logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Fizika
  4. O‘zgaruvchan tokni to‘g‘rilash. Tekislovchi filtrlar

O‘zgaruvchan tokni to‘g‘rilash. Tekislovchi filtrlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3492.5 KB
Ko'chirib olish
O‘zgaruvchan tokni to‘g‘rilash. Tekislovchi filtrlar Chiziqli bo‘lmagan zanjir yordamida tok spektrida o‘zgarmas tashkil etuvchini hosil qilish va uni ajratib olish jarayoni o‘zgaruvchan tokni to‘g‘rilash deb ataladi. Uni amalga oshiruvchi qurilma (chiziqli bo‘lmagan zanjir) to‘g‘rilagich deyiladi. Demak, to‘g‘rilash jarayonini amalga oshirish uchun baqat tokning o‘zgarmas tashkil etuvchisiga ega bo‘lgan chiziqli bo‘lmagan zanjirgina yaroqli bo‘lar ekan. Undan tashqari, to‘g‘rilash effekti yetarli bo‘lishi uchun bu o‘zgarmas tashkil etuvchi tok katta bo‘lishi kerak. Bunday xususiyatga tarkibida ventil xususiyatiga ega bo‘lgan element qatnashuvchi chiziqli bo‘lmagan zanjir ega bo‘ladi. Ventil xususiyatga ega elementga misol qilib lampaviy va yarim o‘tkazgichli diodlarni, gazotron, tiratron va boshqa elementlarni ko‘rsatish mumkin. Shuning uchun to‘g‘rilagichlar ana shu elementlarda yig‘iladi. To‘g‘rilashda zanjirga ta’sir etuvchi tebranish (kirish kuchlanishi) yetarlicha katta amplitudaga ega bo‘lgani uchun to‘g‘rilovchi element volt-amper xarakteristikasi to‘g‘ri chiziqlar kesmasidan iborat deb olinadi (1- rasm). 1- rasm. Bitta yarim davrli to‘g‘rilash sxemasi (a) va uning ishlash prinsipi (b). To‘g‘rilash sxemasi ikki xil – bitta va ikkita yarim davrli bo‘ladi. Bizga transformatorning ikkilamchi chulg‘ami bilan ketma-ket ulangan D diod va R н rezistordan tuzilgan zanjir berilgan bo‘lsin (1a-rasm; kondensatorsiz). Agar transformatorga o‘zgaruvchan kuchlanish berilsa, ikkilamchi chulg‘am kuchlanishining musbat yarim davri to‘g‘ri kelganda diod ochilib, zanjirda tok hosil bo‘ladi. Kuchlanishning manfiy yarim davrida diod yopilib, zanjirdan tok o‘tmaydi. Uning grafik tasviri 1b-rasmda ko‘rsatilgan (teskari tok hisobga olinmagan). Demak, zanjirdagi tok va chiqish kuchlanishi uzlukli bo‘ladi. Bunday tok va kuchlanish impulslanuvchi tok yoki kuchlanish deb ataladi. Demak, ko‘rilgan sxemada tok kirish kuchlanishining musbat (+) yarim davrlaridagina hosil bo‘ladi. Shuning uchun bu sxema bitta yarim davrli to‘g‘rilash sxemasi deyiladi. Uning asosida tuzilgan to‘g‘rilagich esa, mos ravishda, bitta yarim davrli to‘g‘rilagich bo‘ladi. Radioqurilmalarda pulslanuvchi tok yoki kuchlanishdan foydalanish mumkin emas. Shuning uchun pulslanishni yo‘qotish – tekislash zarur. Buning uchun pulslanuvchi tok yoki kuchlanish spektridagi o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tashkil etuvchilar bir-biridan ajratiladi va o‘zgaruvchan tashkil etuvchidan qutilish chorasi ko‘riladi. Bu jarayonni amalga oshiradigan qurilma tekislovchi filtr deb ataladi. Nagruzka rezistoriga parallel ulangan kondensator eng sodda tekislovchi filtr hisoblanadi. Uning sig‘imi yetarlicha katta, ya’ni н н n С R  1  bo‘lishi kerak (1a-rasm; punktir). Bu holda diodning ishlashiga transformator kuchlanishidan tashqari kondensatorning kuchlanishi ham ta’sir etadi. Transformatordan diodga musbat kuchlanish berilganda, undan o‘tadigan tok kondensatorni zaryadlaydi va kondensatorda U с ga teng kuchlanish hosil bo‘ladi. Uning ishorasi II cho‘lg‘am kuchlanishi ishorasiga qarama-qarshi - musbat bo‘ladi. Shuning uchun dioddan transformatorning ikkilamchi chulg‘amidagi kuchlanish kondensator kuchlanishidan katta ( U тр > U с ) bo‘lgandagina tok o‘tadi. U тр <U с bo‘lganda esa, diod yopilib, kondensator R н rezistor orqali zaryadsizlanadi. Agar R н nagruzka rezistorining qarshiligi cheksiz bo‘lsa, kondensator transformator ikkilamchi chulg‘amidagi kuchlanishning amplituda qiymatigacha zaryadlanishi kerak. Lekin unda dioddan o‘tadigan tok nolga teng bo‘lib, sxema ishlamay qo‘yadi. Rn rezistorning chekli qiymatida zanjirda muvozanat vujudga keladiki, unda transformator kuchlanishining bir davrida kondensator oladigan elektr energiyasi bilan yo‘qoladigan energiya miqdori bir-biriga teng bo‘ladi. Muvozanat holatida zanjirdagi tok va kondensator kuchlanishining zaqt bo‘yicha o‘zgarish grafigi 2-rasmda ko‘rsatilgan. 2-rasm. Muvozanat holatida tok va kondensator kuchlanishining vaqt bo‘yicha o‘zgarish grafigi. Unda U o‘rt -nagruzkadan olinadigan kuchlanishning o‘rtacha qiymati. Nagruzkadagi kuchlanishning pulslanish kattaligi (  U o‘rt ) С н , R н va R 1 kattaliklar orasidagi munosabatga bog‘liq. Xususiy holda, R н rezistorning qarshiligi kichraytirilsa, chiqish kuchlanishining miqdori kamayib, uning pulslanishining absolyut qiymati ortadi. Aksincha, R н rezistorning qarshiligi ortsa, chiqish kuchlanishi ortib, uning pulslanishi kamayadi. Sababi qarshilik kichraysa, zaryadsizlanish toki katta va kondensatordagi qoldiq kuchlanish kichik bo‘ladi. Aksincha, R н katta bo‘lsa, zaryadsizlanish toki kichik bo‘lib, kondensatordagi qoldiq kuchlanish katta bo‘ladi. Natijada diod transformator kuchlanishining katta qiymatlarida ochiladi. Shunga ko‘ra R н rezistorning qarshiligi ortishi bilan dioddan tok o‘tish vaqti qisqarib, chiqish kuchlanishining  V o‘rt pulslanishi kichrayib boradi. Shuni aytish kerakki, transformator kuchlanishining manfiy yarim davrlarida diodga qo‘yilgan kuchlanish U m +U c qiymatga erishadi. Bu kuchlanish teskari kuchlanish деб аталади. To‘g‘rilagichlarni yasaganda diod shu kuchlanishga chidaydigan qilib tanlanishi lozim. Demak, tokning pulslanish darajasi kesish burchagiga bog‘liq bo‘ladi. Kesish burchagi kichrayishi bilan pulslanish ham kichrayib boradi. Ikkinchi tomondan, kesish burchagi kichrayishi bilan to‘g‘rilagichning, foydali ish koeffitsiyenti ortadi. Sababi bunda diodga kam yuk tushadi va u osonroq ishlaydi. Shuning uchun uning energiya uzatish qobiliyati ortadi. Bitta yarim davrli to‘g‘rilash sxemasida o‘zgaruvchan tok manbai energiyasining faqat bir qismidangina foydalaniladi. Undan to‘liq foydalanish uchun ikkita yarim davrli to‘g‘rilash sxemasi tuziladi. U ikkita bitta yarim davrli to‘g‘rilash sxemasining ketma-ket ulanishidan iborat. Ulardan biri transformator kuchlanishining birinchi yarim davrida ishlasa, ikkinchisi - ikkinchi yarim davrida ishlaydi. Ikkita yarim davrli to‘g‘rilash sxemasi asosida yaratilgan to‘g‘rilagichning prinsipial sxemasi va chiqish kattaliklarining vaqt diagrammasi 3-rasmda ko‘rsatilgan. 3-rasm. Ikkita yarim davrli tug‘rilash sxemasi (a), to‘g‘rilangan tok va kuchlanishning vaqt diagrammasi (b) Undan ko‘rinadiki, sxemaning ishlashi xuddi bitta yarim davrli to‘g‘rilash sxemasining ishlashi kabi bo‘ladi. Lekin chiqish kuchlanishining pulslanish chastotasi ikki marta ortiq bo‘lib, uning amplitudasi kichik bo‘ladi. Sababi kondensatorning R н rezistor orqali zaryadsizlanishi uchun kamroq vaqt talab qilinadi. Natijada undagi qoldiq kuchlanish katta bo‘ladi. Demak, to‘g‘rilash sxemalari faqat ikki xil bo‘ladi. To‘g‘rilagichlar ana shu sxemalar asosida yasaladi. Lekin unda chiziqli bo‘lmagan element nagruzka rezistoriga nisbatan turli usulda ulanishi mumkin. Masalan, shulardan bir turi 4-rasmda ko‘rsatilgan. U ko‘priksimon sxema bo‘lib, Grets sxemasi deb ataladi. Uning asosini ikkita yarim davrli to‘g‘rilash sxemasi tashkil etadi. 4-rasm. Ko‘priksimon sxema. Transformator kuchlanishining birinchi yarim davrida D 1 va D 3 diodlar ishlasa, ikkinchi yarim davrida - D 2 va D 4 diodlar ishlaydi. Grets sxemasining asosiy afzalliklari shundaki, to‘g‘rilangan tok amplitudasining pulslanishi yetarlicha kichik bo‘ladi. Undan tashqari, o‘rta nuqtali transformatorga hojat qolmaydi. Har bir diodga to‘g‘ri keluvchi teskari kuchlanish qiymati transformator kuchlanishining amplituda qiymatidan ortmaydi. Grets sxemasining kamchiligi shundaki, diodlar ketma-ket ulangani uchun tarmoqning to‘liq qarshiligi ortadi va ko‘proq energiya sochadi. Tekislovchi filtrlar To‘g‘rilangan tok yoki kuchlanish amplitudasining pulslanishi ular spektrida o‘zgarmas tashkil etuvchi bilan bir qatorda karrali chastotaga ega bo‘lgan o‘zgaruvchan tashkil etuvchilar mavjudligidan kelib chiqadi. Bunga ishonch hosil qilish uchun to‘g‘rilangan kuchlanishni Furye qatoriga yoyish kerak. Masalan, ikkita yarim davr davrli to‘g‘rilash sxemasining chiqish kuchlanishi quyidagicha ifodalanadi:... 4 cos 15 4 2 cos 3 4 2 2     t U t U U U m m m      U m -transformatorning ikkilamchi cho‘lg‘amidagi kuchlanish amplitudasi. O‘zgarmas tashkil etuvchi tok (kuchlanish)ni ajratib olish uchun nagruzka rezistoriga parallel qilib kondensator ulanishini ko‘rdik. Lekin bu ko‘p hollarda yo yetarli bo‘lmaydi, yoki butunlay yaroqsiz bo‘ladi. Shuning uchun o‘zgarmas tashkil etuvchini ajratib olishda maxsus zanjirlar - tekislovchi filtrlardan foydalaniladi. Ularning vazifasi tok yoki kuchlanishning o‘zgaruvchan tashkil etuvchilarini yutib qolishdan iborat. Lekin ular iloji boricha o‘zgarmas tashkil ztuvchi tok yoki kuchlanish miqdorini kamaytirmasligi kerak. Shuning uchun tekislovchi filtrlar asosan reaktiv qarshilikli elementlar - induktivlik g‘altagi va kondensatorlarda tuziladi. Elementlarning ulanishiga qarab tekislovchi filtrlar - «G-simon» va «P - simon» bo‘ladi. Ularning sxemasi 5- rasmda ko‘rsatilgan. 5-rasm. Tekislovchi G-simon (a) va P-simon (b) filtrlar. Ikkala holda ham induktivlik g‘altagi - drossel (Д р ) dan tokning o‘zgarmas tashkil etuvchisi kam qarshilikka uchragan holda o‘tadi. Kondensatorlar esa, o‘zgarmas tokni o‘tkazmaydi. Natijada R н rezistorda o‘zgarmas kuchlanish hosil bo‘ladi. Uning o‘zgarishsiz qolishi uchun tokning o‘zgaruvchan tashkil etuvchisi drosselda yutilib qolib, R н nagruzkada kuchlanish tushuvini hosil qilmasligi kerak. Bu hol drossel qarshiligi kondensator qarshiligidan juda katta bo‘lganda sodir bo‘ladi:H H H H R C va C L      1 1 (1) Bunda  н -o‘zgaruvchan tashkil etuvchilarning eng kichik chastotasi. Bu shart bajarilganda o‘zgaruvchan tashkil etuvchilar asosan induktivlik g‘altagida eng ko‘p potensial tushuvini hosil qiladi va uning juda oz qismi kondensatorga to‘g‘ri keladi. Demak, tekislovchi filtr o‘zgaruvchan tashkil etuvchilarga nisbatan kuchlanish bo‘lgichi vazifasini bajarar ekan. «P-simon» filtrlar (5b-rasm) ning ishlashi «G-simon» filtrlarnikidan farq qiladi. Lekin qulaylik uchun uni ikki bosqichli filtrlash deb qarash mumkin. Birinchi bosqichda С 1 kondensator nagruzka rezistoriga parallel ulangan kondensator kabi ishlasa, ikkinchi bosqich - «G-simon» filtrni tashkil etadi. Shuning uchun (1) tengsizlik quyidagicha ifodalanishi kerak: H H H H R C va C L   2 2 1 1    (2) Ko‘pincha «P-simon» filtrlarda С 1 = С 2 = С qilib olinadi. Demak, «P-simon» filtrlar «G-simon» filtrlarga qaraganda sifatliroqdir. Lekin to‘g‘rilagich elementida tokning keskin o‘zgarishlari kuzatiladigan bo‘lsa, «P-simon» filtrdan foydalanish mumkin emas. Chunki С 1 sig‘im tokni o‘tkazib yuboradi. Bunday hollarda faqat «G-simon» filtr ishlatiladi. Yuqori kuchlanishli (4-5 kV dan ortiq) qurilmalarda va ayrim kichik kuchlaiishli qurilmalarda drossel o‘rniga rezistor ishlatiladi. Shunda to‘g‘rilagich sxemasi soddalashib, uning og‘irligi kamayadi.

O'xshashlar

O‘zgaruvchan tokni to‘g‘rilash. Tekislovchi filtrlar
O‘zgaruvchan elektr toki
O‘zgaruvchan elektr toki
O‘zgaruvchan tok elektr mashinalari
O‘zgaruvchan tok elektr mashinalari