Signallarni diskret almashtirish - Fizika - Referatlar

Signallarni diskret almashtirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1651 KB

Ko'chirib olish

Signallarni diskret almashtirish Reja: 1. Fure almashtirishi. 2. Fure tezkor almashtirishi. 3. Diskret kosinus almashtirish (DKA). 4. Adamar almashtirishi. 5. Veyvlet almashtirishi.

Signal va funksiyalarni odatdagicha, ularning qiymatlarini ma’lum argumentlar (vaqt, chiziqli yoki fazoviy koordinatalar va shunga o‘xshashlar) dan tashqari, ma’lumotlarga ishlov berish va ularni tahlil etishda signallarni argumenti dinamik shaklda ifodalashdagiga teskari bo‘lgan argumentli matematik ifodalardan ham keng foydalaniladi. Misol uchun, vaqtga teskari bo‘lgan argument bu chastotadir. Bu shaklda ifodalash ushbu signal o‘zining berilgan vaqt oralig‘ida cheksiz ko‘p bo‘lmagan qiymatlarga ega bo‘lsa, har qanday murakkab ko‘rinishdagi signalni nisbatan sodda, oddiy elementar signallar yig‘indisi orqali ifodalash mumkin, va xususiy holda oddiy garmonik tebranishlar yig‘indisi ko‘rinishida, ya’ni Fure almashtirishi orqali bajarilishi mumkin. Yuqoridagidan kelib chiqqan holda signalni elementar garmonik tashkil etuvchilarga yoyish uzluksiz yoki boshlang‘ich fazasi qiymatlari orqali ifodalanadi. Uzluksiz yoki diskret vaqt argumentlari ularga teskari bo’lgan ifodalashga mos keladi. Signal yoyilgan garmonik tashkil etuvchilarning majmuasi ushbu signalning amplituda spektri deb ataladi va boshlang’ich fazalar majmuasi faza spektri deb ataladi. Ushbu ikki spektr signalning to’liq spektrini tashkil etadi va bu matematik ifoda o’z aniqligi bilan signalni dinamik ko’rinishda ifodalashga to’liq mos keladi. Fure garmonik qatoridan tashqari signalni yana boshqa ko’rinishdagi elementar tashkil etuvchilarga yoyishlardan ham foydalaniladi, bular Uolsh, Adamar, Veyvlet va boshqalardir. Bundan tashqari Chebishev, Lagger, Lejandr polinomlari va boshqalarga yoyish usullari ham mavjud. Signallarga raqamli ishlov berishda Fure diskret almashtirishi (FDA) va uni tezkor hisoblash usuli – Fure tez almashtirishi (FTA) dan keng foydalaniladi. Bunga bir necha sabablar bor: ular chastotalar koordinatasida eng qisqa vaqt davom etadigan signallardan 1s) tashqari signallarni to’liq – aniq ifodalaydilar; chastota bo’yicha qisqartirilgan Fure tashkil etuvchilari ma’lumotlarni boshqa darajali qatorlarga nisbatan aniqroq ifodalaydi. Uning alohida tashkil etuvchilari sinusoida ko‘rinishida bo‘lib, chiziqli tizimlar orqali uzatilganda buzilmaydi (o‘z shakllarini o‘zgartirmaydilar), shu sababli ulardan yaxshi sinov signallari sifatida foydalanish mumkin.

Signallarni elementar tashkil etuvchilarga yoyishda asosiy shart bir qiymatlik va matematik ifodaning to’liq mosligi – yoyilayotgan elementar funksiyalar o’zaro ortogonal bo’lishlari kerak. Ammo signal sifatli tahlil etilgan taqdirda ularning foydali fizik ma’lumotlarini aks ettirish uchun kerakli, o’ziga xos xususiyatlarini ko’rsatuvchi noortogonal funksiyalardan ham foydalanish mumkin. Signallarga raqamli ishlov berishda eng ko’p qo’llaniladigan signallarni yoyish usullarini ko’rib chiqamiz. Fure almashtirishi Agar signal davriy bo’lmasa, u holda Fure qatoriga yoyish moslashtiriladi. Misol tariqasida 6.1-rasmda keltirilgan to’g’ri burchakli impulslar ketmaketligidan impulslar takrorlanish davri T р ni cheksizlikkacha davom ettirish natijasida yagona to’rtburchakli impulsni hosil bo’lishini ko’rib chiqamiz. 9. 1-rasm. Davriy takrorlanuvchi to’g’riburchakli impuls T р ni kattalashtirib borilsa garmonikalar orasidagi 1/ T р /2 bo’lgan masofa d /2 gacha kichiklashib boradi va nolga teng bo’ladi. Bu o‘zgaruvchi diskret chastota n dan uzluksiz o‘zgaruvchi ga o‘tishga, shu bilan bir vaqtda fazaviy va amplitudaviy spektr ham uzluksiz bo‘lishiga olib keladi. Demak, T р bo‘lganda d n bo‘ladi. Ushbu o’zgartirishlarni e’tiborga olsak (9.9) ifoda quyidagi ko’rinishni oladi d dt . (9.1) Qulay bo’lishi uchun (6.1) ifodani d /2 ga bo’lib quyidagi ifodani olamiz d 2 etSd tj

dt . (9.2) Bu formuladagi F j Fure integrali yoki oddiygina Fure tasviri (ko’rinishi) deb ataladi. F j ni haqiqiy va mavhum qismlari yig’indisi shaklida quyidagicha ifodalash mumkin, agar (9.3) bo‘lsa, u holda (9.4) bo‘ladi va bu kattalik voltda emas V/Hz larda baholanadi. F j ni amplituda zichligi, ba’zan esa amplituda spektri zichligi yoki amplituda spektri deb ataladi. Amplituda spektriga mos ravishda faza siljishi quyidagicha aniqlanadi qiymati V 2 / Hz 2 shaklida baholanadi. Normallashtirilgan elektr quvvati, ya’ni qarshiligi 1 Om bo’lgan qarshilikda ajralib chiqayotgan quvvat V 2 larda baholanadi, bu Dj/s yoki Dj·Hz (Djoul bu energiya birligi) ni anglatadi, u holda V 2 / Hz 2 kattalik DjHz·Hz -2 = Dj·Hz -1 ga teng bo’ladi. Demak F j 2 bir taqsim Hz energiyani, ya’ni F j – spektr energiyasining zichligini anglatadi. F j ning f ga bog‘liqligi grafigi ostidagi yuza asosi chastotasi o‘rtacha kuchlanishini ifodalaydi. F j ning f ga bog’liqligi grafigi ostidagi yuza f 0 chastotadagi energiya o’rtacha qiymatiga teng bo’ladi. Bundan tashqari spektr tahlilida ko’p hollarda spektr energiyasi zichligining chastotaga bog’liqlik grafigi (chizmasi) ham quriladi. Agar impulsdan oniy qiymat olish uning markaziga (qoq o‘rtasiga) mos kelsa, ya’ni bo‘lganda ushbu impulsning Fure shakli (ko‘rinishi) quyidagicha beriladi 2/ etSjF d d tj

va haqiqiy hisoblanadi. F j funksiya uzluksiz bo‘lib, uning va qiymatlari uchun grafigi 9.2 a -rasmda tasvirlangan. Bu amplituda spektri oniy qiymatlar funksiyasiga proporsional bo’lib, hamma vaqt ideal past chastota filtriga to’g’riburchakli impuls ta’sirida hosil bo’ladi, shu bilan birga har qanday davomiyligi t bilan cheklangan impuls ta’sirida ham yuzaga kelishi mumkin. Amplitudasi 2V bo’lgan impuls energiya spektral zichligi grafigi 9.2 b rasmda tasvirlangan, 9.2 a -rasmda esa amplituda spektri tasvirlangan. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, funksiyaning chastotaga bog’liqligidan vaqt funksiyasiga Fure teskari almashtirishi yordamida o’tish mumkin. Bu holda 9.2-rasm. Impuls amplitudasi 2V: a) amplituda spektri; b) energiya spektri Fure diskret almashtirishi (FDA) va teskari FDA Amalda signal Fure tashkil etuvchilari, unga analog ishlov berish natijasida emas, raqamli hisoblashlar natijasi orqali aniqlanadi. Analog signal cheksiz ko’p bir-biriga yaqin nuqtalardan iborat bo’lganligi uchun, uning hamma qiymatlarini ifodalash mumkin emas. Shuning uchun raqamli tizimlardan foydalanish uchun analog signalni bir xil vaqt oraliqlarida diskretlash kerak bo’ladi va bu oniy qiymat(o’lchov)larni ikkilik raqamli signal shakliga keltirish kerak bo’ladi. Bu b) a)

oniy qiymatni o’lchash xotirada saqlash konturi yordamida amalga oshiriladi, so’ngra analog-raqamli o’zgartirish amalga oshiriladi. Analog signalni yuqori aniqlik bilan tiklash uchun bu bir sekund davomida olingan oniy qiymat(o’lchash)lar soni yetarli darajada. Nazariy nuqtai nazardan diskretlash kerakli tezligi Naykvist chastotasi deb ataladi va 2 f ю ga teng, f ю – signalning amplitudasi sezilarli darajada katta eng yuqori chastotali sinusoidal ko’rinishdagi tashkil etuvchisi chastotasi. Shunday qilib, o’zgartirilishi kerak bo’lgan hamma ma’lumotlar endi diskret va nodavriy ham bo’lishi mumkin. Shuning uchun Fure almashtirishidan foydalanish mumkin emas, chunki u uzluksiz ma’lumotlar uchun mo’ljallangan. Ammo, shunday analog almashtirish borki, uni diskret ma’lumotlarga ham qo’llash mumkin – bu Fure diskret almashtirishi (FDA). Faraz qilaylik, analog signalni bir xil vaqt T oraliqlarida diskretlash natijasida N ta oniy qiymat(o’lchash)ga ega bo’lgan quyidagi diskret ketmaketlik olingan bo’lsin x nT x 0 , x t ,..., x N 1 T , bunda n – olingan oniy qiymat tartib raqami bo‘lib, n 0 dan n N 1 gacha qiymatlarni qabul qiladi. x nT qiymati faqat kuchlanish spektriga tegishli vaqt qatoriga tegishli qiymatlarni ifodalaganda haqiqiy kattalik bo’ladi. Shuning uchun signalning vaqt bo’yicha haqiqiy bo’lgan N ta qiymatlari FDAning chastota bo’icha N ta kompleks qiymatlariga aylanadi bunda F D orqali Fure diskret almashtirishi belgilangan. Teskari Fure diskret almashtirishi (TFDA) quyidagicha aniqlanadi bunda F D 1 orqali teskari Fure diskret almashtirishi belgilangan. Fure tezkor almashtirishi Fure diskret almashtirishidan foydalanib katta davomiylikka ega impulslar ketma-ketligiga ishlov berishda katta hajmdagi arifmetik amallar (ko’paytirish, qo‘shish va kechiktirish)ni real vaqt oralig‘ida bajarish talab etiladi. Hozirda katta tezlikda arifmetik amallarni bajaruvchi maxsus signal protsessorlari mavudligiga

qaramasdan katta hajmdagi signallarga raqamli ishlov berishni real vaqt davomida bajarishda qiyinchiliklar mavjud. Misol uchun x ( n ) ketma-ketlik uchun bo‘lgan holat uchun Fure diskret almashtirishini formula orqali aniqlashda va x ( n ) kompleks kattalik bo’lganda N 1 2 10 6 ta kompleks ko’paytirish va N N 1 10 6 ta kompleks qo’shish amallarini bajarish kerak bo’ladi. Fure tezkor almashtirishi (FTA)dan foydalanish asosida bajariladigan arifmetik amallar sonini bir necha tartibga keskin kamaytirish mumkin. FTAning asosini bir o’lchamli sonlar massivini ko’p o’lchamli bilan almashtirish tashkil etadi. Bir o’lchamli sonlar massivini ko’p sonliga aylantirishning bir necha usullari mavjud, ya’ni TFAning bir necha algoritmlari mavjud. Ushbu FTA algoritmlaridan birini ko’rib chiqamiz. N nuqtali x ( n ) ketmaketlik uchun FTAni aniqlaymiz. Buning uchun N 2 n deb hisoblaymiz. N nuqtali x ( n ) ketma-ketlikni ikki ( N /2) nuqtali juft x 1 ( n ) va toq x 2 ( n ) ketma-ketliklarga ajratamiz. N nuqtali x ( n ) ketma-ketlikning FTAi quyidagicha aniqlanadi: bunda,

(9.13) ifodani (9.14) ni e’tiborga olgan holda quyidagi shaklga keltiramiz: (9.15) yoki bunda, G 1 ( k ) va G 2 ( k ) mos ravishda x 1 ( n ) va x 2 ( n ) ketma-ketliklarning ( N /2) nuqtali FDAga teng. (9.16) ifoda G ( k ) N nuqtali FDAni G 1 ( k ) va G  2 ( k ) ( N /2) nuqtali FDAlari yig’indisi shaklida aniqlash mumkin. Agar ( N /2) nuqtali FDAni oddiy usulda hisoblanganda N nuqtali FDAni aniqlash uchun N 2 /2 N ta kompleks ko’paytirish amalini bajarish kerak bo’ladi. N katta bo’lganda, ya’ni N 2 /2 N N 2 /2 bo’lgan holat uchun G ( k ) ni aniqlashda bajariladigan ko’paytirish amallari soni taxminan 2 marta kamayadi. lar uchun aniqlash kerakligini va G 1 ( k ), G 2 ( k ) larni esa 0 uchun aniqlash kerakligini e’tiborga olib (6.16) ifodani uchun aniqlaymiz: (9.17) Bunda G 1 ( k ) va G 2 ( k ) lar har N /2 davrda k tadan takrorlanishi e’tiborga olingan. Yuqorida keltirilgan FTA algoritmini yo’naltirilgan graflar yordamida tushuntirish uchun (9.3-rasm) sakkiz nuqtali FTAni ikkita to’rt nuqtali graflardan foydalanish usuli tasvirlangan. Dastlab kirishdagi x ( n ) ketma-ketligi ikkita x 1 ( n ) – juft va x 2 ( n ) toq ketma- ketlikka bo’laklangan bo’lib, ular uchun 1 ( k ) va G 2 ( k ) lar aniqlanadi. So’ngra (9.17) ifodaga asoslanib G ( k ) aniqlanadi. O’z navbatida har bir x 1 ( n ) va x 2 ( n ) ketma-ketliklar ikkiga bo’linib, to’rtta ikki nuqtali ketma-ketliklar hosil qilish

mumkin. (9.16) va (9.17) ifodalarni e’tiborga olib N /2 nuqtali FDA ikkita N /4 nuqtali FDA kombinatsiyalari shakliga keltirilishi mumkin. (9.18) yoki (9.19) bunda, nuqtali x 1 ( n ) ning juft va toq FDAlari. 9.3-rasm. Sakkiz nuqtali FTAni ikkita to’rt nuqtali graflardan foydalanish usuli 9.4-rasmda sakkiz nuqtali FDAni ikki to’rt nuqtali FDA va uni o‘z navbatida to’rtta ikki nuqtali FDA orqali hisoblash algoritmi keltirilgan.

9.4-rasm. Sakkiz nuqtali FDAni ikki to’rt nuqtali FDA va uni o’z navbatida to’rtta ikki nuqtali FDA orqali hisoblash algoritmi N nuqtali FDAlarini ketma-ket ikkiga bo’lish usuli bilan kompleks ko‘paytirishlar sonini oddiy usulda hisoblashlar soni taga kamaytirish imkoniyatini beradi. 9.3-rasmdagi bo’yalmagan kichik aylanma nuqtalar qo’shish-ayirish amalini anglatadi, bunda yuqoridagi chiqishlar yig’indi (va pastkilari ayirish) natijasini bildiradi. Yo’nalish belgisi (strelka) ushbu yo’nalish belgisi yuqorisidagi ko’paytma a ga ko’paytirish amalini bajarishini anglatadi. Umuman o’zgaruvchilarning hammasi kompleks sonlar. Rasmdagi tugun (uzel)lar alohida FDAlari kirish va chiqishlari massivlari qiymatlarini ro’yxatga olish funktsional qurilmasini bildiradi. Diskret kosinus almashtirish (DKA ) Diskret kosinus almashtirishlardan korrelyatsiya va svertka (o’ram)ni hisoblashni tezlashtirishda va spektr tahlilida foydalaniladi. Bundan tashqari bu usullardan ma’lumotlarni siqish, misol uchun ovozni (tovush) yoki tasvirni uzatish, elektrokardiogramma va elektroensenogramma kabi medisina signallarini yozish uchun foydalaniladi. Shuningdek DKAdan tasvir va nusxa (shablon)larni tanishda ham foydalaniladi. Buning natijasida signallarni uzatish uchun kodlashda talab etiladigan “bit” lar soni kamayadi, bu signal uzatish tezligini oshiradi. Bu esa nisbatan tor polosali aloqa liniyalaridan foydalanish imkoniyatini keltirib chiqaradi, shuningdek nusxa (shablon)larni tanishni osonlashtiradi (bu axborot hajmi kamaytirilishi hisobiga ro’y beradi). DKAning ushbu xususiyatlari uni signallarni siqish nuqtai nazaridan samaradorligini bildiradi, bu signal energiyasining past chastotalarda to’planishi natijasida ro’y beradi. Bundan tashqari hisoblashlarning soddaligi va o’rtacha kvadratik xatolikning kichik (minimal) bo’lishini ta’minlaydi. Yuqoridagi fikrlar Fure diskret kosinus almashtirishdan (FDKA) foydalanishni taqozo etadi. Umuman olganda FDKA Fure diskret almashtirishining haqiqiy

qismidan iborat, chunki Fure qatori haqiqiy va juft qismi faqat kosinusoidal tashkil etuvchilardan iborat bo’lib, misol uchun kuchlanishning diskret qiymatlaridan foydalanilganda ma’lumotlar haqiqiy bo’ladi, ularni ikki marta ko’p qilish uchun ularga aks tashkil etuvchilarini qo’shish kerak bo’ladi. (9.8) formulaga asosan FDA quyidagi ko’rinishda bo’ladi Ushbu almashtirishning haqiqiy qismi DKAni anglatadi . Bu DKAning bir xususiy ko’rinishi. DKAning umumiy ko’rinishi quyidagicha aniqlanadi (9.20) Uolsh almashtirishi Hozirgacha ko’rib chiqilgan almashtirishlar sinus va kosinus funksiyalariga asoslangan edi. Impulsga o’xshash 1 va 1 ga asoslangan almashtirish nisbatan oson va tez hisoblash imkoniyatini beradi. Bundan tashqari bunday almashtirishlar uzluksizligi buzilgan signallarni ifodalashda ancha qulay hisoblanadi, misol uchun, tasvir signallarini almashtirishda. Shu bilan birga ular uzluksiz signallarni ifodalashda ancha noqulay bo’lib, ular fazalari bo’yicha moslikni ta’minlamaydilar, bu signal spektrining buzilishiga va natijada signal shaklining buzilishiga olib keladi. Shuning uchun, Uolsh almashtirishidan odatda tasvir signallariga ishlov berish (astronomiya va spektroskopiya) da signallarni kodlash va filtrlashda foydalaniladi. Fure diskret almashtirishi garmonik sinusoidal va kosinusoidal tashkil etuvchilar orqali ifodalanganidek, Uolsh diskret almashtirishi (UDA) Uolsh funksiyalari deb ataluvchi to’g’ri to’rtburchakli o’rovchili garmonik signallar to’plami orqali ifodalashga asoslangan. Ammo to’g’riburchakli impulslar uchun ularning takrorlanish chastotasi noma’lum bo’lgani uchun analog signal uchun

foydalaniladigan “ketma-ketlik” atamasidan foydalaniladi. “Ketma-ketlik” – bu vaqt birligida nolni kesib o’tishlar sonining yarmiga teng bo’ladi. 9.5-rasmda N 8 gacha bo’lgan tartibdagi Uolsh funksiyalari kattalashish tartibida ko’rsatilgan. Bu ko’rinishni Uolsh bo’yicha tartibga keltirilgan funksiya deb ataladi. Davomiylik vaqti t ga va tartibi n ga teng Uolsh funksiyasi quyidagicha belgilanadi WAL n , t . 6.5-rasmdan ko’rinadiki xuddi Fure qatorida toq va juft sinusoidal va kosinusoidal funksiyalar bir-biriga teng bo’lganidek, Uolsh funksiyasida ham bir xil sonli toq va juft funksiyalar bo’ladi. Uolsh WAL 2 k , t juft funksiyalari CAL k , t ko’rinishida ifodalanadi va WAL 2 k 1, t toq funksiyalari CAL 2 k 1, t ko‘rinishida ifodalanadi, bu yerda k 1,2,..., N /2 1. Har qanday S t signalni Uolsh funksiyalari majmua (jamlama)lariga yoyish mumkin (xuddi Fure qatoriga yoygandek) Bunda a i va b i –qatorkoeffitsientlari.

9.5-rasm. Uolshning 8×8 tartibli almashtirishi matrisasi uchun uning ketma-ket kattalashishi n 7 gacha tartibga keltirilgan funksiyalari. Har qanday ikkita Uolsh funksiyasi uchun quyidagi ifoda kuchga ega

ya’ni Uolsh funksiyalari o’zaro ortogonal. Uolsh almashtirishi uchun to’g’ri va teskari almashtirishlarni tadbiq etish mumkin: Agar 1/ N ko’paytmani e’tiborga olinmasa teskari almashtirish to’g’ri almashtirish bilan bir xil va WAL k , i 1 bo’ladi. Shuning uchun “shakllar juftlarini matrisalarni raqamli usul (metod) asosida ko’paytirish natijasida topish mumkin. Ammo faza haqidagi axborot yo’qligi uchun UDA tez korrelyatsiya (korrelyatsiya oralig’i kichik) larni va o’ramlarni hisoblash uchun yaroqsiz. (9.22) tenglik UDA k nchi elementini diskret signal har bir elementi x i ni k ketma-ketlikli Uolsh funksiyasiga ko‘paytirishi va k ning hamma qiymatlari uchun qo‘shish orqali olish mumkin k ning hamma elementlari uchun uni matrisa ko’rinishida yozish mumkin (9.24) bunda ma’lumotlar ketma-ketligi. Uolsh almashtirishi matrisasi, 1 UDA matrisasi tashkil etuvchilari. Alohida ta’kidlaymiz, W ki – bu NN tartibli matrisa, bunda N berilgan nuqtalar soni, ya’ni diskret signal nuqtalari. Agar N berilgan nuqtalar soni bo’lsa, u holda Uolsh funksiyasining dastlabki N ta tartibga keltirilganlarini ko‘rib chiqish kerak

bo‘ladi. Ularning har biri N marta diskretizatsiyalanadi, bunda W ki matrisaning k nchi qatori k komponenta ketma-ketligining N ta diskret qiymatlariga to’g‘ri keladi. Adamar almashtirishi Adamar almashtirishi yoki Uolsh-Adamar almashtirishi bu ham mazmunan Uolsh almashtirishi bo’lib, faqat boshqa tartibdagi Uolsh funksiyalari va boshqa almashtirish matrisasi qatoridir. Bunday o’rin almashtirishlar natijasida olinadigan Adamar matrisasi, ikkinchi tartibli matrisaning massiv ostini o’z ichiga oladi. 6.6- rasmda Adamarning 8×8 tartibli matrisasi ko’rsatilgan bo’lib, u 8 H ko’rinishida belgilanadi. Uni matrisalar orqali yozish mumkin Adamarning har qanday 2 N tartibli matrisasini 2 H dan rekursiv shaklda olish mumkin, ya’ni (9.25) 9.6-rasm. Adamarning 8 8 tartibli almashtirish matrisasi.

Bu rekursivlik xossasidan Uolsh funksiyasini Adamar tomonidan aniqlangan tartibda joylashtirish natijasida olingan Uolsh-Adamar tez almashtirishini UDAga nisbatan ancha katta tezlik bilan hisoblash mumkin. Adamar tartibida joylashgan Uolsh (yoki tabiiy tartibda joylashgan) funksiyasi 6.7-rasmda ko’rsatilgan. 4 tartibli almashtirish matrisasi uchun diskretizatsiyalash vaqtini ko‘rsatuvchi gacha Adamar tartibida joylashgan Uolsh funksiyasi. Veyvlet almashtirishi Geyzenberg noma’lumlik (noaniqlik) fizik prinsipiga asosan, bir vaqtning o‘zida x zarrachaning holati va uning impulsi p ni aniq bilish mumkin emas. Amalda bunda h – Plank doimiysi. Eynshteynning tenglamasi asosida bu prinsipni signallarga ishlov berish sohasida ham qo‘llash mumkin. Bunda Geyzenberg prinsipi quyidagicha ta’riflanadi: bir vaqtning o’zida har qanday aniqlik bilan vaqt va chastotani aniqlash mumkin emas, ya’ni bunda chastota va vaqt bo‘yicha farqlanishni ifodalaydi. Agar chastota qiymati yuqori aniqlik bilan farqlansa (aniqlansa), u holda chastota nisbatan kam aniqlik bilan baholanadi va aksincha. 9 .7 - rasm. Adamar 4

Natijada bir vaqtning o’zida signal tashkil etuvchilari chastotasini va uning paydo bo’lish vaqtini yoki signal turli chastotali tashkil etuvchilarini vaqt bo’yicha ajratish talab darajasidagi yuqori aniqlik bilan o’lchash yetarli darajada murakkab bo’lishi mumkin. Bu holat agar signal yuqori chastotali tashkil etuvchilardan iborat bo’lsa va ular vaqt sohasida uzoq davomiyligi tashkil etuvchilarga juda ham yaqin joylashgan bo’lsa va ular ham o’z vaqtida chastota sohasida yaqin joylashgan bo’lsa, hamda turli onlar (vaqtlar)da hosil bo’lsa yuz berishi mumkin. Bunday signallar davriy bo’lmaydi. Bu chastota-vaqt tahlili umumiy muammosini yechish uchun Veyvlet almashtirishdan foydalaniladi (wavelet transform), u nostasionar signallarni tahlil etish vositasi hisoblanadi. Veyvlet almashtirishdan signallarni filtrlashda, shovqinlarni yo’qotishda, sinulyarlik joyini topish va ularning taqsimlanishini aniqlash kabi masalalarni yechishda foydalanish mumkin. Fure almashtirishida signal qiymati darajasi ko’rsatkichida mavhum bo’lgan hissa (vesovoy) koeffitsienti bo‘lsa va argument garmonik shaklda bo‘lib chastotaga bog‘liq bo‘lsa, ya’ni sinusoidal tashkil etuvchi bo‘lsa, Veyvlet almashtirishda xususiy xissa koeffitsientlari qiymati sifatida Veyvlet funksiyalardan foydalaniladi. Hamma Veyvlet funksiyalar asosiy (bazaviy) Veyvlet funksiyasidan olinadi. Ba’zi hissalar bo’lishini ta’minlash uchun bir qator asosiy (bazaviy) funksiyalardan foydalaniladi. Talab etiladigan xossalarga ega bo’lish uchun Veyvlet funksiya tebranishlar shaklida bo’lib, doimiy tashkil etuvchisi bo’lmasligi kerak, spektri ma’lum bir kichik polosada joylashgan bo’lishi, kichik vaqt ichida nolga teng qiymatgacha kichiklashishi va aksincha, kichik vaqt oralig‘ida o‘zining eng katta qiymatiga ega bo‘lishi kerak. Bu xususiyat Veyvlet almashtirish bir qiymatli bo’lishiga kafolat beradi. Asosiy funksiyani t ko’rinishida yozish mumkin. Misol uchun, Morlet yoki Gauss modifikatsiyalangan asosiy funksiyasi (Morle veyvleti) quyidagicha ifodalanadi

Uning Fure ko’rinishi: Bu ikki signal 6.8-rasmda keltirilgan bo’lib, bundan ko’rinadiki funksiya yuqorida keltirilgan talablarga javob beradi, ya’ni tebranuvchan va nolgacha kichiklashadi. Qolgan (qiz, ikkilamchi) funksiyalar birlamchi asosiy funksiyalar masshtabini o’zgartirish natijasida olinadi, bular funksiyalar oilasini tashkil etadilar. Har bir ikkilamchi (qiz) funksiyani quyidagicha ifodalash mumkin bunda a – masshtabni o’zgartirish o’zgaruvchan koeffitsienti, ф – olib o’tish o’zgarmas koeffitsienti. Agar a ning masshtabi kattalashsa funksiyaning amplitudasi va argumenti kichiklashadi. Amplituda berilgan qiymatida argumentning kichiklashishi chastotaning kichiklashishini anglatadi. Masshtabni o’zgartirish koeffitsienti a va olib o’tish o’zgarmas koeffitsienti ф yordamida katta va kichik (turli) amplitudali, yuqori va past (turli) chastotali funksiyalarni yaratish mumkin va ularni vaqtning turli onlariga joylashtirish mumkin. Shunday qilib, turli vaqt oralig’iga joylashgan turli chastotali tashkil etuvchilarga ega nostasionar signallarni turli veyvlet funksiyalar yig’indisi orqali ifodalash mumkin. Veyvlet funksiyasidan shu maqsadlarda foydalaniladi. 9 . 8 - rasm. Modifikatsiyalashtirilgan Gauss yoki Morlet, t ona (asosiy) veyvlet funksiyasi va uning Fure ko‘rinishi H

0Uzluksiz veyvlet almashtirishni (UVA) ( a , ) quyidagicha ifodalash mumkin UVA (9.30) Bu tenglama paramterlarini diskretlash natijasida diskret parametrli veyvlet almashtirishi (DPVA) ( m , n ) ni olish mumkin, u quyidagicha aniqlanadi DPVA bunda quyidagi almashtirishlar amalga oshirilgan: Bu almashtirishlarda a 0 va lar a va lar uchun diskretizatsiyalash oralig‘i; m va n lar esa butun sonlar. Ko‘p hollarda ga teng deb olinadi. Yuqoridagilarni e’tiborga olinsa DPVA Bu vaqt o’qini 2 m marotaba kengaytiradi, natijada veyvlet funksiya vaqt bo’yicha musbat tomonga 2 m n kattalikka suriladi. Veyvlet funksiyani vaqt bo’yicha diskretizatsiyalash, diskret vaqtli veyvlet almashtirishi (DVVA)ni beradi, u quyidagicha aniqlanadi DVVA Agar qaytadan deb hisoblasak u holda DVMI quyidagicha aniqlanadi DVVA (9.33) ifoda veyvlet diskret almashtirishi hisoblanadi. Shunday qilib, veyvlet diskret almashtirishi uzluksiz veyvlet almashtirishidan masshtab parametri a ni, olib o‘tish o‘zgarmas koeffitsienti va vaqtli 0

diskretizatsiyalash, so‘ngra diskretlash oralig‘i qiymatlari va 1 deb hisoblash natijasida olinadi. Veyvlet almashtirishlardan signallar chastota-vaqt tarkiblarini o’rganishda foydalanishdan tashqari, ulardan signallarni filtrlash, ya’ni shovqinning qandaydir qismini olib tashlashda ham foydalanish mumkin. Buning uchun signal tashkil etuvchilarga ajratilishi kerak. So’ngra taqqoslash asosida shovqin tashkil etuvchilari olib tashlanadi. Va nihoyat, shovqinlardan tozalangan signal tashkil etuvchilari veyvlet funksiyalari orqali qayta tiklanadi. Uzluksiz veyvlet almashtirishidan foydalanilganda signalni qayta tiklash (teskari almashtirishi) ifodasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi: bunda va H – asosiy impuls t ning Fure ko‘rinishi. Aloqa kanallari orqali uzatiladigan signallar vaqtning haqiqiy funksiyasi bo’ladi. Ammo bir qator signallar uzatish muammolariga tegishli masalalarni yechishda signalni vaqt funksiyasi bo’lgan elementar kompleks tashkil etuvchilar yig’indisi sifatida qarashni taqazo etadi yoki signalning o’zini to’liq kompleks funksiya deb tadqiq etishga ehtiyoj tug’iladi, ya’ni bunda, u ( t ) va ( t )- signal o‘rovchisi va fazasi. Bu holda haqiqiy signal kompleks signal orqali quyidagicha aniqlanadi: Signalni bu shaklda ifodalashdan tor polosali signallarni tadqiq qilishda keng foydalaniladi.

Agar s ( t ) va s ( t ) Gilbert o’zgartirish juftligi orqali bir-biriga bog’liq bo’lsa, s ( t ) signal analitik signal deb ataladi, ya’ni shaklida bog’langan bo’lsa, bunday signal analitik signal hisoblanadi. (9.27) ifodalardagi integrallar Koshining asosiy qiymati sifatida qabul qilinadi. s ( t ) funksiya bilan Gilbert bo’yicha moslashgan hisoblanadi. s ( t ) va s ( t ) ni Gilbert sharti asosida tanlangan bo’lsa, u holda signal o’rovchisi va fazasi quyidagicha aniqlanadi: ar s ( t ) signal spektri kengligi o’zining o‘rtacha chastotasidan kichik bo’lsa, u holda bu signalning amplitudasi va fazasi signal s ( t ) ning o‘ziga nisbatan sekin o‘zgaradi. Gilbert to‘g‘ri va teskari bir juft o‘zgartirishlari asosida signalga signalga sigal kompleks moslashganligini tasdiqlash mumkin. Xuddi shunga o‘xshash signal bilan signal kompleks moslashgan bo‘ladi. Shunday qilib garmonik tebranish signalga analitik signal mos keladi. Agar signal Fure integrali ko’rinishida bo’lsa: Uning chastota spektri quyidagicha ifodalanadi:

s ( t ) va s ( t ) sigallarning spektri o’zaro quyidagi bog’lanishga ega: Shunday qilib, Gilbert o’zgarishini s ( t ) signalning hamma spektral tashkil etuvchilarini ga suruvchi elektr zanjiridan o‘tishi deb hisoblash kerak. Ushbu elektr zanjirining chastota va faza tavsiflari quyidagicha bo’ladi: 9.42) ifodani (9.35) ifodaga kiritish natijasi S ( t ) signalning spektri S ( j ) ning “bir tomonlama” ekanini ko‘rsatadi: Bu analitik sigalning juda muhim hossasi hisoblanadi. Davriy signal s ( t ) ning Gilbert sharti bo’yicha moslashgan s ( t ) funksiyasi ham s ( t ) signal davriga teng bo’ladi. s ( t ) va s ( t ) sigallar ularning davri T oralig’ida o’zaro ortogonal bo’ladi, ya’ni Agar s i ( t ) va s j ( t ) ortogonal signallardan birini uning Gilbert o’zlashtirishi sharti asosida moslashtirilganiga almashtirilganda ham ortogonallik hususiyati saqlansa, bunday signallar kuchaytirilgan ma’noda ortogonal signallar deb ataladilar, ya’ni

Bundan tashqari bunday signallardan birini uning s * ( t ) kompleks moslashganiga almashtirilganda ham o’zaro ortogonallik hususiyati saqlanib qiladi, ya’ni Analitik signal tushunchasi har qanday signalni kompleks shaklga keltirish va uning o’rovchisini hamda fazasini aniq aniqlash imkoniyatini beradi. Determinant (o’zgarish qonuniyati ma’lum funksiya) va tasodifiy signallar analitik shaklga keltirilishi mumkin. Signalni analitik shaklga keltirish natijasida, uning o’rovchisi va fazasi o’zgarishini alohida-alohida tadqiq qilish mumkin bo’ladi. Masalan, tasodifiy jarayon tadqiq etilganda uning oniy qiymatlari bilan shug’ullanish o’rniga, uning o’rovchisi yoki fazasini tadqiq etish bilan chegaralanish mumkin. Umuman olganda x ( t ) va x ( t ) jarayonlarning spektrlari va korrelyatsion funksiyalari bir hil: jarayonlarning o‘zaro energetik spektrlari o‘zaro korrelyatsiya funksiyasi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: x Tasodifiy jarayon taqsimot qonuni bilan uning o’rovchisi s ( t ) va fazasi taqsimot qonunlari bir-birlariga bog‘liq, tasodifiy jarayonning ehtimollik zichligi taqsimot qonuni P ( x ) orqali, uning o‘rovchisi va fazasi ehtimolligi zichligi taqsimoti qonuni P ( s ) va ni aniqlash mumkin. .sin)(1 )()( 0 dB x x

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. A.A. Abduazizov. Elektr aloqa nazariyasi. – T.: “Nashr-matbaa”, 2013y. - 366 b. 2. A.A. Abduazizov, M.M. Muxitdinov, Ya.T. Yusupov. Radiotexnik zanjirlar va signallar. –T.: “Sams ASA”, 2012y. - 480 b. 3. A.A. Abduazizov. Elektr aloqa nazariyasi. T.: Fan va texnologiyalar, 2010. 4. Abduazizov A.A., Faziljanov I.R., Yusupov Ya.T. Signallarga raqamli ishlov berish. – T.: Cho’lpon nomidagi NMIU, – 2013y. –160 b. 5. Proks Dj. Sifrovaya svyaz– M: Radio i svyaz, 2000. 6. Sklyar B. Sifrovaya svyaz. Teoreticheskie osnov ы i prakticheskoe primenenie. – M.: Izd. Dom «Vilyams», 2003. – 1104s. 7. Teoriya elektricheskoy svyazi: uchebnoe posobie / K.K. Vasilev, V.A. Glushkov, A.V. Dormidontov, A.G. Nesterenko; pod obщ. red. K.K. Vasileva. - Ulyanovsk: UlGTU, 2008. - 452 s. 8. A.Abduazizov i dr. Metodicheskie ukazaniya k vыpolneniyu laboratornыx rabot po distsipline «Teoriya elektricheskoy svyazi» / TUIT, 2011. - 150 s.

O'xshashlar

Uzluksiz signallarni fure uzluksiz va diskret qatoriga yoyish

Signallarni raqamli filtrlar yordamida qayta ishlash

Signallarni vaqt diskrеt funksiyаsi sifatida ifodalash

Signallarga uzluksiz va raqamli ishlov berish

Fotoelektrik va elektrooptik signallarni o‘zgartirish asosidagi yarim o‘tkazuvchi elementlari