Sovitish mashinasining termodinamiк asoslari, ish sikllari va sovitish agentlari - Fizika - Referatlar

Sovitish mashinasining termodinamiк asoslari, ish sikllari va sovitish agentlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

203.5 KB

Ko'chirib olish

Sovitish mashinasining termodinami к asoslari, ish sikllari va sovitish agentlari Reja: 1. Bug’-kompression sov i tish mashinasi. 2. Sov i tish agentlari. 3. Sovuqlik tashuvchilar.

1. Bug’-kompression mashinasi Sovuqlikni uzluksiz olish uchun eng qulay va keng tarqalgan usul – mashinali sovitish usulidir. Bu mashinalarda sovuqlik manbai ishchi jism hisoblanadi. Ishchi jism (sovituvchi agent) sifatida atmosfera bosimida past qaynash haroratiga ega bo’lgan suyuqliklar ishlatiladi. Ularga ammiak, freonlar, oltingugurt angidriti va boshqalar kiradi. Bu suyuqliklar sovitish mashinasida o’z agregat holatini o’zgartiradi va shu bilan bug’lanish jarayoni sovitiluvchi muhitdan issiqlik olish bilan birga boradi. Bug’lanuvchi suyuqlik haroratining kamayishi bosimni pasaytirish evaziga bo’ladi. Masalan: suv atmosfera bosimida 100 o C haroratda qaynaydi, bosimning 0,006 ata gacha pasayishi qaynash haroratini 0 o C gacha pasaytiradi. Ammiak (NH 3 ) atmosfera bosimida (760 mm.sim.ust.=1 ata) -33,4 o C da qaynaydi; bosimning 0,5 ata gacha pasayishi qaynash haroratini -15 o C gacha pasaytiradi.

Bundan tashqari o’z agregat holatini o’zgartirmaydigan ishchi jismlar ham ishlatiladi. Masalan: shunday jism hisoblanuvchi havo sovituvchi muhitdan issiqlik olib, o’z haroratini oshiradi. Mashina bilan uzluksiz sovitishda sovitiluvchi muhit (masalan: sovitgich kamerasining havosi) issiqligini ishchi jismga beradi. Ishchi jism issiqligini yuqori haroratli atrof-muhitga (masalan: suv yoki havo) uzatadi. Termodinamikadan ma’lumki, past haroratli jismdan issiqlik olib, yuqori haroratli jismga uzatish uchun ish bajarish zarur; bu ish sovitish mashinasi yuritmasidagi ishdir. Sovitish mashinasi ishining prinsipial sxemasi 1- rasmda ko’rsatilgan. Bu yerda sovitiluvchi kamera issiqlik beruvchidir va atrof-muhit haroratidan T past haroratga T o , o C ga egadir. Atrof-muhit issiqlik qabul qiluvchidir. Mashina yordamida uzluksiz sovitish uchun ishchi jism (sovitish agenti) sovitish siklini bajarishi kerak.

Shunday sikllardan biri – К arno sikli 2-rasmda ko’rsatilgan. К arno sikli ikkita izoterma va ikkita adiabatadan tashkil topgan. 4-1 izotermik jarayonida ishchi jismga issiqlik beruvchidan issiqlik beriladi, bunda uning harorati T o o’zgarmaydi. Ishchi jism 1-2 adiabatik siqish jarayonida atrof-muhit bilan issiqlik almashinmaydi va ishchi jism harorati T o dan T gacha ko’tariladi. 2-3 izotermik jarayonida ishchi jismdan qabul qiluvchiga issiqlik uzatiladi, harorat o’zgarmay qolaveradi. 3-4 adiabatik kengayish jarayonida ishchi jism haroratini T dan T o gacha pasaytiradi.

rasm. Sovitish mashinasi ishining prinsipial sxemasi

rasm. К arnoning teskari sikli К arno siklining bajarilishi uchun issiqlik beruvchi va ishchi jism hamda issiqlik qabul qiluvchi va ishchi jism haroratlari o’rtasidagi farq nolga teng bo’lishi zarur, ya’ni T – ishchi jism va issiqlik qabul qiluvchi haroratlari. 4-1 va 2-3 issiqlik berish va olish izotermik jarayonlarining borishi uchun ikkita cheksiz katta jismlarning bo’lishi zarur (issiqlik beruvchi va oluvchi); bu jism haroratlari issiqlik almashinish jarayonida o’zgarmaydi.

К arnoning teskari sikli natijasida 4-1 izotermik jarayonda issiqlik T o past haroratli jismdan 2-3 jarayonda issiqlik ishchi jismdan T yuqori haroratli jismga o’tadi. Bu siklda adiabatik siqish 1-2 jarayoni evaziga sodir bo’ladi. Adiabatik siqish jarayonini amalga oshirish uchun l siq ish bajarilishi zarur. Haroratning T dan T o gacha keyingi pasayishi 3-4 adiabatik kengayish jarayonida ro’y beradi; bunda l ken foydali ish bajariladi. Siqish va kengayish ishlarining farqi teskari siklni bajarishga sarflanadigan ishdir: ken siq l l l   . Shunday qilib, teskari siklni bajarish natijasida T o past haroratli jismdan q o issiqlik olinib, T yuqori haroratli jismga uzatiladi. l ish issiqlikka aylanadi, issiqlik esa ishchi jismga beriladi. Shuning uchun yuqori haroratli jismga faqatgina sovitiluvchi jismdan olingan q o issiqlik emas, balki sarflangan l ishga ekvivalent issiqlik ham uzatiladi. Ishchi jismga berilgan va undan olingan issiqlik miqdorlari teng

bo’lishi kerak. Issiqlik balansi tenglamasi quyidagi ko’rinishga ega:к o q l q   bu yerda: q o - sovitiluvchi jismdan ishchi jismga uzatilgan issiqlik miqdori; l - bajarilgan ishga ekvivalent, ishchi jismga berilgan issiqlik miqdori; q k - ishchi jismdan olinib, yuqori haroratli jismga berilgan issiqlik miqdori. T  S diagrammada q k issiqlik a-2-3-v maydon bilan ifodalanadi (2-rasm). q o issiqlik a-1-4-v maydon bilan ifodalanadi. Teskari siklni bajarishga sarflangan ish l issiqlik balansidan aniqlanishi mumkin: o к q q l   T  S diagrammada l shtrixlangan 1-2-3-4 maydon bilan ifodalanadi. Sovitish siklining unumdorligi eksergetik F.I.K. bilan baholanadi. Eksergetik F.I.K. sovitish

obyektidan olinayotgan va sistemaga uzatilayotgan issiqlik oqimining sarflangan ishga nisbatiga teng: l qe e  e kattalik, ko’pincha F.I.K. deb emas, balki sovitish koeffitsienti deb ataladi va  bilan belgilanadi. Lekin eksergetik F.I.K. va  sovitish koeffitsientlarining fizik ma’nosi boshqa-boshqadir [1]. Hayotda sovitiluvchi muhit bo’lib mahsulotlar saqlanuvchi kamera, muz olinuvchi suv va boshqalar hisoblanadi. Sovitish agentidan issiqlik oluvchi muhit sifatida suv yoki havo, atrof-muhitning arzon jismlari olinadi. Sovitiluvchi muhit harorati T o qanchalik yuqori va sovituvchi suv yoki havo harorati T qanchalik past bo’lsa, sovitish koeffitsienti  va foydali ish koeffitsienti shunchalik yuqori bo’ladi.  va е larning katta qiymatlari sovitish mashinasi unumi katta ekanligini bildiradi.

К arno siklida sovuqlik eng kam ish bajarish hisobiga olinadi. Real sharoitlarda issiqlik beruvchining, ya’ni sovitiluvchi muhitning harorati ishchi jism haroratidan yuqori bo’lishi lozim. Shunda 4-1 jarayonida issiqlik ishchi jismga o’z-o’zidan o’tadi. Issiqlik qabul qiluvchining harorati, ya’ni suv yoki havo harorati, ishchi jismnikidan doim past bo’lishi lozim. Shunda issiqlik ishchi jismdan suv yoki havoga o’tadi. (2-3 jarayon) haroratlar farqi mavjudligida bo’ladigan issiqlik almashinish jarayoni qaytmas jarayondir. Har qanday qaytmas jarayonda energiya “yo’qoladi”,* haroratlar farqi tufayli paydo bo’luvchi yo’qotuvlar sovitish mashinasida qo’shimcha ish sarflashga sabab bo’ladi. Lekin haroratlar farqini kamaytirish issiqlik almashinish apparatlarining yuzasini oshirishga olib keladi. Shuning uchun, issiqlik almashinish apparatlari haddan tashqari katta va qimmat bo’lmasligi kerak.

Biz ko’rib o’tgan К arnoning teskari siklini amalga oshirish uchun l mexanik ish bajarish zarur. Shuni ta’kidlash o’rinliki, bu siklni amalga oshirish uchun tashqaridan issiqlik energiyasini sarflasa bo’ladi. Sarflanuvchi energiya turiga ko’ra sovitish mashinalarini ikki guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga kompression sovitish mashinalari kiradi. Bularning o’zi ham sovutuvchi agent turiga ko’ra ikkiga: havo va bug’ sovitish mashinalariga bo’linadi. Hozirgi davrda bug’ kompression mashinalari keng tarqalgan. Ularning ishchi jismi atmosfera bosimida past qaynash haroratiga ega. Bu ishchi jismlar takrorlanuvchi aylanma jarayon sodir qilib, o’z agregat holatini o’zgartiradi: suyuqlikdan bug’ga, bug’dan suyuqlikka aylanadi. Bug’ kompression sovitish mashinalarining eng keng tarqalgan turlari ammiak (NH 3 ), dixlordiftormetan (freon-12, CF 2 Cl 2 ), oltingugurt angidridi (SO 2 ), xlormetil (CH 3 Cl) va boshqalardir.

Ikkinchi guruhga sovuqlik olish uchun tashqaridan issiqlik sarflovchi absorbsion va paroejektor sovitish mashinalari kiradi. Absorbsion sovitish mashinalarida ishchi jism sifatida turli aralashmalar, asosan, ammiakning suvdagi eritmasi ishlatiladi. Paroejektor mashinada ishchi jism – suv bug’idir. ________________________________________ _________________ * “Energiya yo’qolishi” atamasi energiyaning umuman yo’q bo’lishini emas (ma’lumki energiya yo’qolmaydi), balki energiya o’z shakli yoki kattaligi bo’yicha ma’lum sistema yoki maqsad uchun yaroqsizligini anglatadi.

rasm. Sov i tish mashinasining sxemasi

rasm. Bug’ sovitish mashinasining nam bug’ oblastidagi sikli Bu kitobda bug’ kompression sovitish mashinasi o’rganiladi.

3-rasmda kompressor, kondensator, kengaytirish silindri va bug’latgichdan iborat sovitish mashinasining prinsipial sxemasi ko’rsatilgan. Mashinaning barcha elenmentlari trubalar bilan tutashtirilgan. Bu mashinaning sovitish sikli nam bug’ oblastida amalga oshiriladi (bunday sikl 4-rasmda ko’rsatilgan). К ompressor bug’latgichdan sovitish agentining nam bug’larini 1 holatda R o bosim bilan so’rib oladi va adiabatik tarzda yuqori bosimgacha R k siqadi. Bug’ning harorati ham T o dan T k gacha ko’tariladi. К odensatorda siqish uchun l ish sarflanadi. Siqilgan bug’lar kondensatorga quruq to’yingan bug’ holatida 2 haydaladi. К ondensatorda sovitish agenti suv yoki havo bilan sovitiladi, natijada u to’yingan bug’ holatidan suyuqlikka o’tadi, ya’ni 2-3 jarayonda kondensatsiyalanadi. К ondensatsiyalanish jarayoni ham qaynash kabi o’zgarmas harorat va bosimda sodir bo’ladi. Suyuq sovitish agenti 3 holatda kengaytirish silindriga kiradi, bu yerda esa adiabatik tarzda 4

holatgacha kengayadi. К engayish jarayonida 3-4 bosim R k dan R o ga pasayadi, sovitish agentining harorati ham T o ga kamayadi. 4 holatda past haroratli sovutish agenti bug’latgichga qaytadi. Bug’latgichda sovitish agentiga sovitiluvchi muhitdan issiqlik o’tadi va u o’zgarmas bosim R o va haroratda T o 4 holatdan 1 holatga o’tadi. 1 holatda sovitish agenti kompressorga yana so’riladi va sikl uzluksiz takrorlanadi. Sovitiluvchi muhitdan sovitish agenti olgan issiqlik sovitish mashinasining sovitish unumdorligi deb ataladi. T  S diagrammada (4-rasm) sovitish unumdorligi a-1-4-v maydon bilan ifodalanadi. Sovitish agentining kondensatorda bergan issiqligi a- 2-3-v maydonga teng. Sovitish mashinalari ish sikli amalda К arno siklidan farqlanadi. 2. Sovitish agentlari. Sovitish agenti  bu sovitish mashinasida sovitiluvchi muhitdan issiqlikni olib, uni suv yoki havoga uzatuvchi ishchi jismdir.

Sovuqlik tashuvchi namokobli sovitish sxemalarida ishlatilib, bug’latgichlarda sovitish agentining qaynashi hisobiga soviydi va o’zi kamera havosini sovitadi. Sovitish agentlariga katta va turli xil talablar qo’yiladi. Bu talablarni shartli ravishda 4 guruhga bo’lish mumkin: termodinamik, fizik-kimyoviy, fiziologik va iqtisodiy. 1) Termodinamik talablar: sovitish agenti atmosfera bosimida past qaynash haroratiga ega bo’lishi kerak. Porshen kompressorli sovitish mashinlarida past bosim hosil qilish uchun agentning normal qaynash harorati (760 mm.sim.ust.) -10 o C dan yuqori bo’lmasligi shart. Bug’latgichda sovitish agentining bosimi atmosfera bosimiga yaqin, hatto bir oz kattaroq bo’lishi zarur. Bug’latgichdagi bosim atmosferanikidan past bo’lishi, ya’ni sistema vakuum ostida bo’lsa, sovitish mashinasi sistemasiga nozichliklar orqali havo kirishi mumkin va natijada

mashinaning ishlashi yomonlashadi. Sistemaga kirgan havo bosimni oshiradi, mashina unumdorligini pasaytiradi va ortiqcha mexanik energiya sarflanadi. К ondensatorda sovitish agentining bosimi juda ham yuqori bo’lmasligi zarur va 1,17  1,48 MPa dan oshmaydi. Bu germetiklikka bo’lgan ehtiyojni va nozichliklardan sovitish agentining chiqib ketishini kamaytiradi. O’rtacha va yirik porshenli kompression mashinalar uchun sovitish agentining hajmiy sovitish unumdorligi 1 o v v q q  iloji boricha katta bo’lishi kerak. Bu sirkulyatsiya qilinadigan sovitish agentining hajmini kamaytiradi o o 1 q Q Gv V   va natijada kompressor o’lchamlari kichiklashadi. Lekin kichik porshenli va turbo kompressorlar uchun sovitish agentlari kichik hajmda sovitish unumdorligiga ega bo’lishi zarur. К ichik sovitish mashinalarida massaviy sovitish unumdorligi kichik bo’lishi kerak, chunki bunda hosil

bo’luvchi ko’p miqdordagi suyuqlik avtomatik rostlash ventilini yasashni osonlashtiradi. Sovitish agentining nisbiy og’irligi va qovushqoqligi iloji boricha kichik bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Shunda ishchi agentini mashinada sirkulyatsiya qilinganda qarshilik kamayadi, chunki nisbiy og’irlik va qovushqoqlik qarshilikka to’g’ri proporsional. К atta issiqlik o’tkazuvchanlik va issiqlik berish koeffitsientlari sovitish agentlarining ijobiy xususiyatlaridir, chunki bu issiqlik almashinish apparatlarining (bug’latgich va kondesator) ishini yaxshilaydi va issiqlik jarayonini jadallashtiradi. 2) Fizik-kimyoviy talablar. Sovitish agentining moyda erish, aralashish xususiyati ijobiy va salbiy tomonlarga ega. Ijobiy tomonlariga kompressorni moylashda yomon o’zgarishlar bo’lmasligi, bug’latgich va kondensator ichki yuzasida issiqlik almashishini yomonlashtiruvchi moy qatlami bo’lmasligi kiradi. Bu agentlar kamchiligiga

kompressordan ko’p miqdordagi moyni olib chiqib ketishi va qaynash haroratining ko’tarilishi kiradi. Moy bilan aralashmaydigan yoki kam aralashadigan sovitish agentlarining afzalligi kompressor silindridan kam miqdorda moyning olib ketilishi va qaynash haroratining doimiyligidir. Bug’latgich va kondensatordan moy chiqarishning qiyinligi bu sovitish agentlarining kamchiligidir. Biron-bir sababga ko’ra sistemaga kirib qolgan namlik bilan aralasha olish xususiyati sovitish agentining afzalligidir. Bunda sovitish mashinasida muz probkalar paydo bo’lmaydi. Sovitish agentlari mashina yasalgan metallga ta’sirsiz bo’lishi lozim. Ular kimyoviy mustahkam, kompressordagi yuqori haroratlarga bardoshli, yong’indan va portlashdan xavfsiz bo’lishi kerak. Sovitish agenti mashinadagi nozichliklardan kam oqib chiquvchan va oqib chiqqanda esa tez va oson aniqlanuvchan bo’lishi zarur.

3) Fiziologik talablar. Sovitish agenti inson hayoti va sog’lig’i uchun xavfsiz bo’lishi kerak, demak u zaharli, bo’g’uvchi bo’lmasligi lozim. 4) Iqtisodiy talablar. Yuqorida sanab o’tilganlardan tashqari sovitish agenti oson ishlab chiqariluvchi va arzon bo’lishi kerak. Hozirgi vaqtda qo’llaniluvchi sovitish agentlari bu talablarning barchasiga ham javob beravermaydi. Sovitish agentining turi sovitish mashinasining o’lchami va konstruksiyalariga, hamda ishlatilish maqsadi va sharoitlariga ko’ra tanlanadi. Sovitish agentlari sifatida ammiak NH 3 (1870 yili taklif etilgan), oltingugurt oksidi SO 2 (1874 y.), xlormetil (1878 y.), freon va boshqalar ishlatiladi. Hozirda yangi sovitish agentlari yaratish borasida ilmiy ishlar davom etmoqda. Jumladan, Toshkent davlat texnika universitetining “Sovitish mashinalari va qurilmalari” kafedrasi hamda “ Issiqlik nasoslari” Muhandislik markazi hamkorlikda yangi sovitish

agenti  propan va butan gazlari aralashmasini yaratdilar. 1-jadvalda ayrim sovitish agentlarining fizik xususiyatlari ko’rsatilgan. Ammiak (NH 3 ). Bu sovitish agenti ijobiy termodinamik xususiyatlarga ega. Ammiakning atmosfera bosimidagi qaynash harorati -33,4 o C. Oddiy ishlash sharoitlarida bug’latgichdagi bosim atmosfera bosimidan yuqori va faqatgina qaynash harorati - 33,4 o C dan kichik bo’lgandagina, qaynash bosimi ham atmosfera bosimidan kichik bo’ladi. К ondensatordagi bosim 0,78  1,27 MPa, suv harorati 30 o C bo’lganda bosim 1,47 MPa dan ortmaydi. Ammiakning hajmiy sovuqlik unumdorligi nisbatan katta bo’lgani uchun sovitish mashinasida nisbatan kam agent sirkulyatsiya qilinadi. Ammiak moy bilan deyarli aralashmaydi. Lekin suvda juda yaxshi eriydi, aralashadi. +15 o C haroratda 1 hajm suvda 700 hajm ammiak eriydi. Ammiakning bu xususiyati sistemada muz probkalari hosil

bo’lishini bartaraf etadi. Texnik ammiak miqdori 0,2 % dan ortiq bo’lmagan suvni tutishi kerak. Ammiak qora metallarga (cho’yan, po’lat) ziyonsiz, mis va uning qotishmalarini, namlik ishtirokida, kuchli darajada oksidlaydi. Shuning uchun ammiakli sovitish qurilmalarida mis detallar qo’llanilmaydi. Ammiak nozichliklardan chiqib ketganda, buni uning hididan aniqlasa bo’ladi. Ammiakning chiqqan joyini aniqlash uchun lakmus qog’ozchalar ishlatiladi. Lakmus qog’ozchalar ammiak ta’sirida to’q pushti rangga kiradi. Ammiak o’tkir hidli bo’lib, inson organizmiga zararli. Agar xona havosida 1% ammiak bo’lsa, odam zaharlanadi. Ammiak yonuvchan bo’lib, havoning 13,1  26,8% hajmini tashkil etsa, portlash hodisasi ro’y beradi. Gazsimon ammiak havodan yengil. Ammiakda ishlovchi sovitish mashinalaridan foydalanganda texnika xavfisizlik qoidalariga qat’iy rioya qilinishi lozim. Ammiak oson ishlab chiqariladi va arzon.

Sovitish agentlarining fizik xususiyatlari jadval S ov i tis h agenti Кimy oviy formulasi M oleku lyar massasi 0,1M Pa da qaynash harorati, o C Кrit i k h arorat, o C Кriti k bosim MPa M uzl ash h arorati, o C 1 2 3 4 5 6 7 Ammia k NH 3 17,03 -33,6 +13 2,4 11,3 0 -77,7 Oltingu SO 2 64,06 - +15 7,87 -75,2

gurt oksidi 10,08 7,2 Xlorme til CH 3 C l 50,42 - 23,74 - 143,1 6,68 -97,6 Freon - 11 CFCl 3 137,39 +23, 7 +19 8 4,37 -111 Freon- 12 CF 2 Cl 2 120,92 -30,1 +11 1,5 4 -155 Freon- 22 CHF 2 Cl 86,48 -41,1 +96 4,93 -160 Freon- 142 C 2 H 3 F 2 Cl 100,48 -9,21 +13 7,1 3,92 -130

Oltingugurt angidridi (SO 2 ). Atmosfera bosimidagi qaynash harorati -10 o C. Qaynash harorati -10 o C dan pasayganda, bosim atmosfera bosimidan kichik bo’lib qoladi. Natijada sistemaga havo so’riladi va havo tarkibidagi namlik oltingugurt oksidi bilan reaksiyaga kirib, kislotani hosil qiladi. Oltingugurt kislotasi po’latdan yasalgan detallarni yemiradi, lekin misga hech qanday salbiy ta’sir etmaydi. Bu sovitish mashinasida ishlovchi mashina kondensatoridagi bosim 0,39  0,59 MPa dan oshmaydi. Oltingugurt angidridining massaviy va hajmiy sovuqlik unumdorligi ammiaknikiga nisbatan kichik bo’lgani uchun, unda ishlovchi mashinaning o’lchovlari xuddi shunday unumdorlikdagi ammiakli mashinanikidan katta. Oltingugurt angidridi gazda deyarli erimaydi, aralashmaydi, lekin katta bosimlarda reaksiyaga kirishadi. Oltingugurt angidridi bir muncha moylash

xossasiga ega, shuning uchun kompressordagi moyning miqdori kam. Oltingugurt angidridi juda zaharli, u eng zaharli sovitish agentidir. Uning oqib chiqqan joyi nashatir spirti yordamida aniqlanadi. Hozirgi davrda oltingugrt angidridi deyarli qo’llanilmaydi. Freonlar (xladonlar). Freonlar – bu to’yingan uglevodorodlarnnig, xususan, etanning S n H 2n+2 ftorli va xlorli hosilasidir. Ular vodorod atomi o’rniga ftor, xlor, brom atomlarni qo’shib hosil qilinadi (C n H x F y Cl z Br u ). Ularning turi juda ko’p. Bu kimyoviy birikmani hosil qiluvchi elementlar molekulalari soni x+y+z+u =2n+n munosabat bilan bog’langan. Freonlarning turliligi va nomining qiyinligi tufayli shartli sistemada belgilash qabul qilingan: har bir sovitish agenti kimyoviy formalasiga bog’liq ravishda o’zining sonli belgisiga ega, masalan, freon -12 (diftordixlormetan CF 2 Cl 2 ), freon-22 (diftormonoxlormetan CHF 2 Cl) va boshqalar. Sovitish agentini sonli belgilash quyidagicha bajariladi. К ichik

razryadda, ya’ni oxirgi sonda (masalan: freon -12 uchun 2) molekuladagi ftorning atom soni ko’rsatiladi. Ikkinchi razryadda (bizning misolda u 1) molekuladagi vodorod atomi sonidan bittaga katta son ko’rsatiladi. Uchinchi razryadda (bizning misolda u yo’q) molekuladagi uglerod atom sonidan bittaga kichik son ko’rsatiladi. Boshqacha aytganda, sovitish agentining qisqartilgan belgilanishi R  N formula bo’yicha bajariladi. R sovitish agentini bildiradi. N freonning nomeri yoki boshqa agentning nomeri. Freonlar shartli belgilanishini quyidagicha o’qish lozim: 2 ta raqamli belgida birinchi son yoki uchta raqamli belgida dastlabki ikkita son freon olingan bazaviy to’yingan uglerodni S n N 2n+2 ko’rsatadi. Quyidagi sonlar qabul qilingan 1  SN 4 (metan); 11  S 2 N 6 ( е tan); 21  S 3 N 8 (propan); 31  S 4 N 10 (butan). O’ng tomonda freondagi ftor atomining soni yoziladi. SF 2 Sl 2 – R12; S 3 F 4 Sl 4 – R214; CCl 4 – R10. Freonda o’rni olinmagan vodorod atomlari mavjud bo’lsa ularning soni 10 li raqam soniga qo’shiladi:

CFCl 3  R11; CF 2 Cl 2  R12; CHFCl 2  R21; CHF 2 Cl  R22 freonda brom atomi bo’lsa asosiy raqamdan so’ng V harfi, undan keyin brom atomining soni yoziladi: CF 2 Br 2 – R12B 2 . Sovitish agentlarining aralashmasini belgilashda komponentlar nomi va ularning massaviy ulushlari ko’rsatiladi. Masalan: 90% R22 va 10% R12 dan iborat aralashma R22/R12 (90/10) tarzda belgilanadi. Savdo va umumiy ovqatlanish shoxobchalarida ishlatiluvchi sovitish mashinalarida freon-12, freon-22 keng qo’llaniladi. Freonlar hidsiz, oz miqdorda inson uchun zararsiz. Freonlar hajmning 30% ni е gallaganda kislorodni siqib chiqaradi, natijada odamni bo’g’adi (havodan 3,5 barobar og’ir). Ochiq alangada freonlar bo’linadi va qisman zaharli fosgen gazini hosil qiladi. Shuning uchun freonli mashina o’rnatilgan xonalarda ochiq alanga bilan ishlash, chekish taqiqlanadi. Freonlar yong’in xavfini hosil qilmaydi. Namlik bo’lmaganda metallarga ta’sir е tmaydi, suvda

е rimaydi. Masalan: 20 o C freon massasining 0,003 % ulushi miqdorida suv е riydi. Shu tufayli rostlash ventilida muz probkasi paydo bo’lmasligi uchun suv miqdori freon-12 da 0,006% dan va freon-22 0,0025% dan oshmasligi shart. Bundan tashqari, freonda namlikning mavjud bo’lishi metallarni korroziyalanishga olib keladi. Freon solishdan oldin sovitish mashinalari yaxshilab quritiladi. Freonlar havo va ammiakka nisbatan ancha uchuvchan. Ular hidsiz bo’lgani uchun, ularning oqib chiqayotganini sezish qiyin. Shu sababli, sovitish mashinasining birikmalarini yaxshilab zichlash, germetik holga keltirish lozim. Freonlar turli xil nometall moddalarni е ritgani uchun, qurilmalarda maxsus rezinali zichlash materiallari ishlatiladi. Freon moyda yaxshi е riydi. U ammiakdan ancha og’ir, shuning uchun gidravlik qarshiliklarni kamaytirish maqsadida trubalar diametri xuddi

shunday unumdorli ammiak mashinalariga nisbatan ikki barobar katta qilinadi. Freon-12 ning hajmiy sovitish unumdorligi ammiaknikidan kichik. Shuning uchun, freon kompressorining o’lchamlari xuddi shunday unumdorlikdagi ammiakli kompressor o’lchamlaridan 1,3 barobar katta. Freonlarning qaynash haroratlari anchagina past: atmosfera bosimida freon-12 -29,8 o С da, freon-13 - 81,5 o С da qaynaydi. Freonli qurilmalar oson е rishiluvchi bosimlarda ishlaydi. Masalan, freon-12 0,186 va 0,759 MPa da qaynaydi (-15 o C) va kondensatsiyalanadi (30 o С ). So’nggi vaqtlarda ishchi jism sifatida ikkita komponentlarning aralashmasi ishlatilmoqda. Freon- 22 ga massasining 10  15% ulushida freon-12 qo’shilsa, freon-12 xususiyatlariga yaqin, lekin moyni ko’proq erituvchi aralashma hosil qilinadi. Porshenli mashinalar uchun freon-502 aralashmasi (48,8% freon-22 va 51,2% freon-115) tavsiya е tiladi.

Uning portlash havfi yo’q, insonga ziyonsiz, yaxshi termodinamik xususiyatlarga е ga. Bu aralashmaning qaynash harorati -45,6 o С . Yuqorida qayd е tilgan ToshDTU “SM va Q” kafedrasida yaratilgan yangi sovitish agenti propan va butan gazlarining aralashmasi bo’lib (tarkibi mos ravishda aralashma massasining 70% va 30% ni tashkil е tadi) atrof-muhitga zararsiz [2]: - atmosferaning ozon qatlamiga hech qanday salbiy ta’sir е tmaydi; - global issiqlik е ffektiga hech qanday ulush qo’shmaydi; - freonda ishlovchi har qanday bug’- kompression sovitish mashinalarida konstruksiyasiga o’zgartirish kiritilmasdan yangi agent qo’llanilishi mumkin; - aralashmani tayyorlash uchun xomashyo chetdan keltirilmaydi, balki mamlakatimizda ishlab chiqariladi;

- arzon (tannarxi respublikamizga keltirilayotgan freonlar narxidan 20-25 barobar kam) Propan-butan aralashmasi bilan о ’tkazilgan tajribalardan ma’lum bo’ldiki, -5  +15 o C darajada suyuqlik olish uchun sovitish mashinasi sarflovchi energiya miqdori xuddi shunday freon mashinalaridagiga nisbatan 50  65% kam. 3. Sovuqlik tashuvchilar. Sovuqlik tashuvchilar bu  sovitish texnikasida sovuqlikni ma’lum masofaga uzatuvchi, yetkazuvchi ishchi jismlardir. 5-rasmda ko’rsatilganidek sovitish mashinasining bug’latgichida sovuqlik tashuvchi sovitiladi, so’ngra kamerada nasos vositasida haydaladi. Bu yerda u issiqlikni qabul qilib isiydi va yana bug’latgichga qaytadi.

rasm. Sovuqlik tashuvchi bilan sovituvchi qurilmaning sxemasi Bug’latgichda sovuqlik tashuvchi issiqlikni sovitish agentiga uzatadi, o’zi esa uzluksiz sovitish uchun kameraga yo’naladi. Shu tariqa sovitish kamerasining issiqligi ishchi agentga sovuqlik tashuvchi orqali uzatiladi. Sovuqlik tashuvchilar quyidagi talablarga javob berishi shart: 1. past muzlash haroratiga ega bo’lishi; 2. yuqori issiqlik sig’imiga ega bo’lishi;

3. apparat va truboprovodlar tayyorlanuvchi metallarga nisbatan kimyoviy neytral bo’lishi; 4. arzon bo’lishi Eng arzon va oson topiluvchi sovuqlik tashuvchilar havo va suvdir. Havo kamdan-kam hollardagina ishlatiladi, chunki uning issiqlik sig’imi juda kichik. Lekin havo bilan sovitishda uning afzalligi ham bor. Suvning afzalligi issiqlik sig’imi kattaligida, lekin muzlatish harorati yuqori bo’lgani uchun sovuqlik tashuvchi sifatida ishlatish imkoni chegaralangan. U faqat 0 o C dan yuqori haroratlarda ishlatiladi. 0 o C dan past haroratda sovuqlik tashuvchi sifatida tuzlarning suvdagi eritmalari (namakob) ishlatiladi.

rasm. NaCl ning muzlash harorati diagrammasi

1 – muz ajralib chiqish chizig’i; 2 – tuz ajralib chiqish egri chizig’i 7-rasm. CaCl 2 ning muzlash harorati diagrammasi 1 – muz ajralib chiqish egri chizig’i; 2 – tuz ajralib chiqish chizig’i Namokob tayyorlash uchun natriy xlor (osh tuzi) NaCl, kalsiy xlor CaCl 2 va magniy xlor MgCl 2 tuzlari ishlatiladi. Namakob xossalari eritmadagi tuzning konsentrasiyasiga bog’liq. Masalan, 6 va 7-rasmlarda namakobning muzlash harorati suvdagi tuz konsentratsiyasiga bog’liq holda o’zgarishi ko’rsatilgan. Abssissa o’qida tuzning suvdagi miqdori, ordinata o’qida esa namakob harorati joylashgan. Egri chiziqlarning chap tomonidagi shoxi tuzning konsentratsiyasi ortishi bilan namakobning muzlash haroratining pasayishini ko’rsatadi. Bu pasayish kriogidrat nuqtasigacha davom etadi. К riogidrat nuqta bu shunday nuqtaki, unga mos keluvchi haroratda namakob butunlay muzlaydi. К riogidrat nuqta eng past muzlash haroratiga ega bo’lib, namakobning ma’lum konsentratsiyasiga mos keladi. К onsentratsiyaning kriogidrat nuqta konsentratsiyasidan ortishi, aksincha, muzlash haroratini oshiradi. Bu egri chiziqning o’ng tomondagi shoxi bilan ifodalanadi. К riogidrat nuqta konsentratsiyasidan past konsentratsiyalarda namakob muzlaganda muz ajraladi, shuning uchun chap tomondagi shox muz ajralish egri chizig’i deb ataladi. Masalan, 100 qism suvda 15 qism NaCl tuzi bo’lgan namakob sovitilsa, -10 o C haroratgacha konsentratsiya o’zgarmaydi, sovitish davom ettirilsa, muz ajralishi boshlanadi. Qolgan suyuq eritmaning konsentratsiyasi orta boshlaydi, muzlash harorati esa mos ravishda pasayadi. Bu o’zgarishlar muz ajralish egri chizig’idagi nuqtalar bilan ifodalanadi. Muz ajralish va namakob konsentratsiyasining ortish jarayoni sovitiluvchi namakob kriogidrat nuqta haroratiga erishguncha davom etadi. Namakob kriogidrat nuqta haroratiga erishgach, muz va tuz kristallaridan iborat – gidrat bir jinsli massa ko’rinishida muzlaydi. Xuddi shunga o’xshash jarayon kriogidrat nuqta konsentratsiyasidan ancha katta konsentratsiyali namakobni masalan, 100 qism suvda 35 qism NaCl tuzi eritilgan

namakobni sovitilganda kuzatiladi. Bu holda sovitish konsentratsiya o’zgarmagan holda -7 o C haroratgacha, ya’ni egri chiziqning o’ng shoxigacha davom etadi. Sovitish davom ettirilsa, namakob muzlaydi. Bu tuz kristallari ajralishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun egri chiziqlarning o’ng tomondagi shoxlari tuz ajralish egri chiziqlari deb ataladi. Qolgan suyuq eritmaning konsentratsiyasi sovitish davom ettirilganda kriogidrat nuqtasigacha pasayadi. Bu jarayon muz ajralish chizig’ida joylashgan nuqtalar bilan ifodalanadi. К riogidrat nuqtasiga mos keluvchi konsentratsiyali namakob sovitilganda eritmadan muz ham, tuz ham ajralmaydi. Namakob kriogidrat nuqta haroratiga erishgach esa, eritma muz va tuz kristallaridan iborat bir jinsli aralashma ko’rinishida muzlaydi. Bunday aralashmalar evtetik aralashmalar deb yuritiladi. К riogidrat nuqta holatlari NaCl ning suvdagi eritmasi uchun -21,2 o C harorat va 100 qism suvga 29,0 qism tuz miqdori bilan, CaCl 2 eritmasi uchun -55 o C harorat va 42,7 qism tuz miqdori bilan, MgCl eritmasi uchun - 33,6 o C harorat va 27,6 qism tuz bilan belgilangan. Yuqorida aytilganlardan ma’lum bo’ladiki, namakobning muzlash harorati tuzning turi va haroratiga bog’liq. К onsentratsiya ortishi bilan namakobning zichligi ortib, issiqlik sig’imi kamayadi, bu esa namakobni sistemada haydash uchun lozim bo’ladigan energiya sarfini oshiradi. Demak, iqtisodiy jihatdan namakob konsentratsiyasini tanlash kriogidrat nuqta bilan chegaralangan. Namakob konsentratsiyasi uni bug’latgichda muzlab qolmasligi uchun yetarli bo’lishi zarur. Shu bilan birga konsentratsiya haddan tashqari katta bo’lmasligi kerak, aks holda nasos ishlashi uchun energiya sarfi ko’payadi. Namakob konsentratsiyasini tanlash unnig ishchi haroratiga bog’liq. К onsentratsiya shunday tanlanadiki, muzlash harorati sovitish agentining qaynash haroratidan 6  8 o C past bo’ladi. Bu shart turli xil namakoblarni ishlatish chegaralarini belgilaydi, masalan, NaCl tuzi sovitish agentining qaynash harorati -16 o C dan yuqori bo’lganda, undan past haroratlarda (- 50 o C gacha) CaCl 2 tuzi ishlatiladi.

Namakob konsentratsiyasi maxsus asbob  areometr bilan o’lchanadi. Buning uchun areometr namakobga botiriladi. Botirish chuqurligi namakobning zichligiga bog’liq. Sovitish qurilmasini ishlatish davrida namakobning havo tarkibidagi namlikni yutishi natijasida konsentratsiya kamayadi. Shuning uchun namakobga vaqti-vaqti bilan tuz qo’shib turilishi shart. Namakoblarning kamchiligi metallarga kuchli ta’sir etishidir. Ular metallarni kuchli korroziyaga uchratadi. Ular metall yuzalarni, masalan, bug’latgich, batareya, truboprovodlarni yediradi. К orroziya namakob sistemasini ishdan chiqaradi va trubalar, apparatlarni almashtirishni talab etadi, bu esa qo’shimcha xarajatlarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun, namakobni yedirish xususiyatini kamaytirishga intilish zarur. Metallar korroziyasi namakobda kislorod miqdori kamayishi bilan sekinlashadi. Demak, korroziyani kamaytirish uchun namakobga kislorod kam tushishi zarur. К islorod namakobga ochiq yuzali idishlarda namakob havo bilan to’yishi oqibatida qo’shiladi. Bundan ma’lum bo’ladiki, namakobga kislorod kam qo’shilishi uchun namakob va havoning tutashuv yuzasi kichik bo’lishi lozim. Shu maqsadda ko’pincha yopiq namakob sistemalari ishlatiladi. К orroziyani namakobga passivatorlarni, ya’ni korroziyani sekinlatuvchi moddalarni qo’shib kamaytirish mumkin. Passivatorlar sifatida bixromat natriy (Na 2 Cr 2 O 7 ), natriy gidroksidi (NaOH) bilan ishlatiladi. Soviqlik tashuvchilar sifatida bir komponentli moddalar  etilenglikol va freon- 30 ham ishlatiladi. Etilenglikol rangsiz va hidsiz suyuqlik. Atmosfera bosimidagi qaynash harorati 197,2 o C. Etilenglikolning suvdagi konsentratsiyasiga mos holda muzlash harorati 0 o C (suv) dan -67,2 o C gacha bo’lgan sovuqlik tashuvchini hosil qilishi mumkin. К orroziyani sekinlatish uchun eritmaga trietanolaminfosfat qo’shiladi. Freon-30 past muzlash harorati va kichik qovushqoqli bo’lgani uchun yaxshi sovuqlik tashuvchi hisoblanadi. U -40 o C haroratgacha ishlatiladi; -90  -100 o C haroratlarda freon-11 ishlatiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Юсупбеков Н . Р ., Нурмухамедов Х . С ., Зокиров С . Г . Кимёвий технология асосий жараён ва š урилмалари . – Т .: Шар š – 2003. – 644 б . (554-561 betlar). 2. Áàðàíåíêî À.Â, Áóõàðèí Í.Í. Ïåêàðeâ Â.È и др . Õîëîäèëüíûå ìàøèíû – Ñ-Ïá. : Ïîëèòåõíèêà, 1997 – 992 ñ. (27-78 betlar). 3. Рогов И . А ., Кусакова В . Е ., Филиппов В . И ., Фролов С . В . Консервирование пищевых продуктов холодом ( теплофизические основы ). – 2- е изд ., перераб . и доп . – М .: Колос , 1999. – 176 с . (33-45 betlar). 4. Web site: htpp:// iifiir.org

O'xshashlar

Sovitish mashinalari

Sovitish texniкasi va texnologiyasining mazmuni va tarixi

Termodinamikaning II qonuni

Real gazning ichki energiyasi Joul-Tomson effekti

Ichki yonuv dvigatellari sikllari