘i holatining o‘zgarishidagi asosiy termodinamik jarayonlar

1. Asosiy tushunchalar Suv bug‘i zamonaviy issiqlik energetikasining asosiy ish jismidir. Undan ko‘pchilik texnologik jarayonlarda ham foydalaniladi. Shuning uchun ham suv va suv bug‘ining termodinamikaviy xossalarini tekshirish katta ahamiyatga ega. Jismni suyuq holatidan gaz holatiga o‘tish jarayoni bug‘ hosil bo‘lish deb aytiladi. Suyuqlikning faqat erkin sirtidan va har qanday temperaturada bug‘ hosil bo‘lish jarayoniga bug‘lanish deyiladi. Bug‘lanishning mohiyati shundan iboratki, suyuqlik sirtidagi tezligi yuqori, ya’ni kinetik energiyasi katta bo‘lgan molekulalar qo‘shni molekulalarning tortishish kuchlarini yengib suyuqlikdan atrof muhitga uchib chiqadilar. Bug‘lanish suyuqlikning tabiatiga va temperaturasiga bog‘liqdir. Temperatura ko‘tarilishi bilan bug‘lanish tezligi ortadi. Bug‘lanish jarayonida suyuqlikning temperaturasi kamayadi, chunki suyuqlikdan tezligi yuqori bo‘lgan molekulalarning uchib chiqishi tufayli qolgan molekulalarning o‘rtacha energiyasi pasayadi. Suyuqlikka issiqlik uzatilganda uning temperaturasi ko‘tarilib bug‘lanish jadallashadi. Suyuqlikning tabiatiga va bosimiga mos temperaturada bug‘lanish suyuqlikning butun hajmi bo‘yicha ro‘y beradi. Natijada jadal ravishda bug‘ pufakchalari idish devorlariga hamda suyuqlik hajmida paydo bo‘ladi va kattalashib suyuqlik sirtiga qalqib chiqib yoriladi. Bunday hodisa qaynash deyiladi. Qaynash suyuqlik sirtidagi bosimga bog‘liq, ya’ni bosim ortsa, qaynash temperaturasi ham ortadi va aksincha. Jismni gaz holatidan suyuq holatiga o‘tishi kondensatsiya deb aytiladi. Kondensatsiya jarayoni bug‘ hosil bo‘lishi kabi o‘zgarmas temperaturada ro‘y beradi. Bug‘ning kondensatsiyalanishi natijasida hosil bo‘lgan suyuqlikka kondensat deyiladi. Qattiq jismni birdaniga bug‘ holatiga o‘tishi sublimatsiya deyiladi. Bug‘ning qattiq holatga o‘tishi esa desublimatsiya deyiladi. Suyuqlik sirtidan qancha molekula uchib chiqib gaz holatiga o‘tsa va xuddi shuncha molekula kondensatsiyalanib suyuqlik holatiga qaytsa, bunday hodisa

to‘yinish holati deb qabul qilingan, ya’ni bug‘ suv bilan muvozanatda bo‘ladi. Suyuqlik bilan dinamik muvozanatdagi bug‘ to‘yingan bug‘ deyiladi. Suyuqlikning erkin sirti ustidagi bo‘shliqni to‘yintiradigan bug‘ga nam bug‘ deyiladi. To‘yingan nam bug‘da mayda suv tomchilari bo‘ladi. Hosil qilingan nam bug‘ga yana qo‘shimcha issiqlik miqdori uzatilsa, uning tarkibidagi juda mayda suv tomchilari bug‘ holatiga o‘tadi va to‘yingan quruq bug‘ hosil bo‘ladi. Nam bug‘dagi quruq to‘yingan bug‘ning massaviy ulushiga bug‘ning quruqlik darajasi deyiladi va x harfi bilan belgilanadi. Nam bug‘dagi suyuqlikning massaviy ulushiga namlik darajasi deyiladi va y harfi bilan belgilanadi va y=1-x bo‘lishi tabiiy. To‘yinish temperaturasidagi qaynayotgan suyuqlik uchun x=0, quruq to‘yingan bug‘ uchun esa x=1. Demak, quruqlik darajasi 0 dan 1 gacha o‘zgarishi mumkin. To‘yingan quruq bug‘ga o‘zgarmas bosimda yana qo‘shimcha issiqlik miqdori uzatilsa, u holda uning temperaturasi ko‘tariladi va u o‘ta qizdirilgan bug‘ holatiga o‘tadi. O‘ta qizdirilgan bug‘ning temperaturasi va solishtirma hajmi shu bosimdagi quruq to‘yingan bug‘nikidan yuqori bo‘ladi. O‘ta qizdirilgan bug‘ni suyuqlik sirtida olib bo‘lmaydi. O‘ta qizdirilgan bug‘ va quruq to‘yingan bug‘ning shu bosimdagi temperaturalar farqiga qizdirish darajasi deb aytiladi. O‘ta qizdirilgan bug‘ to‘yinmagan bo‘ladi, chunki uning shu bosimdagi solishtirma hajmi quruq to‘yingan bug‘nikidan yuqori, zichligi esa kam bo‘ladi. O‘ta qizigan bug‘ o‘zining fizikaviy xossalari bo‘yicha gazlarga yaqinlashadi. 2. Suv bug‘ining Pv – diagrammasi Suv bug‘ining Pv – diagrammasini ko‘rib chiqamiz (1-rasm). 1-rasm. Bug‘ hosil bo‘lishining Pv – va Ts- diagrammalari

Silindrda temperaturasi 0  S va bosimi p 1 bo‘lgan 1 kg suv turgan bo‘lsin ( Pv – diagrammada 1-nuqta). Suvga issiqlik uzatish natijasida u isiydi va kengayadi. Jarayon bosimi p 1 ga mos bo‘lgan qaynash temperaturasi t=t 1 da suv qaynaydi va bug‘ hosil bo‘lish boshlanadi (2-nuqta). Suv va bug‘ning holatlarining o‘zgarishini Pv- va Ts – diagrammalarda belgilab boramiz. O‘ta qizigan bug‘ni p=const da hosil bo‘lish jarayoni ketma-ket keladigan uchta fizik jarayondan iborat: 1) Suyuqlikni to‘yinish temperaturasigacha (t T ) isitish; 2) t T = const da bug‘ hosil bo‘lishi; 3) bug‘ni o‘ta qizdirish va buning natijasida uning temperaturasini ko‘tarilishi. 2-nuqtada porshen ostida 1–fazali tizim, ya’ni suv bo‘ladi. Tashqaridan beriladigan issiqlik miqdori ortib borgan sayin temperatura o‘zgarmaydi, bug‘ning miqdori ortib, suvniki kamayadi (3-nuqtagacha). 2-3 jarayonda quruq bug‘ va suyuqlikdan iborat nam to‘yingan bug‘ hosil bo‘ladi. Shu jarayonda porshen ostida ikki fazali tizim (suv + bug‘) bo‘ladi. Hajmdagi hamma suv miqdori 3-nuqtada to‘la gaz holatiga o‘tadi, ya’ni to‘yingan quruq bug‘ hosil bo‘ladi. Jadal bug‘lanish o‘zgarmas bosim (p 1 =const) ostida sodir bo‘lganda yuqoridagi jarayon ham izobarik, ham izotermik bo‘ladi. Ma’lumki, nam to‘yingan bug‘ning asosiy tavsifi uning quruqlik darajasidir (x). Ko‘rinib turibdiki, 2-nuqtada x=0, 3-nuqtada x=1 ga teng. Agar quruq to‘yingan bug‘ga (3-nuqta) issiqlik keltirish davom ettirilsa, u holda uning solishtirma hajmi va temperaturasi ortadi. Bug‘ 3-nuqtadan o‘ng tomonda o‘ta qizdirilgan bug‘ holatiga o‘tadi. Agar bug‘ hosil bo‘lish jarayoni yuqoriroq bosimda (p 2 >p 1 ) olib borilsa, u holda suv hajmi deyarli o‘zgarmaydi, qaynayotgan suv hajmi ortadi, quruq to‘yingan bug‘ning hajmi esa kamayadi. Demak bosim ortgan sari Pv – diagrammadagi 1-2 qism orta boradi, 2-3 qism esa kamaya boradi. Quruq bug‘-bu

real gazdir. p 2 bosimda uning solishtirma hajmi kam bo‘lib, 3`-nuqta 3-nuqtadan chaproqda joylashadi. Quruq bug‘ning hajmini o‘zgarishi temperatura o‘zgarishiga qaraganda bosim o‘zgarganda ko‘proq o‘zgaradi. Masalan, bosim 0,1 MPa bo‘lganda bug‘nng temperaturasi T t =372,79 K; bosim 4 MPa bo‘lganda esa T t =523,48 K bo‘ladi. Ya’ni temperatura ortishi hajmni 1,4 marta orttirsa, bosim ortishi esa hajmni 40 marta kamaytiradi. Kritik bosimda 2 va 3 nuqtalar ustma-ust tushadi. Shu nuqta kritik nuqta deb aytiladi va K harfi bilan belgilanadi. Shu nuqta moddaning kritik holatiga mos kelib, unda suyuqlik va gaz o‘rtasidagi farq yo‘qoladi. Shu nuqtadagi modda parametrlari kritik parametrlar deb aytiladi. Masalan, suv uchun p k =22,1145 MPa, T k =647,266 K va v k =0,003147 m 3 /kg; simob uchun p k =100 MPa, T k =1673 K; ammiak uchun p k =10,99 MPa va T k =406 K; CO 2 uchun p k =7,32 MPa, T k =304,5 K. Kritik temperatura bug‘ning maksimal to‘yinish temperaturasi bo‘ladi. Kritik temperaturadan yuqorida faqat o‘ta qizigan bug‘lar va gazlar bo‘lishi mumkin. Kritik temperatura haqidagi tushunchani 1860 yili D.I. Mendeleev berdi. Bu temperatura shunday temperaturaki, undan yuqori temperaturada (bosim qanday bo‘lishidan qat’iy nazar) gazni suyuqlikka aylantirib bo‘lmaydi. Pv – diagrammadagi 1,2 va 3 – nuqtalarni birlashtirib, uchta chiziq olamiz: I – 0  S dagi suv uchun; II – to‘yinish temperaturasidagi suv uchun (pastki chegara chizig‘i). III – quruq to‘yingan bug‘ uchun (yuqori chegara chizig‘i). Bu egri chiziqlar diagrammani quyidagi sohalarga bo‘ladi: I va II chiziqlar orasida suyuqlik bo‘ladi; II va III chiziqlar orasida nam to‘yingan bug‘ bo‘ladi va III chiziqdan o‘ngroqda o‘ta qizigan bug‘ bo‘ladi. Suv va quruq to‘yingan bug‘ning to‘yinish chizig‘idagi parametrlari bosim yoki temperaturaga bog‘liq ravishda jadvallardan aniqlansa, o‘ta qizigan bug‘ning parametrlari esa bosim va temperaturaga bog‘liq ravishda jadvallardan aniqlanadi. Ts – diagrammada suyuqlik, nam to‘yingan bug‘ va o‘ta qizigan bug‘ sohalari va tegishlicha jarayonlar tasvirlangan. Diagrammadagi yuzalar suvning

qaynash temperaturasidagi entalpiyasini h 1 (a yuza), nam to‘yingan bug‘ entalpiyasini h x (a+v yuza), quruq to‘yingan bug‘ entalpiyasini h II (a+v+s yuza), o‘ta qizigan bug‘ entalpiyasini h(a+v+s+d yuza) ifodalaydi. (v+s) –yuza bug‘ hosil qilish issiqligiga r, ya’ni, qaynash temperaturasidagi 1 kg suyuqlikni bug‘ga aylantirish uchun zarur bo‘lgan issiqlik miqdoriga teng. 3. Suyuqlik va quruq to‘yingan bug‘ning asosiy parametrlari. Bug‘ hosil qilish issiqligi Suvning 0  S temperatura va turli bosimlardagi solishtirma hajmi v 0  0,001 m 3 /kg ga teng. Qaynayotgan suvning solishtirma hajmi v` bosim va temperatura ko‘tarilishi bilan ortadi, ayniqsa yuqori bosimlarda 0  S temperaturadagi solishtirma hajmidan ancha farq qiladi. Masalan, p=50 bar da v 1 =0,0012859 m 3 /kg; p=220 bar da v 1 =0,00269 m 3 /kg. 1 kg suvni 0  S temperaturadan qaynash temperaturasigacha isitish uchun (mos bosimda) zarur bo‘lgan issiqlik miqdori quyidagi tenglamadan aniqlanadi: q=h 1 –h 1 0 (1) bu yerda h 1 – qaynayotgan suv entalpiyasi; h 1 o – suvning 0  S dagi entalpiyasi; Qaynayotgan suyuqlik entalpiyasi bosim yoki temperatura bo‘yicha aniqlanib, to‘yingan suv bug‘lari jadvallaridan olinadi. Qaynayotgan suyuqlikning ichki energiyasi u 1 entalpiya formulasidan aniqlanadi: h=u+ Pv yoki u 1 =h 1 - Pv 1 (2) Qaynash temperaturasigacha isitilgan suvga issiqlik berish davom ettirilsa, u bug‘ga aylana boshlaydi. Bug‘ hosil bo‘lish jarayonida suvning oxirgi tomchisi bug‘ga aylanmaguncha temperatura o‘zgarmasdan turadi. Shu oxirgi holatda quruq to‘yingan bug‘ hosil bo‘ladi. Yuqorida aytilganidek, 1 kg qaynayotgan suvni quruq

to‘yingan bug‘ga aylantirish uchun zarur bo‘lgan issiqlik miqdoriga bug‘ hosil qilish issiqligi deyiladi va r harfi bilan belgilanadi. Bug‘ hosil qilish issiqligi bosim yoki temperatura bilan aniqlanadi. Ularni ortishi bilan p kamayadi va kritik nuqtada nolga teng bo‘ladi. Bug‘ hosil qilish issiqligi ichki potentsial energiyani o‘zgarishiga yoki ajratish (disregatsiya) ishi  va tashqi kengayish ishiga  (v II – v I )=  sarflanadi.  kattalik ichki ,  – kattalik esa tashqi bug‘ hosil qilish issiqligi deb aytiladi. Bug‘ hosil qilish issiqligi quyidagiga teng:(5.3) ) (          I II v v r Quruq to‘yingan bug‘ning entalpiyasi h II quyidagi formuladan aniqlanadi: (5.4) r h h I II   Quruq to‘yingan bug‘ning ichki energiyasi: (5.5) II II II pv h u   Quruq to‘yingan bug‘ faqat bir parametr: bosim yoki temperatura bilan aniqlanadi. Yuqoridagi kattaliklar: h II , h I , r, v``, v` suv bug‘i jadvallaridan olinadi. 4. Nam to‘yingan suv bug‘ining asosiy parametrlari Nam bug‘ bosim p yoki temperatura t T va quruqlik darajasi x bilan aniqlanadi.

Nam bug‘ning temperaturasi mazkur bosimdagi suyuqlikning qaynash temperaturasiga teng. Nam bug‘ning solishtirma hajmi v x quruq bug‘ va suvdan iborat aralashmaning hajmi kabi aniqlanadi: v x =v II x+(1-x)v I (6) Qozon agregatlarida bug‘ning quruqlik darajasi 0,90-0,96 ga teng bo‘ladi. Shu sababli suv hajmini aniqlovchi had (1-x) v I  0 ga teng bo‘ladi. U holda v x  v II x (7) Nam bug‘ning entalpiyasi quyidagi formuladan aniqlanadi: h x =h I +rx (8) bu yerda h I – suyuqlik entalpiyasi; rx – suvni bug‘latish uchun sarflangan issiqlik miqdori. Nam bug‘ning ichki energiyasi: u x =h x – Pv x (9) O‘ta qizigan bug‘ning asosiy parametrlari. Mazkur bosimda quruq to‘yingan bug‘ga qaraganda temperaturasi yuqori bo‘lgan bug‘ga o‘ta qizigan bug‘ deyiladi. O‘ta qizdirilgan bug‘ maxsus qurilma – bug‘ qizdirgichlarda nam bug‘dan unga ma’lum bir issiqlik miqdori uzatish yo‘li bilan olinadi. 1 kg quruq bug‘ni o‘zgarmas bosimda kerakli temperaturagacha qizdirish uchun zarur bo‘lgan issiqlik miqdoriga o‘ta qizdirish issiqligi deb aytiladi. Bug‘ qizdirgichda nam bug‘ avvalo quruq, keyin o‘ta qizigan bug‘ holatiga o‘tadi. Bug‘ qizdirgichdagi bosim o‘zgarmas va qozondagi bosimga teng qilib

olinadi. O‘ta qizigan bug‘larning xossalari gazlar xossalariga yaqinlashadi. Qizdirish jarayonida uzatilgan issiqlik miqdorini quyidagi tenglamadan aniqlash mumkin:(5.10) ) (/ yoki k q T T pm t t p t t t t c q dtc q T    bu yerda c p – o‘ta qizdirilgan bug‘ning p=const dagi haqiqiy issiqlik sig‘imi; c pm – o‘ta qizigan bug‘ning t T dan t gacha oraliqdagi o‘rtacha issiqlik sig‘imi. Bug‘ga o‘zgarmas bosimda uzatilayotgan qizdirish issiqligi q q faqat entalpiyaning o‘zgarishiga sarflangani uchun, o‘ta qizdirilgan bug‘ning entalpiyasi quyidagi tenglamadan aniqlanadi:   t tpm T dTcrhh (5.11) 1 O‘ta qizdirilgan bug‘ning ichki energiyasi: u=h – Pv (12) Bu yerda v– o‘ta qizigan bug‘ning solishtirma hajmi. O‘ta qizigan bug‘ning entalpiya, entropiya va solishtirma hajmi suv bug‘i jadvallaridan olinadi. 6. Suv va suv bug‘ining entropiyasi Qaytar jarayonlar uchun entropiyaning o‘zgarishi tenglamasi: ds=dq/T (13) Suv uchun dq=c pc dT va ds=c pc dT/T Suv uchun massaviy izobar issiqlik sig‘imini c pc =4,19 kJ/(kg  K)=const deb hisoblaymiz. Shuning uchun oxirgi tenglamani 273,16  K dan suvning qaynash temperaturasi T t gacha integrallab, hamda suvni 273,16  K dagi entropiyasini nolga yaqin deb, suv uchun qaynash temperaturasidagi entropiyani aniqlaymiz:

) 14.5( 16, 273 ln 19,4 16, 273 16, 273 10 1 H T T pc T T dT c T dq s s s s T T        Quruq to‘yingan bug‘ uchun entropiyaning o‘zgarishi quyidagi tenglamadan aniqlanadi: (5.15) / yoki / 1 1 T II T II Tr s s Tr s ss      Nam to‘yingan bug‘ uchun: (5.16) / /273 ln 4,19 / yoki / 1 1 T T T x T x x T rx T T rx s s T rx s s s         Qizdirish jarayonida entropiyani T T dan T gacha o ‘ zgarishi quyidagicha aniqlanadi :         T T T T T pm pm II T T T T c T dT c T dq s s s ln qizd u holda (5.17) ln 273 ln 19,4 T pm T T T T c T r T s    Suv, quruq va o‘ta qizigan bug‘ning entropiyasini suv bug‘i jadvallaridan olinadi. 7. Suv bug‘ining jadvali O‘ta qizigan bug‘ va ayniqsa to‘yingan bug‘ o‘zining xossalari bo‘yicha ideal gazlardan keskin farq qiladi. Bug‘larning holat tenglamalari nihoyatda murakkab va deyarli amaliyotda qo‘llanilmaydi. Ilgari aytib o‘tilganidek, jismga berilgan yoki undan olingan issiqlik miqdori entropiya aniqlanadigan Ts–diagrammada jarayon egri chizig‘ining ostidagi yuza

bilan tasvirlanadi. Shu sababli keltirilgan yoki olib ketilgan issiqlik miqdorini aniqlash uchun har gal bu kattaliklarni tegishli yuzalarini hisoblab chiqib topishga to‘g‘ri keladi, bu esa amalda tez va aniq hisoblashni qiyinlashtiradi. Agar entropiya diagrammasining ordinatalari o‘qiga temperatura o‘rniga h qiymatlari qo‘yilsa, u holda s=const bo‘lgandagi ish va p=const bo‘lgandagi issiqlik miqdori shu diagrammada yuzalar bilan emas, balki chiziq kesmalari bilan tasvirlanadi. 20 at gacha bosimda suv bug‘i uchun birinchi hs –diagrammani 1904 yilda Mole taklif etgan edi. hs –diagrammaning paydo bo‘lishi bug‘ jarayonlari va sikllarini termodinamikaviy tekshirish va hisoblash uslublarini ancha soddalashtirdi. Hozirgi vaqtda Moskva Energetika instituti tomonidan professor M.P. Vukalovich rahbarligida ishlab chiqilgan suv bug‘i jadvallari va diagrammalaridan foydalaniladi. Bu jadvallar o‘ta qizigan va to‘yingan bug‘lar uchun 1000  S temperaturagacha va 980 bar bosimgacha yuqori aniqlikda tuzilgan. To‘yingan bug‘ jadvallarida to‘yinish temperaturasi, bosim, solishtirma hajm, suyuqlik va quruq bug‘ning entalpiya va entropiyasi, bug‘ hosil bo‘lish issiqligi keltirilgan. O‘ta qizigan bug‘ jadvallarida turli bosim va temperatura uchun asosiy parametrlar: solishtirma hajm, entalpiya, va entropiyaning qiymatlari keltirilgan. 8. Suv bug‘ining hs–diagrammasi 2-rasmda suv bug‘ining hs–diagrammasi tasvirlangan. Yuqorida aytib o‘tilgan ediki, 273  K (0  S) temperaturadagi entropiya va entalpiya shartli ravishda nolga teng deb hisoblanadi. Bu holat hs–diagrammada koordinatalar boshi bilan tasvirlanadi.

h, кЖ кгs, кЖ кг. K 2-rasm. Suv bug‘ining hs - diagrammasi Diagrammada ikkita chegara egri chiziq chizilgan, ular kritik nuqta K da bir- biriga qo‘shilib ketadi. Pastki chegara egri chiziq (x=0) da suvning qaynash temperaturasidagi turli holatlar uchun entalpiya h 1 va entropiya s 1 ning qiymatlari qo‘yilgan. Yuqorigi egri chiziq (x=1) da qaynash temperaturasidagi to‘yingan quruq bug‘ning turli holatlari uchun h II va s II ning qiymatlari qo‘yilgan. Chegara egri chiziqlar hs–diagrammani ikki sohaga bo‘ladi. Bu egri chiziqlardan yuqorida o‘ta qizigan bug‘ sohasi, pastda esa to‘yingan nam bug‘ sohasi joylashadi. To‘yinish sohasidagi izobarlar to‘plami nolp nuqtadan boshlanadigan va tarmoqlanib ketadigan to‘g‘ri chiziqlar to‘plamidan iborat. Bosim qanchalik katta bo‘lsa, izobaralar ham shunchalik yuqorida joylashadi. Bug‘ hosil bo‘lish jarayoni o‘zgarmas temperaturada borganligi sababli to‘yinish sohasida izobaralar bir vaqtning o‘zida izotermalar bo‘lib hisoblanadi. O‘ta qizigan bug‘ sohasida, yuqoridagi chegara egri chiziqda izobara va izotermalar bir-biridan ajraladi. Izobaralar chap tomonga izotermalar esa o‘ng tomonga og‘adi. Nam to‘yingan bug‘ sohasida bug‘ning quruqlik darajasi chiziqlari (x=const) chiziladi va ular kritik nuqta K da kesishadi. hs– diagrammaga izoxoralar – o‘zgarmas solishtirma hajm (v=const) chiziqlari ham chiziladi. Bu chiziqlar (2-rasmda ko‘rsatilmagan) izobaralarga nisbatan tikroq ketadi. Qaytar adiabat jarayonlar hs–diagrammada vertikal chiziqlar bilan tasvirlangan. Shuning uchun barcha vertikal chiziqlar hs –diagrammada

adiabatadan iboratdir. Hozirgi vaqtda bug‘larning issiqlik jarayonlarini hisoblashda hs–diagramma va suv bug‘i jadvallaridan foydalaniladi. 9. Suv bug‘i holatining o‘zgarishidagi asosiy termodinamik jarayonlar Suv bug‘i holatining o‘zgarishidagi termodinamik jarayonlarni hisoblashda suv va suv bug‘i jadvallaridan yoki hs–diagrammadan foydalaniladi. Bu masalalarni yechishda bug‘ning boshlang‘ich va oxirgi parametrlari, ichki energiyaning o‘zgarishi, entalpiya va entropiya, quruqlik darajasi, ish va issiqlik miqdori aniqlanadi. hs–diagramma bo‘yicha hisoblashni umumiy usuli quyidagicha: keltirilgan parametrlar bo‘yicha bug‘ning boshlang‘ich holati aniqlanadi. Jarayon chizig‘i chizilib, bug‘ning oxirgi holatdagi parametrlari aniqlanadi. Ichki energiyaning o‘zgarishi quyidagi tenglama bo‘yicha hisoblanadi: Issiqlik miqdori aniqlanadi: Izoxorik jarayonda(5.19) ); ( ) ( ) ( 1 2 1 2 11 1 22 2 1 2 p pv h h vp h vp h u u qv            Izobarik jarayonda: q p =h 2 –h 1 (20) Izotermik jarayonda: q T =T(s 2 –s 1 ) (21) Bajarilgan ish barcha jarayonlar uchun umumiy bo‘lgan quyidagi tenglamadan hisoblanadi: (5.18) ) ( ) ( 11 1 22 2 1 2 vp h v p h u u u       

=q –  u (22) Izoxorik jarayon (3-rasm) 3-rasm. Izoxorik jarayonda nam to‘yingan bug‘ga issiqlik keltirilishi natijasida uning bosimi va temperaturasi ko‘tariladi. v=const da bug‘ning quruqlik darajasi ortishi ham, kamayishi ham mumkin. Agar bug‘ning boshlang‘ich holati x=0 egri chiziqqa yaqin bo‘lsa, temperatura kamayishi bilan v=const da uning quruqlik darajasi ortadi. Agar bug‘ning boshlang‘ich holati x=1 egri chiziqqa yaqin bo‘lsa, temperatura kamayishi bilan v=const da quruqlik darajasi kamayadi. Izoxorik jarayonda tashqi ish nolga teng. Keltirilgan issiqlik bug‘ning ichki energiyasini o‘zgarishiga sarflanadi: Agar jarayonning soltishtirma hajmi v quruq to‘yingan bug‘ning v II oxirgi holatdagi solishtirma hajmidan kichik bo‘lsa v<v II , u holda jarayon oxirida bug‘ nam to‘yingan bug‘ bo‘ladi, agar v>v II bo‘lsa, u holda o‘ta qizigan bug‘ holatida bo‘ladi. Nam to‘yingan bug‘ning quruqlik darajasini quyidagi formuladan aniqlaymiz:     v v v v x dan xv vx v x x          / 1 (24) (5.23) ) ( 1 2 1 2 1 2 p pv h h u u     

Pv –diagrammada izoxorik jarayon ordinata o‘qiga parallel chiziqdan iborat, Ts–diagrammada esa egri chiziqdan iborat. Nam to‘yingan bug‘ sohasida izoxoraning egriligi yuqoriga, o‘ta qizigan bug‘ sohasida esa, egriligi pastga yo‘nalgan. hs – diagrammada izoxoraning egriligi pastga yo ‘ nalgan bo ‘ ladi (3- rasm ). Izobarik jarayon (4-rasm) 4-rasm. hs–diagrammada izobara to‘yingan bug‘ sohasida suyuqlik va bug‘ning chegara chiziqlarini kesib o‘tadigan to‘g‘ri chiziqdan iborat. Nam bug‘ga issiqlik keltirilganda uning quruqlik darajasi ortib quruq, yana issiqlik keltirilsa (T=const) o‘ta qizigan bug‘ga aylanadi. Izobara o‘ta qizigan bug‘ sohasida (4-rasm, a) egriligi pastga qaragan egri chiziqdan iborat. Pv –diagrammada izobarik jarayon gorizontal chiziqdan iborat bo‘lib, nam bug‘ sohasida izotermik jarayonni ham tasvirlaydi (4-rasm, в ). Ts–diagrammada (4-rasm, б ) nam bug‘ sohasida izobara gorizontal chiziqdan iborat, o‘ta qizigan bug‘ sohasida esa, egriligi pastga qaragan egri chiziqdan iborat. Kerak bo‘ladigan barcha kattaliklar qiymati to‘yingan va o‘ta qizigan bug‘ jadvallaridan olinadi. Ichki energiyaning o‘zgarishi: ); ( 1 2 1 2 1 2 v v p h h u u u        (25) bajarilgan ish: ) ( 1 2 u q v v p     (26) keltirilgan issiqlik miqdori:

1 2 h h q  (27) Agarda q kattalik berilgan bo‘lib, ikkinchi nuqtaning parametrlari aniqlanishi lozim bo‘lsa, nam bug‘ning entalpiyasini hisoblash formulasidan foydalaniladi: 2 2 12 2 xr h h   (28) Shu formuladan quruqlik darajasi x 2 aniqlanib, u orqali qolgan parametrlar aniqlanadi. Izotermik jarayon (5-rasm). 5-rasm. hs–diagrammada nam bug‘ sohasida izoterma izobara bilan bir xil bo‘lib, u to‘g‘ri chiziqdan iborat. O‘ta qizigan bug‘ sohasida izoterma egriligi yuqoriga yo‘nalgan egri chiziqdan iborat. (5-rasm, a) Pv –diagrammada nam bug‘ sohasida izotermik jarayon gorizontal chiziq bilan tasvirlanadi (5-rasm,b). To‘yingan bug‘ uchun bu jarayon izobarik jarayon bilan bir xil bo‘ladi. O‘ta qizdirilgan bug‘ sohasida bug‘ning bosimi kamayadi va jarayon egriligi abtsissa o‘qiga yo‘nalgan egri chiziq bilan tasvirlanadi. Ts–diagrammada (5-rasm, v) izotermik jarayon gorizontaldan iborat. Bug‘ning ichki energiyasining o‘zgarishi ideal gazning ichki energiyasi o‘zgarishidan farq qilib T=const da quyidagicha bo‘ladi:

) ( ) ( 11 1 22 2 1 2 vp h v p h u u u       (29) Issiqlik miqdori: ) ( 1 2 s s T q   (30) bajarilgan ish: u q   (31) Adiabatik jarayon (6-rasm). 6-rasm. Adiabatik jarayonda s=const bo‘lganligi sababli, hs va Ts diagrammalarda adiabata ordinatalar o‘qiga parallel to‘g‘ri chiziq bilan tasvirlanadi(6-rasm a,b). Adiabatik kengayishda bug‘ning bosimi va temperaturasi kamayadi; o‘ta qizigan bug‘ quruq to‘yingan bug‘ga va keyin nam to‘yingan bug‘ga aylanadi. s=const bo‘lgani uchun, bug‘ning oxirgi parametrlarini aniqlash uchun bug‘ning boshlang‘ich va hech bo‘lmaganda oxirgi holatining bitta parametrini bilish zarur. Pv–diagrammada adiabatik jarayon (6-rasm, v) egri chiziq bilan tasvirlanadi. Adiabatik jarayonda bajarilgan ish quyidagi tenglamadan aniqlanadi: ) ( ) ( 22 2 11 1 2 1 v p h vp h u u       (32) Ichki energiyaning o‘zgarishi: NAM HAVO 6.1. Asosiy tushunchalar Kislorod, azot, karbonat angidrid va oz miqdordagi inert gazlardan (argon, neon, geliy, ksenon, kripton) iborat bo‘lgan atmosfera havosi tarkibida qandaydir

miqdorda suv bug‘lari bo‘ladi. Quruq havo bilan suv bug‘i aralashmasi nam havo deb aytiladi. Nam havo texnikada, avvalo quritish jarayonlarida keng qo‘llaniladi. Nam havo gazlar aralashmasining xususiy xollaridan biridir. Dalton qonuniga muvofiq, gazlar aralashmasidagi har bir gaz o‘zini shu aralashma temperaturasida aralashmaning butun hajmini egallagandek tutadi, boshqacha qilib aytganda, gazlar aralashmasidagi gazlarning partsial bosimlari yig‘indisi shu aralashmaning umumiy bosimiga teng. Quruq havoning partsial bosimini p havo bilan, suv bug‘ining partsial bosimini p b va aralashmaning ya’ni nam bug‘ning bosimini p bilan belgilab, Dalton qonuniga muvofiq quyidagini olamiz: p=p havo +p b (6.1) Odatda nam bug‘ bosimi atmosfera bosimi (B) ga teng bo‘lgani uchun quyidagicha yozish mumkin: B=p havo +p b (6.2) Bug‘ – havo aralashmasida suv bug‘i qanchalik ko‘p bo‘lsa, aralashmada suv bug‘ining partsial bosimi shunchalik yuqori bo‘ladi. Nam havodagi suv bug‘ining partsial bosimi p b , nam havoning mazkur temperaturadagi to‘yinish bosimidan (p s ) yuqori bo‘la olmaydi, ya’ni p b  p s (6.3) Nam havodagi suv bug‘ining maksimal partsial bosimi p s aralashma bosimi p ga bog‘liq bo‘lmay, faqat aralashma temperaturasiga bog‘liq. p b <p s bo‘lgan nam havoni to‘yinmagan, p b =p s bo‘lgan nam havoni esa to‘yingan nam havo deb ataymiz. To‘yinmagan nam havodagi suv bug‘i o‘ta qizigan holatda turadi.

6.1-rasm. Agar to‘yinmagan nam havo temperaturasini bosimni o‘zgartirmay pasaytirsak, to‘yinish holatiga erishish mumkin (6.1-rasm). Bunda boshlang ‘ ich temperaturasi t 1 bo ‘ lgan (6.1- rasmda 1- nuqta ) o ‘ ta qizigan suv bug ‘ i t 2 temperaturagacha sovitiladi ; Bu temperaturaga to ‘ yinish holati (2- nuqta ) mos keladi , temperatura yanada pasaytirilsa , havodan nam tushadi hamda bug ‘ ning partsial bosimi kamayadi . Bunday hodisaga kundalik turmushda ko ‘ p duch kelamiz : atmosfera havosida har doim suv bug ‘ ining ma ’ lum miqdori bo ‘ lgani uchun temperatura pasayganda havo , ko ‘ pincha to ‘ yingan bo ‘ ladi , tuman va shudring tushishi shu haqda guvohlik beradi . Shuning uchun p b bosim p s bosimga teng bo ‘ ladigan temperatura shudring nuqtasi deb aytiladi ( t sh ). Nam havodagi namning massaviy miqdori m b ning quruq havoning massaviy miqdori m h ga nisbatini havoning nam saqlami d deb ataymiz : d=m b /m x ; yoki d=  b /  x (6.4) Binobarin, d 1kg quruq havoga yoki (1+d) kg nam havoga to‘g‘ri keladigan nam massasidan (kilogramm hisobida) iborat. Nam saqlami d ni quyidagicha aniqlash mumkin. 1kg quruq havo va nam havo hajmi V dagi suv bug‘i uchun holat tenglamasi quyidagicha bo‘ladi: p x V=m x R x T va p b V=m b R b T Hadma – had bo‘lamiz:

p x /p b =m x R x /m b R b =(m x  287,04)/(m b  461,6)=0,622/d (6.5) (6.5) tenglamaga (6.1) –tenglamadan p x qiymatni qo‘ysak, nam saqlamini aniqlaymiz: d=0,622 p b /(p–p b ) (6.6) (6.6) tenglamadan ko‘rinib turibdiki, bug‘ning partsial bosimi p b ortishi bilan nam saqlami d ko‘payadi. Nam havoning berilgan temperaturasida uning bo‘lishi mumkin bo‘lgan maksimal nam saqlamini yuqoridagi tenglamalardan aniqlash mumkin, lekin bunda partsial bosim p b o‘rniga, uning maksimal qiymati, ya’ni shu temperaturadagi to‘yinish bosimi p s ni qo‘yish kerak. U vaqtda d s =0,642 p s /(p–p s ) (6.7) Bu munosabatlardan ko‘rinib turibdiki, maksimal nam saqlami, birinchidan, nam havo bosimi (barometrik bosim B) ning qiymatiga, ikkinchidan nam havo temperaturasiga bog‘liq, chunki p s kattalik temperaturaning qiymatiga bog‘liq. Suv bug‘ining to‘yinish bosimi barometrik bosimga teng bo‘lganda d s cheksizlikka aylanadi, bu holda nam havo quruq to‘yingan yoki o‘ta qizigan suv bug‘idan iborat bo‘ladi. Nam havoni tasvirlashda qulay bo‘ladigan yana bir tushuncha – nisbiy namlik tushunchasini kiritamiz. Nisbiy namlik deb, nam havodagi suv bug‘i partsial bosimining suv bug‘ining mazkur temperaturadagi to‘yinish bosimiga (ya’ni suv bug‘ining shu temperaturada bo‘lishi mumkin bo‘lgan maksimal partsial bosimiga) nisbati nisbiy namlik deb aytiladi;  =p b /p s Nisbiy namlik, odatda foiz hisobida ifodalanadi. p  p b < p s bo‘lgani uchun O    100 % bo‘ladi. Quruq havo uchun  =0, to‘yingan havo uchun  =100 %

bo‘ladi. Atmosfera bosimida to‘yingan havodagi suv bug‘ining partsial bosimi past bo‘lganligi tufayli, suv bug‘ini ideal gaz deb hisoblab, Boyl – Mariott qonuniga asosan p b /p s nisbatni  b /  s nisbat bilan almashtiramiz:  =  b /  s (6.9) Bu holda hisoblashdagi xato 2% dan oshmaydi. Aniq hisoblar uchun (6.8) formuladan foydalanish kerak. Nisbiy namlik tushunchasidan tashqari ba’zan absolyut namlik tushunchasidan ham foydalaniladi. Absolyut namlik deganda nam havodagi suv bug‘ining, odatda simob ustunining millimetri bilan o‘lchanadigan balandligi hisobida ifodalanadigan partsial bosimi p s kattaligi tushuniladi. Ba’zan bir kub metr nam havodagi gramm bilan ifodalanadigan suv bug‘i massasi absolyut namlik deb aytiladi. (6.7) va (6.8) tenglamadan nam saqlami bilan nisbiy namlik o‘rtasidagi bog‘lanishni ifodalovchi formulani keltirib chiqarish mumkin:  ) / () 622,0/( S б p p d d    (6.10) Demak, p b =p s bo‘lganda  faqat d ga bog‘liq bo‘lib, d=const da u o‘zgarmaydi. Havodagi bug‘ning holatini aniqlash uchun uning temperaturasini va partsial bosimini bilish lozim. Havodagi bug‘ning temperaturasi nam havo temperaturasi bilan bir xil bo‘lganligi tufayli uni termometr bilan aniqlash mumkin. Bug‘ning partsial bosimini aniqlash uchun gigrometrlardan foydalaniladi. Shu ikki asbob yordamida shudring nuqtasi temperaturasi t sh aniqlanadi. Shudring nuqtasini bilgan holda, suv bug‘i jadvallaridan t sh ga mos partsial bosim aniqlanadi. Gigrometrlarning ko‘p turlari mavjud. Hozir asosan Allyuora va Grove gigrometri qo‘llaniladi. Bu asbobda silliqlangan idishda joylashgan havo efir bug‘lanishi hisobiga soviydi. Shu sirtda shudring paydo bo‘lishi t sh ga erishilganini ko‘rsatadi. Yuqoridagi usul bilan partsial bosimni aniqlash taxminiy bo‘ladi, chunki shudringni paydo bo‘lishini aniq belgilash qiyindir. Shuning uchun

havoning nisbiy namligini va demak bug‘ning partsial bosimini aniq hisoblash uchun psixrometrdan foydalaniladi. 6.2-rasm . Psixrometr ikkita simobli termometrdan – quruq va xo‘l deb aytiladigan termometrdan iborat. Ho‘l termometrning quruq termometrdan farqi shuki, uning simobli sharchasi suv bilan ho‘llangan matoga o‘rab qo‘yiladi. Nam havo oqimi bu termometrlarning simobli sharchalarini yuvib o‘tganda quruq termometr nam havo temperaturasini ko‘rsatadi. Xo ‘ l termometr esa o ‘ zining simobli sharchasi o ‘ ralgan nam matodagi suv temperaturasini bildiradi . Nam termometrni havo yuvib o ‘ tganda ho ‘ l mato sirtidagi suv bug ‘ lanadi ( agar nam havo to ‘ yingan bo ‘ lmasa ). Bunda matoni yuvib o ‘ tadigan havo qanchalik quruq bo ‘ lsa , ya ’ ni havodagi bug ‘ ning partsial bosimi qanchalik kichik bo ‘ lsa , suv shunchalik jadalroq bug ‘ lanadi va nam mato temperaturasi pasaya boshlaydi . Nam mato temperaturasi pasayganda nam matoga havoning eng yaqin qatlamlaridan issiqlik keladi . Shu tufayli muvozanat ( nam mato temperaturasining o ‘ zgarmasligi ) shudring nuqtasi temperaturasida emas , balki biroz yuqori temperaturada qaror topadi . Bu temperatura xo ‘ l termometr temperaturasi deb aytiladi . Quruq termometr temperaturasi t q bilan , ho ‘ l termometr temperaturasi t h orasidagi ayirma havo namligiga proportsional bo ‘ ladi . t q va t h ni bilgan holda maxsus psixrometrik diagrammalar (6.2- rasm ) yoki jadvallar hamda hd – diagrammalardan foydalanib , havoning nisbiy namligi aniqlanadi . 6.2. Nam havoning zichligi, gaz doimiysi va entalpiyasi

Nam havoning zichligi aralashma temperaturasidagi va o ‘ zining partsial bosimida olingan bug ‘ va quruq havo zichliklari yig ‘ indisiga teng .  =  b +  h , (6.11) ya’ni  =p/RT; (6.12) Nam havoning gaz doimiysini quyidagi tenglamalardan aniqlash mumkin:) /(2, 8314 /2, 8314 б б x x ар r r R         (6.13) Nam havo entalpiyasi quruq havo va suv bug‘i entalpiyalari yig‘indisiga teng. Nam havo entalpiyasini 1 kg quruq havoga yoki (1+d) kg nam havoga nisbatan olish mumkin. (1+d) kg nam havo entalpiyasi quyidagiga teng: h=h x +dh b (6.14) 1 kg quruq havo entalpiyasi (kJ/kg) miqdori uning temperaturasi t  S qiymatiga teng, chunki p=const da quruq havo solishtirma issiqlik sig‘imi  1kJ/(kg  grad) ga teng. 1 kg quruq to‘yingan bug‘ning past bosimlardagi entalpiyasi quyidagi empirik formuladan aniqlanishi mumkin: h b =2490+1,97 t T , u holda nam havo entalpiyasi: h=t+(2490+1.97t T )d bo‘ladi. 6.3. Nam havoning hd – diagrammasi Nam havo parametrlarini prof. A.K. Ramzin tomonidan 1918 yilda taklif qilgan hd – diagramma yordamida aniqlash qulaydir. Agar ordinata o‘qiga nam havo entalpiyasi h ni, abtsissalar o‘qiga esa havoning nam saqlami d ni qo‘yib chiqsak, u holda hd – diagramma hosil bo‘ladi.

Bu diagramma yordamida nam havo bilan bog‘liq bo‘lgan hisoblarni, jumladan parametrlarni aniqlash va quritish jarayonlarini tekshirish mumkin. Diagrammada turli xil chiziqlarni qulayroq joylashtirish uchun koordinata o‘qlari bir-biriga nisbatan 135  ostida joylashtiriladi. Bu qiyshiq burchakli diagrammada d=const chiziq vertikal (ordinatalar o‘qiga parallel) joylashadi. Bu qiyshiq burchakli hd – diagrammada izoentalpiyalar (6.3-rasm) d o‘qiga parallel, ya’ni o‘sha  burchak ostida joylashgan. Qiyshiq burchakli tizimda temperaturalar ortishi bilan izotermalar qiyaligi ham ortadi, bunda 0  S izotermaning qiyaligi nolga teng bo‘ladi. Diagramma 98 kPa barometrik bosim uchun tuzilgan. Lekin diagrammadan boshqa bosimlarda ham foydalanish mumkin, chunki atmosfera bosimini odatdagi o‘zgarishlarida h va d kam o‘zgaradi. hd – diagramma t va  orqali h va d ni, d orqali p b –ni aniqlash imkonini beradi. Bundan tashqari hd – diagrammadan nam havoning har bir holati uchun shudring nuqtasi temperaturasini aniqlash mumkin. Nam havoni isitish d=const da ro‘y beradi. hd – diagrammada bu jarayon AV vertikal chiziq bilan tasvirlangan. Sovitish jarayoni ham d=const da kechadi (MO to‘g‘ri chiziq). Bu jarayon havoni to‘liq to‘yinishgacha, ya’ni  =100% gacha to‘g‘ridir. Havo bundan keyin ham sovitilsa, u namlik bilan o‘ta to‘yinadi va havodan namlik shudring sifatida ajralib chiqadi. Kondensatsiya jarayonini shartli ravishda  =100% chiziq bo‘yicha kechadi deb hisoblash mumkin. Masalan, 0 nuqtadan С nuqtagacha kondensatsiyalanish natijasida hosil bo‘lgan suv miqdori (1kg quruq havoga nisbatan) d 1 –d 2 ga teng. Havoni o‘zgarmas bosimda namlik bilan to‘yingan jarayoni h=const da ro‘y beradi (M С kesma). hd –diagramma yordamida shudring nuqtasi temperaturasini aniqlash mumkin. Buning uchun havoning ma’lum holatini belgilovchi nuqtadan  =100% chizig‘igacha vertikal o‘tkaziladi va kesishgan nuqtadan o‘tuvchi izoterma shudring nuqta temperaturasini (0 nuqta) bildiradi.

6.3-rasm. Nam havoning hd - diagrammasi

O'xshashlar

Suv bug’i

Bug‘ turbinali qurilma

Qishloq va suv xo’jaligi ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish xususiyatlari

Yoqilg‘i

Suyuqliklarning xossalari