O‘zgaruvchan tok elektr mashinalari - Fizika - Referatlar

O‘zgaruvchan tok elektr mashinalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1024.5 KB

Ko'chirib olish

O‘zgaruvchan tok elektr mashinalari Reja: 1. Asinxron elektr dvigatellari 2. Asinxron dvigatelning ishlash printsipi 3. Asinxron dvigatelning xarakteristkalari 4. O‘zgarmas tok mashinalarining tuzilishi va ishlash printsipi 5. O‘zgarmas tok generatorining elektromagnitaviy momenti

Asinxron elektr dvigatellari. Elektr mashinalari elektr stantsiyalarida, sanoat, transport, aviatsiya, avtomatik rostlash va boshkarish sistemalarida hamda turmushda keng ishlatiladi. Elektr mashinalari mexanikaviy energiyani elektr energiyaga va aksincha elektr energiyani elektr energiyaga aylantiruvchi mashinalar generatorlar deb, elektr energiyasini mexanikaviy energiyaga aylantiruvchi mashinalar esa dvigatellar deb ataladi. Har qanday elektr mashinasi ham generator, ham dvigatel sifatida ishlatilishi mumkin. Elektr mashinalarining uz energiyasining yo‘nalishini o‘zga rtirish xususiyatiga kaytuvchanlik deyiladi. Elektr mashinalari bir tur energiyani ikkinchi tur energiyaga aylantirishda ham kullaniladi. Bunday elektr mashinalarga o‘zga rtirgichlar deyiladi. Elektr mashinasi tok tipiga karab o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok mashinalariga bulinadi. O‘zgaruvchan tok mashinalari bir fazali yoki ko‘p fazali bulishi mumkin. Bulardan eng ko‘p ishlatiladiganlari uch fazali sinxron asinxron mashinalardir. Elektr mashinalarining ishlash printsipi elektromagnit induktsiya qonuniga asoslangan. Agar o‘zgarmas magnit yoki elektromagnit kutblari orasiga o‘tkazgich joylashtirib, uni xarakatlantirilsa, o‘tkazgichda quyidagi formula bilan ifodalanadigan e.yu.k. hosil bo‘ladi: е = В 

bu yerda V-magnit induktsiyasi; l…-o‘tkazgichning aktiv uzunligi; (…- magnit maydonida o‘tkazgichning xarakatlanishi tezligi. Utkazgichdan induktsiyalangan E.YU.K. yo‘nalishi ung kul koidasiga asosan aniklanadi. Agar o‘tkazgichni biror energiya is’temolchisi bilan tutashtirilsa, bunday zanjirda yo‘nalishi o‘tkazgichdagi E.YU.K yo‘nalishi bilan bir xil bulgan tok hosil bo‘ladi. Utkazgichdagi tok I… bilan kutblar magnit maydonining o‘zaro ta’siri natijasida yo‘nalishi chap kul koidasi bilan aniklanadigan elektromagnit kuch Fe hosil bo‘ladi. Bu kuchning yo‘nalishi o‘tkazgichni magnit maydonida xarakatlantiradigan kuchga karama- qarshi bo‘ladi. Agar bu kuchlar teng, ya’ni F 1 = Fe bo‘lsa o‘tkazgich o‘zgarmas tezlik bilan xarakatlanadi. Demak, bunday eng sodda elektr mashinasida o‘tkazgichni xarakatlantirishga sarflangan mexanikaviy energiya tashki iste’molchi qarshiligiga beriladigan elektr energiyaga aylanadi, ya’ni mashina generator sifatida ishlaydi. Xuddi shu elektr mashinasi dvigatel sifatida ham ishlash mumkin. Utkazgichni biror tashki elektr manbaiga ulab, undan tok utkazsak, o‘tkazgichdagi tok bilan magnit maydonining o‘zaro ta’siri natijasida elektromagnit kuch Fe hosil bo‘ladi. Bu kuch ta’sirida o‘tkazgich mexanikaviy energiya iste’molchisi qarshiligini yengib, magnit maydonida xarakatlanadi. Shunday qilib, bu mashina xar qanday elektr mashinasi kabi ham generator, ham dvigatel sifatida ishlay oladi. E.YU.K va elektromexanikaviy kuchni oshirish uchun elektr mashinalar ko‘p miqdordagi simlardan iborat bulgan chulg‘amlar bilan ta’minlanadi. Chulgam simlari o‘zaro shunday ulanadiki, ulardagi E.YU.K ning yo‘nalishi bir xil bulib, qiymatlari esa kushiladi. Elektr

mashinalari asinxron va sinxron mashinalarga bulinadi. Asinxron dvigatelning ishlash printsipi. Asinxron dvigatel- xozirgi zamon dvigatellarining eng ko‘p tarkalgan xilidir. Yuksak texnikaviy va iktisodiy kursatkichlari tufayli asinxron dvigatel sanoat va kishlok xujaligida keng ishlatilmokda. Asinxron dvigatelni birinchi bulib 1889 yili rus elektrotexnigi D.O. Dolivo -Dobrovolskiy kashf qilgan. Asinxron dvigatel tuzilishining soddaligi va qulay ishlashi bilan boshka dvigatellardan fark kiladi. Asinxron dvigatel ikki kismdan - stator va rotordan iborat bo‘ladi. Mashinaning ko‘zga lmas kismi stator deb, aylanadigan kismi esa rotor deb yuritiladi. Har qanday elektr mashinasi kabi asinxron dvigatel ham kaytuvchanlik xossasiga ega, ya’ni u ham generator, ham dvigatel bulib ishlay oladi. Biz asinxron mashinaning dvigatel rejimida ishlashini, ya’ni elektr energiyani mexanikaviy energiyaga aylantirish protsessini kurib utaylik. O‘zgaruvchan tok mashinasining ishlash printsipi aylanuvchi magnit maydonidan foydalanishga asoslangan. Chulgamdan uch fazali o‘zgaruvchan tok utganda bir minutdagi aylanishlari soni n1 = 60 f/p bulgan aylanuvchi magnit maydoni hosil bo‘ladi. Agar rotorning aylanish tezligi n2 magnit maydonining aylanish tezligi n1 ga teng bulmasa n2(n1 bunday tezlik asinxron tezlik deyiladi. Asinxron dvigatel fakat asinxron tezlikda, ya’ni rotorning aylanish tezligi magnit maydonining aylanish tezligiga teng bo‘lmagan holdagina ishlaydi. Rotor tezligi maydon tezligidan juda kam fark qilishi mumkin, lekin

ish jarayonida u xar doim maydon tezligidan kichik, ya’ni … …bo‘ladi. Asinxron dvigatelning ishlash printsipini elektromagnit mexanizmi asosida tushuntirish mumkin. Ikki kutbli takasimon magnit o‘zgarmas n 0 tezlik bilan A-A 1 uk atrofida aylanmokda, deb faraz qilaylik . Magnitning kutblari urtasiga B- B 1 …ukda aylanadigan baraban-rotor joylashtirilgan. Magnit maydonning kuch chiziqlari rotorning a,b,c,…h sterjenlarini kesib o‘tib, unda ea,eb…eh… E.YU.K larni hosil kiladi. Bu sterjenlar buylab ia,ib…ih uyurma toklar yunaladi. Bu uyurma toklar bilan doimiy magnitning magnit maydonining o‘zaro ta’siri natijasida diskni aylantiruvchi kuch hosil bo‘ladi. Lents qonuniga asosan xar qanday induktsion tok uni hosil qilgan sababga qarshilik kiladigan tomonga karab yo‘nalgan bo‘ladi. Shu sababli diskda hosil bulgan uyurma toklar magnitning aylanishini tuxtatishga intiladi, lekin tuxtata olmaganidan disk magnitga ergashib aylana boshlaydi. Bunda diskni aylanish tezligi magnit maydonning aylanish tezligidan doimo kam bo‘ladi. Agar biror sabab bilan bu tezliklar tenglashib kolganda edi, diskni kesib utgan magnit maydon okimlari o‘zga rmagan, natijada unda xech qanday uyurma toklar hosil bo‘lmagan va nixoyat, diskni aylanma xarakatga keltiruvchan kuchlar vujudga kelmagan bular edi.

Asinxron dvigatellarda aylanuvchi doimiy magnit urniga aylanuvchi magnit maydoni olinadi: bu maydon statorning uch fazali chulg‘amidan uch fazali o‘zgaruvchan tok utganda hosil bo‘ladi. Statorning aylanuvchan magnit maydoni rotor chulg‘ami simlarini kesib o‘tib, ularda E.YU.K induktsiyalaydi. Agar rotor chulg‘ami uchlari biror qarshilik orqali yoki o‘zaro kiska tutashtirilsa, bu induktsion e.yu.k. rotor chulg‘amida tok hosil kiladi. Rotor chulg‘amida tok hosil kiladi. Rotor chulg‘amidagi tok bilan stator chulg‘amining aylanuvchi magnit maydonining o‘zaro ta’siri natijasida hosil bulgan aylantiruvchi moment rotorni aylanish xarakatga keltiradi. Rotorning aylanish tezligi doimo stator magnit maydonining aylanish tezligidan kichik bo‘ladi. Agar biror paytda rotorning aylanishlari soni statorning aylanishlari soniga teng bulib koladi, deb faraz kilinsa, bu paytda rotor chulg‘amining simlarini stator maydonining magnit chiziqlari kesmaydigan bulib koladi va rotorda tok bulmaydi. Bu holda aylantiruvchi moment nolga bulib kolib, rotorning aylanish tezligi stator maydonining aylanish tezligiga nisbatan kamayib ketadi. Bu kamayish valdagi nagruzka momenti bilan mashinadagi ishkalanish kuchlari momenti yig‘indisiga teng bulgan tormozlash momentini muvozanatlovchi moment hosil bulguncha davom etadi. Asinxron dvigatelning tuzilishi. Asinxron dvigatel ikkita asosiy kismdan: stator ... va rotor.. . dan iborat. Elektr dvigatelining statori ayrim pulat listlardan yigiladi. Statorning ichki sirtidagi pazlarda stator chulg‘amlari joylashgan bo‘ladi.

Elektr dvigatelining rotori ham pulat listlardan yigilib bu listlar valga maxkamlangandir. Rotorning pazlarida mis sterjinlar joylashgan bulib ularning uchlari bir-biri bilan mis xalkalar yordamida ulangan va «beliche koleso»( olmaxon gildiragi) deb atalgan chulg‘amni hosil kiladi. Rotorida bunday chulg‘am bulgan asinxron dvigatel kiska tutashtirilgan rotorli dvigatel deb yuritiladi. Asinxron dvigatellardan birining tarmokka ulanishi quyidagi rasmda ko‘rsatilgan. Uch fazali asinxron elektr dvigatelning stator chulg‘ami sodda holda bir-biriga nisbatan 1200 burchakka siljitilgan uchta g‘altak dan tuzilgan. Bu g‘altak lar yulduz yoki uchburchak shaklida ulanadi va uch fazali tok tarmogiga kushiladi. Uch fazali tok stator chulg‘amlaridan uta turib, dvigatelning magnit maydonida aylanuvchi magnit oqimini vjudga keltiradi. Asinxron dvigatelning aylantiruvchi momenti. Asinxron dvigatelning aylantiruvchi momenti statorning aylanuvchi magnit maydoni bilan rotor chulg‘ami simlardagi toklarning o‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘ladi. Shuning uchun aylantiruvchi moment statorning magnit oqimi Ф м ga ham, rotor chulg‘amidagi I2 ga ham boglik. Lekin aylantiruvchi momentni dvigatelning tarmokdan olgan

aktiv quvvatigina hosil kiladi. Shuning uchun aylantiruvchi moment rotor chulg‘amidagi tok I ning hammasiga emas, balki uning aktiv tashkil etuvchisi I2 cos(2 ga boglik bo‘ladi, bu yerda (2 - rotor chulg‘amida E.YU.K. bilan tok orasidagi fazalar farki. Asinxron dvigatel ishlayotganda stator olgan quvvat Р 1 valga berilayotgan mexanikaviy quvvat Р 2 ga aylanadi. Bunda dvigatelda energiya isrofi ruy beradi: Р ст 1 - stator pulatida; Р т 1 .. – stator chulg‘amida; Р т 2 .. – rotor chulg‘amida va x. k. Elektr quvvati Р . ning dvigatel validagi mexanikaviy quvvat Р 2 .. aylanish protsessini quyidagi energetik diagramma asosida tushuntirish mumkin. Diagrammada: Р эм .. – elektromagnit quvvat; Р мех - dvigatelning foydali mexanikaviy quvvati. Dvigatelning aylantiruvchi momentini elektromagnit quvvat yoki mexanikaviy quvvat orqali aniqlash mumkin. М = Р эм /  1 М = Р м ex /  2 Bu yerda (1..- magnitaviy okimning aylanish burchak tezligi. (2…- rotorning aylanish burchak tezligi. Energetik diagramma buyicha rotordagi energiya isrofi quyidagicha bo‘ladi: М = К м Ф I 2 cos  2 = К м Ф I 2

hosil bo‘ladi, bu yerda Km = 4,44mW2K2f1 / (1.. berilgan dvigatel uchun doimiy kattalikdir. Demak, asinxron dvigatelning aylantiruvchi momenti magnit oqimiga va tokning tashkil etuvchisiga proportsional ekan. Asinxron dvigatelning xarakteristkalari. n = n o (1- S) = ) 1( 60 1 S P f  formulani xisobga olib n(M) grafigini kurish ham mumkin. M(S) ning M(n) ga boglikligi asinxron dvigatelning mexanikaviy xarakteristkasi deyiladi. Sirpanish S=1 ga teng bo‘lganda dvigatelning yurgizish momenti quyidagiga teng bo‘ladi: М ю =   2 22 1 2 21 6, 28 k o x R R R U n    ….. Dvigatelning yurgizish momenti statik momentdan katta, ya’ni M….. M bo‘lsarotor aylana boshlaydi. Aylantiruvchi moment statik momentga tenglashgunga kadar rotorning aylanish tezligi orta boradi. Shu bilan dvigatel turgun ishlay boshlaydi. Amalda asinxron dvigatelning induktiv qarshiligi (X .) uning aktiv qarshiligi (R..) dan katta bo‘ladi. Aylantiruvchi moment induktiv qarshilikka ham boglik. Bundan tashkari, dvigatelning tezligi ortgan sari sirpanish kamaya boradi. Sirpanish S=0 bo‘lsaaylantiruvchi moment ham M=0 bo‘ladi. Sirpanish S ning, rotor aylanishlari soni n.. ning, hosil qilingan moment M ning, iste’mol kilinadigan tok kuchi I.. ning, sarflanadigan quvvat R..

ning, quvvat koeffitsiyenti cos.. va f. i. k…. ning dvigatel validagi foydali quvvat R.. ga boglanishini kursatuvchi grafiklar asinxron dvigatelning ish xarakteristkalari bulib xisoblanadi. Bu xarakteristkalar dvigatelning tabiiy ish sharoitida, ya’ni dvigatel idora kilinmaydigan, f chastota, tarmokning U.. kuchlanishi kattaligi o‘zga rmaydigan va fakat dvigatel validagi nagruzka o‘zgaradigan sharoitdagina olinadi. Olingan ma’lumotlar asosida …..M, cos.. va I..=f(R..) egri chiziqlar kuriladi. 136-rasmda asinxron dvigatelning ish xarakteristkasi tasvirlangan. Dvigatel ish xarakteristkalarining ba’zilari bilan tanishib chiqamiz: tezlik xarakteristkasi, ya’ni boglanish egri chizigi n ..=f(R.), bunda n. Kuyidagicha aniklanadi: Bunda sirpanish quyidagicha bo‘ladi. Demak, asinxron dvigatelning sirpanishi rotor chulg‘amida isrof bulgan quvvatning elektromagnitaviy quvvatga nisbati bilan aniklanadi. Dvigatel salt ishlaganda rotor chulg‘amidagi isrof bulgan quvvat elektromagnitaviy quvvatga karaganda juda kichik bo‘ladi, u e’tiborga olinmasa ( Р ..= о ), u holda S=0 va ….. bo‘ladi. 1) Nagruzka ortishi bilan sirpanish qiymati ortadi va nagruzka nominal bo‘lganda sirpanish ham nominal qiymatga erishadi. Demak, dvigatel nominal nagruzka bilan ishlaganda ….. bo‘ladi. Dvigatel aylantiruvchi momentning foydali quvvatga boglanish egri chizigi М =f( Р ..), bunda M ning nominal qiymati bo‘ladi. 2) Agar ..= const bo‘lsa М = f( Р ..) boglanish tugri chiziqdan iborat bo‘ladi.

Kuvvat koeffitsiyentining foydali quvvat bilan boglanish egri chizigi cos …= f(R..). Bunda asinxron dvigatel quvvat koeffitsiyentining dvigatel nagruzkasi kattaligiga boglikligi tasvirlanadi. Nagruzka nominal qiymatga yakin bo‘lsaquvvat koeffitsiyenti eng katta bo‘ladi. 4) Foydali ish koeffitsentining foydali quvvat bilan boglanish egri chizigi = f(..) Bunda dvigatelning foydali quvvat R.. ni aniqlash uchun u oladigan quvvat Р ..dan .. Р ni ayirish kerak bo‘ladi. Nagruzkaning xar xil qiymati uchun quvvatlar aniklanadi va ..=f(…) egri chizigi chiziladi (137-rasm). O‘zgarmas tok mashinalarining tuzilishi va ishlash printsipi. Mexanikaviy znergiya elektr energiyaga elektr mashinalari yordamida aylantiriladi. Bunday mashinalarga elektr generatori deyiladi. Generator bug, gidravlik va gaz trubinalari, ichki yonuv dvigatellari va boshkalar yordamida xarakatga keltiradi. Agar elektr mashinasi elektr energiyani mexanikaviy energiyaga aylantirilsa, bunday mashinaga elektr dvigateli deyiladi. Uzgarmas tok generatori elektroliz kurilmalarida, akkumulyatorni zaryadlashda va o‘zgarmas tok dvigatellariga tok berishda ishlatiladi. Uzgarmas tok generatori uch kismdan tuzilgan: mashinaning kugalmas kismi – stator 1, aylanuvchi kismi yakor 2 va kollektor 3 Mashinaning ko‘zga lmas kismi a) bosh kutblar 1, kushimcha

kutblar 2 va statina 3 dan iborat. Bosh kutb b) magnitaviy okim hosil kiluvchi elektromagnitdir. Bosh kutb uzak 4, uygotish chulg‘ami 7 va kutb uchlari 8 dan tashkil topadi. Kutblar stanina 6 ga boltlar 5 yordamida maxkamlanadi. Kutb uzagi pulatdan oval kesimli qilib yasaladi.Unga izolyatsiyalangan mis simlardan uralgan uygotish chulg‘amining galtagi kiydiriladi. Barcha kutblarning g‘altak lari ketma – ket ulanib, uygotish chulg‘amini hosil kiladi. Uygotish chulg‘amidan utayotgan tok magnitaviy okim hosil kiladi. Kutb uchlari uygotish chulg‘amlarining kutbda to‘tib turadi va kutbda magnitaviy maydonni bir tekis taksimlaydi. Kutb uchlariga kutb bilan yakor orasidagi bushlik kutb yoyining butun uzunligi buyicha bir xil bulishini ta’minlaydigan shakl beriladi. Kushimcha kutblarning ham uzagi va ularga kiydirilgan g‘altak shaklidagi chulg‘amlari bo‘ladi. Kushimcha kutblar bosh kutblar orasidagi oralikka joylashtiriladi va ularning soni bosh kutblar soniga teng yoki undan ikki marta kam bo‘ladi. Kushimcha kutblar katta quvvatli mashinalarda bo‘ladi va chutkalar ostidan chikadigan uchkunlarni yukotadi. Mashinaning yakor deb ataladigan aylanuvchi kismi uzak 1, chulg‘amlar 2 va kollektor 3 dan iborat. Yakorning uzagi elektrotexnik pulati plastinalaridan tsilindr shaklida yigiladi. Bu plastinalar uyurma toklar bilan boglik bulgan isrofni kamaytirish maksadida bir – biridan lak yoki kogoz bilan izolyatsiya qilingan bo‘ladi.

Yakor chulg‘ami izolyatsiyalangan sim simlardan yoki tugri turtburchakli kesimli mis sterjenlardan tayyorlanadi. Chulgam maxsus shablonlarda tayyorlangan va yakor uzagi arikchalariga joylashtirilgan ayrim sektsiyalardan tuziladi. Bir uramli sektsiya bir- biriga ulangan ikkita aktiv o‘tkazgichdan iborat bo‘ladi. Sektsiyalarda bitta yoki undan ortik uramlar bulishi mumkin. Uramlari soni ko‘p sektsiyalar ko‘p uramli sektsiyalar deb ataladi. Chulgam uzakdan yaxshilab izolyatsiya kilinadi va arikchalarga yogoch ponalar bilan maxkamlanadi. Torets kismidagi ulanmalar esa pulat belboglar bilan maxkamlanadi. Chulgamning yakorga joylashtirilgan hamma sektsiyalari bir butun yopik zanjir hosil qilgan holda bir – biriga ketma – ket ulanadi. Chulgam sxemasi buyicha ketma – ket ulanuvchi ikki sektsiyani tutashtiradigan simlar kollektor plastinalariga ulanadi. Kollektor aloxida – aloxida mis plastinkalardan tsilindr shaklida yasaladi . Kollektor generatorda mexanikaviy tugrilagich vazifasini bajaradi, chunki u yakor chulg‘amlaridagi o‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas tokka aylantirib tashki zanjirga beradi. Yakor chulg‘amlarini tashki zanjirga ulash uchun kollektorga ko‘zga lmas chutkalar 1 joylashtiriladi. Chutkalar maxsus chutka tutkichlar 2 da turadi .Chutkalar kollektorda prujina 3 bilan sikib turiladi. Uzgarmas tok generatorining ishlash printsipi elektromagnit induktsiyasi xodisasiga asoslangan. Eng oddiy o‘zgarmas tok generatori bir jinsli magnit maydoniga joylangan abcd o‘tkazgichdan iborat.

Agar generatorning yakori magnitaviy maydonda aylantirilsa, yakorda o‘zgaruvchan e. yu. k. hosil bo‘ladi: e = B l  Bu yerda V-magnitaviy maydon induktsiyasi ; l – o‘tkazgichning uzunligi; (- o‘tkazgichning siljish tezligi. ab va cd o‘tkazgichlarda bir xil e. yu. k. hosil bo‘ladi. Bu e. yu. k. lar kushilib yakorda to‘la e. yu. k. ni hosil kiladi, ya’ni E = 2e = 2B l  Tula e. yu. k. Yе o‘zga rib turadi, chunki o‘tkazgich abcd magnit kutblari orasida xarkatlanadi. Shuning uchun o‘tkazgichda e. yu. k. ning yo‘nalishi ham o‘zga rib turadi. Agar A va V plastinkalar tashki zanjirga ulansa, tashki zanjirda va shuningdek, yakorda tok hosil bo‘ladi. Tok kollektordan utgandan keyin tashki zanjirda o‘zgarmas bulib koladi. Amalda mashina yakoriga ko‘p aktiv o‘tkazgichlar joylashtiriladi. Bu o‘tkazgichlar sonini W bilan belgilaylik. Bu o‘tkazgichlar 2a ta parallel chulg‘amining xar bir parallel tarmogida o‘zaro ketma – ket ulangan W/2a aktiv o‘tkazgich bo‘ladi. Shunday qilib, mashinaning bitta parallel tarmokning e. yu. kuchi bilan aniklanadigan e. yu. kuchi quyidagicha bo‘ladi: E = e = B l 

bu yerda v- o‘tkazgichning magnit maydonida siljish tezligi; a – chulg‘am parallel bulaklarining soni, v quyidagi formuladan aniklanadi:  = 2 p  n /60 bu yerda 2 r – generatorning kutblar soni; ( - kutblar markazlari orasidagi masofa. Ф = B l  ekanligini xisobga olsak, generatorning e. yu. kuchi quyidagicha bo‘ladi: E = n Ф Har bir generator uchun r, W va a o‘zgarmas kattaliklar bulganidan pW / 60a =S ham o‘zgarmas kattalikdir. U holda o‘zgarmas tok generatorining e. yu. kuchi quyidagicha aniklanadi: E = C n Ф ya’ni o‘zgarmas tok generatorining e.yu. kuchi konstruktiv o‘zgarmas son S, yakorning minutiga aylanishlari soni n va kutblar magnitaviy okim F ning ko‘p aytmasiga teng. Yukoridagi ifodadan kurinib turibdiki, generatorning e.yu. kuchini o‘zga rtirish uchun yo yakorning aylanishlari sonini yoki kutblarning magnitaviy oqimini o‘zga rtirish kerak bularkan. Generatorni xarakatlantiradigan dvigatelning aylanish chastotasini o‘zga rtirish uchun ancha kiyin bulgani uchun amalda e.yu.k. va kuchlanish uygotish chulg‘amidagi tokka boglik bulgan magnitaviy okimni o‘zga rtirish yuli bilan boshkariladi. Buning uchun esa uygotish chulg‘ami zanjiriga reostat ulanadi. Reostatdagi qarshiliklar o‘zgartirilsa, uygotish toki ham o‘zgaradi.

O‘zgarmas tok generatorining elektromagnitaviy momenti. Generatorning yakori aylantiruvchi moment M hosil kiluvchi biror dvigatel orqali xarkatga keltiriladi. Yakor chulg‘amining o‘tkazgichlari kutblarning magnitaviy maydonini kesib o‘tishi natijasida e.yu.k. induktsiyalanadi. Agar yakorning minutiga aylanishlari soni n bo‘lsauning chulg‘amlarida induktsiyalangan e.yu. k. ifodaga kura quyidagicha bo‘ladi: E = C n Ф Agar yakor chulg‘ami chutkalar orqali biror nagruzkaga ulansa, yakordagi tok quyidagicha bo‘ladi: I я = Tok bilan kutblar magnitaviy maydonining ta’siri natijasida elektromagnitaviy moment hosil bo‘ladi: M э = Bu yerda - generatorning elektromagnitaviy quvvati. Generator elektromagnitaviy quvvatini e.yu.k.ning muvozanat tenglamasidan topish mumkin: UI я = EI я I я 2 R я yoki quvvat P 2 = P э – P чул bundan P э = P 2 + P chul Generator hosil kiladigan moment Me tormozlovchi moment bulib, u yakorning aylanish yo‘nalishiga teskari yunaladi. Shu sababli, yakorni aylantirish uchun birlamchi dvigatel tormozlovchi elektromagnitaviy momentni yenga oladigan aylantiruvchi moment M1 hosil qilishlozim. Momentlar muvozanatlashganda, ya’ni M1=Me bo‘lganda generator

yakori o‘zgarmas chastota bilan aylanadi. Momentlar muvozanati buzilsa, yakorning aylanishlari soni o‘zgaradi. Agar biror sabab bilan birlamchi dvigatel momenti M1 kamayib ketsa, unda generator yakorining aylanishlari soni ham kamayadi. Natijada yakordagi tok hamda undagi e.yu.k..ham kamayib, uz navbatida yakor tormozlovchi elektormagnitaviy momentni kamaytiradi. Birlamchi dvigatel momenti oshganda esa (M1>Me ) yakor aylanishlari soni hamda uning chulg‘amidagi e.yu.k. va tok kuchi oshib, tormozlovchi elektromagnitaviy momentni oshirib yuboradi. Demak, momentlar muvozanati buzilganda yakorning aylanishlari soni, uning chulg‘amidagi e.yu.k. va tok o‘zga ra boshlaydi va bu o‘zga rishlar momentlar muvozanati tiklanmaguncha, ya’ni generatorning elektromagnitaviy momenti birlamchi dvigatel momentiga tenglashmaguncha davom etadi. Yakorning burchak tezligi:  = Elektromagnitaviy quvvat P э = EI я bunda E = n Ф demak, generatorning elektromagnitaviy momenti quyidagicha bo‘ladi: М э = Ф I я bu yerda - birlamchi generator uchun o‘zgarmas kattalik bulib, uni K bilan belgilasak,o‘zgarmas tok generatorining elektromagnitviy momenti quyidagicha bo‘ladi: М э = K Ф I я Demak, generatorning elektromagnitaviy momenti kutblarning

magnitaviy maydon oqimi bilan yakordan utadigan tokning ko‘p aytmasiga tugri proportsional ekan.

O'xshashlar

O‘zgaruvchan tok elektr mashinalari

O‘zgaruvchan elektr toki

O‘zgaruvchan elektr toki

Bir fazali sinusoidal o‘zgaruvchan tok zanjirlari

O’zgarmas tok elektr zanjirlari