Molekulyar fizika va termodinamikaning asoslari - Fizika - Referatlar

Molekulyar fizika va termodinamikaning asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1142 KB

Ko'chirib olish

Molekulyar fizika va termodinamikaning asoslari Qattiq jismlar ma’lum shaklga va hajmga ega bo‘lishlari bilan harakterlanadi. Qattiq jismlar bir-biridan ichki tuzilishi jihatidan batamom farq qiluvchi kristall va amorf jismlar ko‘rinishida uchraydi. Lekin hozirgi zamon fizikasida qattiq jism deganda kristall jismlar nazarda tutiladi, amorf jismlar o‘ta qovushqoq suyuqlik sifatida qaraladi. Qattiq jismlar asosan kristall holatda bo‘ladi. Kristall jismlarda atom yoki molekulalar bir-biriga nisbatan ma’lum bir tartibli vaziyat egallab joylashadi. Buning oqibatida kristallning tashqi ko‘rinishi ma’lum geometrik shaklga ega bo‘ladi. Agar kristall tarkib topgan zarralarni bir-biriga to‘g‘ri chiziq bilan tutashtirsak, fazoviy yoki kristall panjara deb ataladigan panjara hosil bo‘ladi. Kristallning ayrim zarralari panjarani hosil qilgan chiziqlarning kesishgan nuqtalarida – panjara tugunlarida joylashgan bo‘ladi. Bu zarralar musbat va manfiy ionlar, netral atom va molekulalar bo‘lishi mumkin. Masalan, osh tuzi kristall panjaralarining tugunlarida musbat natriy (Na ) va manfiy ( Cl ) ionlari (1-rasm), metall kristallar ( Al Fe Cu , , va hakozo) ning panjara tugunlarida metall atomlarining musbat ionlari, olmos, germaniy, kremniy kabi kristallarning panjara tugunlarida neytral atomlar joylashgan bo‘ladi. - Na - Сl 1-rasm.

Kristall panjaralarning shakllari turli-tuman bo‘lishi mumkin, lekin ixtiyoriy bo‘lmaydi. Panjarani hosil qilgan elementar yacheykalar bir-biriga zich, hech qanday oraliqsiz joylashishi kerak, bu panjara potensial energiyasining minimum bo‘lishiga to‘g‘ri keladi. Masalan, kubchalar shaklidagi yoki olti yoqli prizmalar shaklidagi yacheykalarni talab qilingandek joylashtirish mumkin (2- a va b- rasm), biroq besh yoqli prizmalar shaklidagi yacheykalarni bunday joylashtirib bo‘lmaydi (2 v –rasm). a) b) v) 2-rasm. 1890 yilda Ye.S.Fyodorov kristall panjaralarning yacheykalari zich joylashtirish mumkin bo‘lgan barcha shakllarini nazariy hisoblab chiqdi va tabiatda faqat 230 xil kristall panjaralar bo‘lishi mumkin ekanligini aniqladi, bu kristall panjaralar 32 simmetrik sinfni hosil qilar ekan. Kristallarni rentgen nurlari yordamida tekshirishga doir olib borilgan tajribalar kristallar simmetrik joylashib kristall panjaralar hosil qilgan zarralar (atomlar, molekulalar yoki ionlar) dan iborat ekanligini tasdiqladi. Shu bilan birga, ko‘p miqdorli tabiiy va sun’iy kristallarni rentgen strukturaviy tahlil qilish natijasida tabiatda kristall panjaralarning faqat 230 turli ko‘rinishi bor ekanligi aniqlandi, bu Ye.S.Fyodorovning nazariy hisoblariga to‘la muvofiq keladi. Kristallning eng asosiy xossalaridan biri shundan iboratki, uning fizik xossalari unda tanlab olingan yo‘nalishga bog‘liq, ya’ni kristallning xossalarini

harakterlovchi mexanik mustahkamlik, elektr o‘tkazuvchanlik, nur sindirish ko‘rsatkichlari kabi kattaliklar kristall ichida olingan turli yo‘nalishlarda turlicha qiymatga ega bo‘ladi. Moddalarning fizik xossalarining (mexanik, issiqlik, elektrik, optik va h.k.) turli yo‘nalishlarda turlicha bo‘lishi anizotropiya deb ataladi. Masalan, kristall jismning issiqlikdan kengayish koeffitsiyenti turli yo‘nalishlar uchun turlicha bo‘ladi; turli yo‘nalishlarda kristallarning boshqa xossalari ham turlichadir. Anizotropiya panjara zarralarining turli yo‘nalishlarda turlicha zichlikda joylashganligi bilan tushuntiriladi. Kristall jismlarning hammasi anizotrop jismlardir. Ular aniq erish temperaturasiga ega bo‘ladi. Tabiatda kristall holat juda ko‘p tarqalgan. Ko‘pchilik qattiq jismlar (minerallar, metallar, o‘simlik tolalari, oqsil moddalar, rezina va hokazo) kristallardir. Biroq hamma jismlarda ham yuqorida ko‘rilgan kristall xossalari ko‘zga yaqqol tashlanavermaydi. Bu jihatdan jismlar ikki guruhga: monokristall jismlar va polikristall jismlarga bo‘linadi. Barcha zarralari bir umumiy fazoviy (kristall) panjaraga joylashadigan jism monokristalldir. Monokristall anizotrop bo‘ladi. Ko‘pchilik minerallar monokristall bo‘ladi. Polikristall bir-biriga nisbatan tartibsiz joylashgan ko‘plab mayda monokristallchalardan tuzilgan jismdir. Shuning uchun polikristallar izotrop, ya’ni barcha yo‘nalishlar bo‘yicha bir xil fizik xossalarga ega bo‘ladi. Metallar polikristall jismlarga misol bo‘la oladi. Biroq metallni monokristall ko‘rinishda ham hosil qilish mumkin, buning uchun erigan metallni sekin sovitish yo‘li bilan metall monokristallini hosil qilish mumkin. Kristall panjaraning qanday zarralardan tuzilganligiga qarab panjaralar to‘rtta asosiy guruhga bo‘lingan: ionli, atomli, molekulyar va metall panjara. Ion panjara turli ishorali zaryadlangan ionlardan tuzilgan bo‘lib, panjarada ionlarni elektr kuchlari tutib turadi. Ko‘pchilik kristallar ion panjaralidir. Atom panjara panjara tugunlarida kimyoviy (valentli) bog‘lanishlar bilan tutib turiladigan neytral atomlardan tuzilgan. Masalan, grafit kristali atom panjaralidir.

Molekulyar panjara – qutbiy (dipol) molekulalaridan tuzilgan bo‘lib, bu molekulalar ham tugunlarda elektr kuchlar bilan tutib turiladi. Biroq qutbiy molekulalarga bu kuchlar ionlarga ta’sir qilganidan kamroq ta’sir qiladi. Shuning uchun molekulyar panjarali moddalar oson deformatsiyalanadi. Ko‘pchilik organik birikmalar (rezina, sellyuloza, parafin va shunga o‘xshash) molekulyar kristall panjarali tuzilgan bo‘ladi. Metall panjara – erkin elektronlar bilan o‘ralgan metallning musbat ionlaridan tuzilgan. Metall panjaraning ionlarini ana shu elektronlar tutib turadi. Metallar shunday panjarali bo‘ladi. Hozirgi zamon fizikasi kristall jismlarnigina qattiq jism deb hisoblaydi. Amorf jismlar kristall strukturaga ega bo‘lmaydi, ular o‘zlarining ichki tuzilishlari bo‘yicha suyuqlikka yaqin bo‘lib, suyuqlikdan faqat molekulalar tortishish kuchlarining katta bo‘lishi bilan farq qiladi. Amorf jismlar ularning aniq erish temperaturasiga ega bo‘lmasligi, isitilganda qovushqoqlikning kamayishi natijasida suyuq holatga asta-sekin yumshashish orqali o‘tishi bilan ham kristall jismdan farq qiladi. Shularga asosan, amorf jismni o‘ta sovutilgan suyuqlik deb hisoblash ham mumkin. Amorf jismlarga: shisha, beton, plastmassa, mum, smola, polimerlar va boshqalar kiradi. Amorf jismlar har doim izotrop xossaga ega bo‘ladi: ularning fizik xossalari hamma yo‘nalishlar bo‘yicha bir xil bo‘ladi. Past temperaturalarda amorf jismlarning xossalari qattiq jismlarnikiga o‘xshab ketadi. Bu holda ular deyarli oqmaydi. Lekin temperatura ortgan sari amorf jismlar asta-sekin yumshab, ularning xossalari suyuqliklarning xossalariga yaqinlasha boradi. Agar biror amorf jism, masalan, mumni asta-sekin isitib, temperaturaning vaqt bo‘yicha o‘zgarishini tekshirsak, 3-rasmda shtrixlab tasvirlangan egri chiziqni hosil qilamiz.

t ( ваљт) Т Т Э А В С D 3-rasm. Bu grafikdan ko‘rinadiki, amorf jismning suyuq holatga o‘tishida aniq temperaturasi yo‘q. Ammo yumshashish vaqtida temperaturaning o‘sish tezligi ortadi. Amorf jismlar sovitilganda ham asta-sekin oquvchanligini yo‘qotib, qattiq holatga o‘tadi. Bir jinsli va xossalari bir xil bo‘lgan moda holati uning fazasi deyiladi. Jism qattiq, suyuq va gazsimon fazalarda bo‘lishi mumkin. Moddaning bir fazadan (holatdan) ikkinchi fazaga (holatga) o‘tishi fazaviy o‘tish deyiladi. Masalan, qattiq jismning erishi va suyuq jismning qotishi, suyuqlikning bug‘lanishi va bug‘ning kondensatsiyalanishi fazaviy o‘tishga misol bo‘ladi. Jismning bir fazadan ikkinchisiga o‘tishi aniq bir temperaturada sodir bo‘ladi. Jismning qattiq fazadan suyuq fazaga o‘tishi erish deyiladi. Kristall jismlar tashqi bosim o‘zgarmaganda tayinli bir temperaturada eriydi. Mazkur kristall erigan temperatura shu kristallning erish temperaturasi deyiladi. Kristall jism batamom erib tugamaguncha temperatura o‘zgarmaydi. Biror kristall jismga vaqt birligi ichida bir xil issiqlik miqdori berilib borilganda uning suyuq fazaga o‘tish jarayoni grafik ravishda АВСD siniq chiziq tarzida ifodalanadi (3-rasm). Jismga issiqlik miqdori bera boshlasak, erish temperaturasiga yetguncha uning temperaturasi oshib boradi ( АВ kesma), issiqlik berishni davom ettirsak, batamom erib tugamaguncha uning temperaturasi o‘zgarmaydi ( ВС kesma),

navbatdagi berilgan issiqlik miqdori suyuq fazadagi jismning temperaturasini ko‘tarishga sarflanadi (CD kesma). Masalan, biror suvli idishga muz solib issiq xonaga olib kirib qo‘ysak, suv ichidagi muz batamom erib tugamaguncha sistemaning temperaturasi o‘zgarmaydi. Bunda tashqaridan berilgan issiqlik miqdori muzni eritish uchun sarflanadi. Kristall jismlarning erish vaqtidagi sarflangan issiqlik miqdori kristall panjaraning buzilishiga sarf bo‘ladi. Kristall jismlar qaysi temperaturada erisa, shu temperaturada qotadi. Erish temperaturasidagi kristall moddaning birlik massasini eritish uchun zarur bo‘lgan issiqlik miqdori solishtirma erish issiqligi deyiladi va u quyidagi formula bilan aniqlanadi: m Q   , (1) bu yerda Q - erish temperaturasida olingan m massali kristall jismni eritish uchun sarflangan issiqlik miqdori Q - erish issiqligi,  - solishtirma erish issiqligi. SI sistemasida   кг Ж1  hisobida o‘lchanadi. Solishtirma erish issiqligining kattaligi kristallarning xossalariga va tashqi bosimga bog‘liq. Jismlar eriganda tashqaridan issiqlik miqdori olsa, kristallanishda tashqariga issiqlik miqdori chiqaradi. Kristallanishda chiqarilgan issiqlik miqdori erish issiqligiga teng. Erish temperaturasi tashqi bosimga bog‘liq. Normal atmosfera bosimida moddaning erish temperaturasi shu moddaning erish nuqtasi deyiladi. Erish vaqtida hajmi kattalashadigan moddalarning erish temperaturasi tashqi bosim ortishi bilan ortadi. Erish vaqtida hajmi kichrayadigan ba’zi moddalarning, jumladan, muz, vismut, cho‘yan kabi moddalarning erish temperaturasi tashqi bosim ortishi bilan pasayadi. Bunday moddalarning eriganda siqilishining sababi, ularning kristall panjaralarida bo‘shliqning ko‘pligidadir. Ular eriganda bo‘shliqlar shu moddaning molekulalari bilan to‘ladi va natijada zichlik ortadi.

Ikki yoki bir necha qattiq jismlardan iborat aralashmalar qotishmalar deb ataladi. Qotishmalar ajoyib xossaga ega. Ularning erish nuqtasi qotishma tarkibidagi eng oson eruvchi moddaning erish temperaturasidan ham hamma vaqt past bo‘ladi. Masalan, qalay va qo‘rg‘oshindan iborat qotishmani ko‘raylik. Bu qotishma К 442 da eriydi, holbuki qo‘rg‘oshinning erish temperaturasi К 600 , qalayning erish temperaturasi esa К 505 . Oson eruvchan qotishmalar texnikada keng qo‘llaniladi. Masalan, bosmaxona ishlarida stereotiplar tayyorlashda, saqlagich tiqinlarini tayyorlashda va shu singari joylarda ishlatiladi. Qotishmalarning sof metallar ega bo‘lmagan boshqa muhim xossalari ham bor. Masalan, ularning elastikligi, qattiqligi, qovushqoqligi, mustahkamligi katta bo‘ladi. Qattiq jismning temperaturasi ko‘tarilganda uning zarralarining issiqlik harakati zo‘rayadi va ular orasidagi o‘rtacha masofa ortadi. Shuning uchun qattiq jism qiziganda kengayadi. Tajribaning ko‘rsatishicha, jismning l uzayishi uning temperaturasi o‘zgarishiga proporsional bo‘ladi:      t l l 0  , (2) bu yerda 0l - jismning 0t temperaturadgi uzunligi;  - qattiq jismning chiziqli kengayish koeffitsiyenti;    0t t t    - temperaturaning o‘zgarishi. C t   0 0 deb olib va 0l l l    , (2) formuladan quyidagini olamiz: ) 1(0 t l l   . (3) (3) formuladan  ni topamiz: tl l l 0 0    . (4) (4) formuladan chiziqli kengayish koeffitsiyenti jismning bir gradus qizigandagi nisbiy uzayishiga teng degan xulosa kelib chiqadi. Qattiq jismlar uchun  chiziqli kengayish koeffitsiyenti 6 5 10 10    grad -1 bo‘ladi. Chiziqli kengayish natijasida jismning hajmi ham ortadi. Qirralarining uzunligi 0l bo‘lgan kub shaklidagi jismni ko‘z oldimizga keltiraylik. Uning dastlabki hajmi 30 0 l V  ga teng bo‘ladi. U holda t temperaturadagi hajm quyidagiga teng bo‘ladi:

3l V yoki 3 0 3 30 ) 1( ) 1( t V t l V       . (5) (5) ifodadagi ) 1( t binomni kubga oshirib, 2  hamda 3  qatnashgan hadlarni e’tiborga olmasak, ya’ni: ) 3 3 1( 33 22 0 t t t V V        , (6) u paytda ) 3 1(0 t V V    (7) bo‘ladi. 3 ni  orqali belgilasak, ya’ni    3 : ) 1(0 t V V   . (8) (7) formuladagi kattalik  qattiq jismning issiqlikdan hajmiy kengayish koeffitsiyenti deyiladi. Yuqorida keltirilgan hisoblash, ya’ni    3 , hajmiy kengayish koeffitsiyentning chiziqli kengayish koeffitsiyentidan taxminan uch marta katta ekanligini ko‘rsatadi. Agar qattiq jism issiqlikdan erkin kengaya olmaydigan bo‘lsa, qizdirish natijasida bunday jismda katta mexanik kuchlanishlar vujudga keladi. Qurilish texnikasida qizish orqasida manna shunday kuchlanishlarning vujudga kelishi mumkinligini hisobga olish kerak bo‘ladi. Bu kuchlanishlardan saqlanish uchun temir yo‘llarning relslari bir-biridan bir oz qochirib ulanadi, ko‘priklar va boshqa inshootlarning uchlari taqab biriktirilmaydi, ular g‘altaklar ustiga o‘rnatiladi va hokazo. Turli materiallar ulanganda Yana ularning kengayish koeffitsiyentlarining qiymatlari turlicha bo‘lishligi natijasida vujudga keladigan kuchlanishlarni ham hisobga olish zarur. Jismning zichligi V m   bo‘lgani uchun, (8) formulaga muvofiq t    1 0 , (9) bu yerda 0 0 V m   jismning C t   0 temperaturadagi zichligi. Shunday qilib, jismning zichligi uning temperaturasi ortishi bilan kamayadi.

(3), (8) va (9) formulalar suyuq jismlar uchun ham to‘g‘ri bo‘ladi, faqat suyuqliklarda hajmiy kengayish koeffitsiyenti qattiq jismlarnikidan kattaroq bo‘ladi: uning qiymati 4 3 10 10    grad -1 tartibida. Temperatura ko‘tarilishi bilan zichlikning kamayishi tufayli pastidan qizdirilayotgan suyuqlikda (gazda) konveksiya yuzaga keladi. Suyuqlikning (gazning) zichligi kamroq bo‘lgan pastki qatlamlari yuqoriga ko‘tarila boshlaydi, yuqori qatlamlari pastga tushadi, bu bilan hajmning isishi ancha tezlashadi. Konveksiya atmosfera va suv havzalarida issiqlik almashinishida muhim rol o‘ynaydi. Qattiq jismning zarrasi muvozanat vaziyati yaqinida tebrangani uchun uning energiyasi issiqlik harakatining kinetik energiyasi va muvozanatidan siljish potensial energiyasining yig‘indisiga teng bo‘ladi. O‘rtacha olganda yetarlicha yuqori temperaturalarda bu energiyalarni bir-biriga teng deb olish mumkin. Shuning uchun bir zarraning to‘liq energiyasi o‘rtacha quyidagiga teng bo‘ladi: k n k W W W W 2   . (10) Ma’lumki, kTi W k 2  . (11) Shuning uchun ikT W  , (12) bu yerda k - Bolsman doimiysi; T - absolyut temperatura; i - zarraning erkinlik darajalari soni. Zarra ixtiyoriy yo‘nalishda tebranishi mumkin bo‘lgani uchun uning erkinlik darajalari soni uchga teng bo‘ladi. U holda kT W 3 . (13) Bir mol qattiq jismning ichki energiyasini topish uchun bir zarraning o‘rtacha energiyasini bir molda bo‘lgan erkin tebranuvchi zarralar soniga

ko‘paytirish kerak. Ximiyaviy sodda qattiq kristall jismlarning bir molidagi erkin tebranuvchi zarralar soni Avogadro soni bilan birday bo‘ladi, shuning uchunTR TkN N W U 3 3     , (14) bunda R - universal gaz doimiysi. Ximiyaviy sodda kristall qattiq jismning atom issiqlik sig‘imi, son jihatdan, temperatura bir gradusga ko‘tarilgandagi ichki energiyaning o‘sishiga teng bo‘ladi, ya’ni R dT RT d dT dU С 3 ) 3(    . (15) Gaz doimiysi 2 R kal/grad  mol bo‘lgani uchun, 6 С kal/grad  mol. (16) Binobarin, barcha ximiyaviy jihatdan oddiy bo‘lgan kristall qattiq jismlarning atom issiqlik sig‘imi yetarlicha yuqori temperaturada 6kal/grad  mol ga tengdir. Bu xulosa molekulyar-kinetik nazariya asosida 1819 yilda Dyulong va Pti tomonidan tajriba yo‘li bilan chiqarilgan edi. U Dyulong va Pti qonuni nomini olgan. Shuni nazarda tutish kerakki, (16) formuladan kelib chiqadigan issiqlik sig‘imining temperaturaga bog‘liq emasligi faqat yetarlicha yuqori temperaturalar uchun o‘rinlidir. Past temperaturada issiqlik sig‘imi temperaturaga bog‘liq, temperatura pasayganda issiqlik sig‘imi kamayib, nolga intiluvchi absolyut temperaturada qattiq jismlarning issiqlik sig‘imi nolga intiladi. Qattiq jism issiqlik sig‘imining juda past temperaturalardagi o‘zgarishlari faqat kvant mexanikasi asosidagina tushuntirilishi mumkin. Qattiq jismlarda issiqlik o‘tkazish jarayoni gazlar uchun chiqarilgan Fure qonunining o‘zi bilan ifodalanadi: t S x T Q        , (17) bu yerda  - issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti; x T   - temperatura gradiyenti;

S- issiqlik o‘tkazilayotgan yuza; t - ko‘chishning davom etish vaqti. Biroq suyuq va qattiq jismlarning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti gazlarnikidan ancha katta. Metallarda  ning qiymati ayniqsa katta bo‘ladi. Gazlarda issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti 3 10  , suyuqliklar va metallmas qattiq jismlarda 1 10  , metallarda 1 10 J/(m  s  grad). Qattiq jismlarda issiqlik o‘tkazuvchanlik jismni tashkil qilgan tebranuvchi zarralarning o‘zaro ta’siri tufayli ro‘y beradi. Bundan tashqari, metallarda ularning ichida harakatlanadigan erkin elektronlar bo‘ladi, shu tufayli issiqlik o‘tkazuvchanlik ancha ortadi, erkin elektronlar o‘zlarining kinetik energiyalarini yuqori temperaturali sohalardan past temperaturali sohalarga bevosita o‘tkazadilar. Issiqlik o‘tkazuvchanlik jarayonida erkin elektronlarning roli muhim ekanligi quyidagi dalillar bilan tasdiqlanadi – metallarning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti ularning elektr o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentiga taxminan proporsionaldir. Qattiq jismning issiqlik o‘tkazuvchanligi uning strukturasiga juda ham bog‘liq bo‘ladi: g‘ovak jismlarning issiqlik o‘tkazuvchanlikligi juda kam bo‘ladi, chunki g‘ovaklarni to‘ldirgan gazning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti ancha kichik bo‘ladi. Har qanday qattiq jism tashqi kuchlarr ta’sirida deformatsiyalanadi, ya’ni o‘z shaklini o‘zgartiradi. Kuchlarning ta’siri to‘xtashi bilan yo‘qolib ketadigan deformatsiya elastik deformatsiya deb ataladi. Masalan, elastik cho‘zilgan prujina, cho‘zuvchi kuchning ta’siri to‘xtashi bilan o‘zining dastlabki uzunligiga qaytadi. Kuchning ishorasi o‘zgarishi Bilan elastik deformatsiyaning ishorasi ham o‘zgaradi. Masalan, cho‘zuvchi kuch ta’sirida uzayuvchi prujina siquvchi kuch ta’sirida qisqaradi. Guk kashf qilgan qonunga ko‘ra, deformatsiyaning x kattaligi ta’sir qiluvchi F kuchga proporsionaldir: Fk x  (18)

bunda - «k » berilgan qattiq jismning kuzatilayotgan tur deformatsiyasi uchun o‘zgarmas kattalikdir. Eng sodda deformatsiyalardan birini, ya’ni bo‘ylama cho‘zilish yoki bir tomonlama siqilishni ko‘raylik. Uzunligi l ga, ko‘ndalang kesimining yuzi S ga teng bo‘lgan bir jinsli sterjenni ko‘z oldimizga keltiraylik. Bu sterjenning uchlariga nF kuchlar ta’sir qilsa, sterjenning uzunligi l miqdorga o‘zgaradi. Cho‘zuvchi kuchlarni musbat deb hisoblaymiz, bu holda l ham musbat bo‘ladi (4 - a rasm), ya’ni sterjen uzayadi. Siquvchan kuchlarni manfiy deb hisoblaymiz, bu holda l ham manfiy bo‘ladi (4 – b rasm), ya’ni sterjen bir tomonlama siquvchi kuchlar ta’sirida bo‘lsa, uning l uzunligi kamayadi. n F nF l l l  n F nF l l l  a) b) 4-rasm. Deformatsiyani harakterlash uchun sterjen uzayishi l ning absolyut qiymati muhim emas, buning uchun nisbiy uzayish ll bilan harakterlash kerak. Har xil S ko‘ndalang kesimli sterjenlar uchun bir xil kuch ta’sirida vujudga kelgan ll nisbiy deformatsiya sterjen qancha yo‘g‘on bo‘lsa, ya’ni S qancha katta bo‘lsa, shuncha kichik bo‘ladi. Bundan, elastik cho‘zilish (siqilish)

deformatsiyasida uzunlikning ll nisbiy o‘zgarishi S Fn kattalikka, ya’ni sterjen ko‘ndalang kesimining birlik yuziga to‘g‘ri keladigan kuchga proporsional bo‘lishi kerak, degan xulosani chiqaramiz. Bu n n P S F  kattalik kuchlanish deb ataladi. Oqibatda quyidagi tenglikka ega bo‘lamiz: S F l l n   (19) yoki nP l l   , (20) bu yerda  - elastiklik koeffitsiyenti. Bu koeffitsiyent faqat sterjenning qanday materialdan yasalgan bo‘lishiga bog‘liq bo‘ladi. Materialni harakterlash uchun elastiklik koeffitsiyenti bilan bir qatorda unga teskari bo‘lgan kattalikdan foydalanishga ham odatlanilgan, uni elastiklik moduli yoki Yung moduli deyiladi, ya’ni  1  E . (21) Yung moduli E ni (20) tenglikdagi  o‘rniga qo‘yib, quyidagi formulani olamiz: nP E l l    1 . (22) (20) va (22) formulalardan nP ll   , ll P E n   . (23) (23) dan ko‘rinadiki, elastiklik koeffitsiyenti  son jihatdan bir birlik kuchlanish ta’sirida uzunlikning ll nisbiy uzayishiga teng. Yung moduli E son jihatdan birga teng bo‘lgan nisbiy uzayishni hosil qiladigan nP kuchlanishga teng. Har qanday qattiq jism faqat ma’lum chegaragacha Guk qonuniga bo‘ysunadigan deformatsiyalarni bera oladi.

Elastik deformatsiyada tashqi kuchning ta’siri to‘xtashi bilan deformatsiya butunlay yo‘qoladi, ya’ni jism dastlabki o‘lchamlariga (dastlabki shakliga) qaytadi. Ammo kuchlanish elastiklik chegarasi deb ataluvchi eP qiymatdan ortiq bo‘lganda, boshqa tur deformatsiya – plastik deformatsiya vujudga keladi, bu deformatsiya kuchning ta’siri to‘xtagandan so‘ng ham butunlay yo‘qolib ketmaydi. Katta plastik deformatsiyalanuvchi jismlar plastik jismlar deyiladi. Masalan, rux, qo‘rg‘oshin, temir plastik jismlardir. Plastiklik deformatsiyasi kichik bo‘lgan yoki mutlaqo plastik deformatsiyalanmaydigan jismlar mo‘rt jismlar deyiladi. Mo‘rt jismlarga, masalan, cho‘yan, toblangan po‘lat, chini misol bo‘la oladi. Biroq shuni qayd qilish kerakki, jismlarni plastik jismlarga va mo‘rt jismlarga ajratish nisbiy harakterga egadir: Ayni bir jismning o‘zi yuqori temperatura va asta-sekin qilinayotgan deformatsiyada plastik bo‘lsa, past temperatura va tez deformatsiyalanishda mo‘rt bo‘lishi mumkin. Keyingi vaqtlarda texnikada organik amorf moddalar keng tarqaldi, ularning ayrim molekulalari ximiyaviy bog‘lanishlar tufayli bir-biri bilan uzun zanjirlar hosil qilib birlashishi (polimerlanishi) mumkin. Ba’zi hollarda bunday zanjirlar ko‘p minglab alohida molekulalardan iborat bo‘ladi. Bunday moddalar polimerlar deyiladi. Polimerlarning tipik vakili plastmassalardir. Yuksak elastiklik va mustahkamlik polimerlarning juda muhim xossasi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda tabiiy va sun’iy organik birikmalardan oldindan istalgan turli-tuman xossali polimerlar yaratilmoqda. Yuqori texnologiyalarning rivojlanishi xususiyatlarini, turli xil fizik jarayonlarni boshqarish uchun mumkin bo‘lgan yangi materiallar va moddalarni olish bilan bog‘liqdir. Ulardan biri suyuq kristallar bo‘lib, u XIX asrning oxirida Avstriya fizigi F.Reynitser tomonidan kashf etilgan bo‘lsa ham uzoq vaqt o‘rganilmadi. Suyuq kristallarga bo‘lgan qiziqish uning qo‘llanilish sohasining kengayganligidan keyin paydo bo‘ldi. Bir-biriga nisbatan muayyan tartibda joylashuvini saqlovchi anizotrop shakldagi molekulalardan tuzilgan suyuqlik suyuq kristallar deyiladi. Suyuq kristallar molekulalarida harakterli o‘qlarni aniq

ajratib olish mumkin: bunday molekulada atomlar tanlangan chiziqlar bo‘ylab (molekulalar – sterjenlar) joylashadi yoki tanlangan tekisliklarda (molekulalar – disklar) yotadi. Suyuq kristallda, qattiq kristalldagi singari, maxsus yo‘nalish bo‘ladi, bu yo‘nalish bo‘ylab molekulalarning uzun yoki molekulalar tekisliklari oriyentirlanadi. Bunda suyuq kristall haqiqatan, suyuq, xuddi suvdek suyuq bo‘lishi mumkin, ya’ni molekulalarning massalar markazlari to‘g‘ri (kristallik) panjarani hosil qilmaydi, balki fazoda tartibsiz joylashadi va unda erkin harakatlanishi mumkin. Suyuq kristalldagi maxsus yo‘nalishlarni, qattiq kristallardagi singari, optik o‘qlar deyiladi, chunki ularning mavjudligi bilan bu materiallarning ajoyib optik xossalari nurning ikkilamchi sinishi, yorug‘likning qutblanish tekisligining burilishi va h.k. bog‘langandir. Optik o‘qlari qattiq mahkamlangan qattiq kristallardan farqli o‘laroq, suyuq kristallarda optik o‘qlarning yo‘nalishini turli ta’sirlar, jumladan, elektr maydon yordamida oson o‘zgartirish mumkin. Suyuq kristallarning optik xossalarini boshqarish uchun juda kichik kuchlanishlar (1V ga yaqin) yetarlidir. Buning sababi shuki, ularning barcha molekulalari o‘zaro bog‘langan va birday oriyentirlangan, hamma molekulalar o‘z yo‘nalishini o‘zgartirish uchun ulardan bittasini burish kifoya. Bunday elektrooptik effektlar tufayli suyuq kristallar Amaliy ahamiyat kasb etadi. Bunday kristallarning yupqa (mikrometrning yuzdan bir ulushiga teng qalinlikdagi) qatlamlari elektron soatlar, kalkulyatorlar, televizion priyomniklarning ekranlarini tayyorlashda ishlatiladi. Ba’zi moddalar suyuq kristall holatida o‘zaro aralashish xususiyatiga ega bo‘lib, bunday aralashishdan turli strukturali va xossali suyuq kristallar paydo bo‘ladi. Keyingi yillarda inson organizmi hayotiy faoliyatining ba’zi mexanizmlarida suyuq kristallarning roli aniqlangan. Bu esa ularni tibbiyotda tashhis qo‘yishda qo‘llash imkonini beradi. Qattiq jismlar ma’lum shaklga va hajmga ega bo‘lishlari bilan harakterlanadi. Qattiq jismlar bir-biridan ichki tuzilishi jihatidan batamom farq

qiluvchi kristall va amorf jismlar ko‘rinishida uchraydi. Lekin hozirgi zamon fizikasida qattiq jism deganda kristall jismlar nazarda tutiladi, amorf jismlar o‘ta qovushqoq suyuqlik sifatida qaraladi. Qattiq jismlar asosan kristall holatda bo‘ladi. Kristall jismlarda atom yoki molekulalar bir-biriga nisbatan ma’lum bir tartibli vaziyat egallab joylashadi. Buning oqibatida kristallning tashqi ko‘rinishi ma’lum geometrik shaklga ega bo‘ladi. Agar kristall tarkib topgan zarralarni bir-biriga to‘g‘ri chiziq bilan tutashtirsak, fazoviy yoki kristall panjara deb ataladigan panjara hosil bo‘ladi. Kristallning ayrim zarralari panjarani hosil qilgan chiziqlarning kesishgan nuqtalarida – panjara tugunlarida joylashgan bo‘ladi. Bu zarralar musbat va manfiy ionlar, netral atom va molekulalar bo‘lishi mumkin. Masalan, osh tuzi kristall panjaralarining tugunlarida musbat natriy (Na ) va manfiy ( Cl ) ionlari (1-rasm), metall kristallar ( Al Fe Cu , , va hakozo) ning panjara tugunlarida metall atomlarining musbat ionlari, olmos, germaniy, kremniy kabi kristallarning panjara tugunlarida neytral atomlar joylashgan bo‘ladi. - Na - Сl 1-rasm. Kristall panjaralarning shakllari turli-tuman bo‘lishi mumkin, lekin ixtiyoriy bo‘lmaydi. Panjarani hosil qilgan elementar yacheykalar bir-biriga zich, hech qanday oraliqsiz joylashishi kerak, bu panjara potensial energiyasining minimum bo‘lishiga to‘g‘ri keladi. Masalan, kubchalar shaklidagi yoki olti yoqli prizmalar shaklidagi yacheykalarni talab qilingandek joylashtirish mumkin (2- a va b- rasm),

biroq besh yoqli prizmalar shaklidagi yacheykalarni bunday joylashtirib bo‘lmaydi (2 v –rasm). a) b) v) 2-rasm. 1890 yilda Ye.S.Fyodorov kristall panjaralarning yacheykalari zich joylashtirish mumkin bo‘lgan barcha shakllarini nazariy hisoblab chiqdi va tabiatda faqat 230 xil kristall panjaralar bo‘lishi mumkin ekanligini aniqladi, bu kristall panjaralar 32 simmetrik sinfni hosil qilar ekan. Kristallarni rentgen nurlari yordamida tekshirishga doir olib borilgan tajribalar kristallar simmetrik joylashib kristall panjaralar hosil qilgan zarralar (atomlar, molekulalar yoki ionlar) dan iborat ekanligini tasdiqladi. Shu bilan birga, ko‘p miqdorli tabiiy va sun’iy kristallarni rentgen strukturaviy tahlil qilish natijasida tabiatda kristall panjaralarning faqat 230 turli ko‘rinishi bor ekanligi aniqlandi, bu Ye.S.Fyodorovning nazariy hisoblariga to‘la muvofiq keladi. Kristallning eng asosiy xossalaridan biri shundan iboratki, uning fizik xossalari unda tanlab olingan yo‘nalishga bog‘liq, ya’ni kristallning xossalarini harakterlovchi mexanik mustahkamlik, elektr o‘tkazuvchanlik, nur sindirish ko‘rsatkichlari kabi kattaliklar kristall ichida olingan turli yo‘nalishlarda turlicha qiymatga ega bo‘ladi. Moddalarning fizik xossalarining (mexanik, issiqlik, elektrik, optik va h.k.) turli yo‘nalishlarda turlicha bo‘lishi anizotropiya deb ataladi. Masalan, kristall

jismning issiqlikdan kengayish koeffitsiyenti turli yo‘nalishlar uchun turlicha bo‘ladi; turli yo‘nalishlarda kristallarning boshqa xossalari ham turlichadir. Anizotropiya panjara zarralarining turli yo‘nalishlarda turlicha zichlikda joylashganligi bilan tushuntiriladi. Kristall jismlarning hammasi anizotrop jismlardir. Ular aniq erish temperaturasiga ega bo‘ladi. Tabiatda kristall holat juda ko‘p tarqalgan. Ko‘pchilik qattiq jismlar (minerallar, metallar, o‘simlik tolalari, oqsil moddalar, rezina va hokazo) kristallardir. Biroq hamma jismlarda ham yuqorida ko‘rilgan kristall xossalari ko‘zga yaqqol tashlanavermaydi. Bu jihatdan jismlar ikki guruhga: monokristall jismlar va polikristall jismlarga bo‘linadi. Barcha zarralari bir umumiy fazoviy (kristall) panjaraga joylashadigan jism monokristalldir. Monokristall anizotrop bo‘ladi. Ko‘pchilik minerallar monokristall bo‘ladi. Polikristall bir-biriga nisbatan tartibsiz joylashgan ko‘plab mayda monokristallchalardan tuzilgan jismdir. Shuning uchun polikristallar izotrop, ya’ni barcha yo‘nalishlar bo‘yicha bir xil fizik xossalarga ega bo‘ladi. Metallar polikristall jismlarga misol bo‘la oladi. Biroq metallni monokristall ko‘rinishda ham hosil qilish mumkin, buning uchun erigan metallni sekin sovitish yo‘li bilan metall monokristallini hosil qilish mumkin. Kristall panjaraning qanday zarralardan tuzilganligiga qarab panjaralar to‘rtta asosiy guruhga bo‘lingan: ionli, atomli, molekulyar va metall panjara. Ion panjara turli ishorali zaryadlangan ionlardan tuzilgan bo‘lib, panjarada ionlarni elektr kuchlari tutib turadi. Ko‘pchilik kristallar ion panjaralidir. Atom panjara panjara tugunlarida kimyoviy (valentli) bog‘lanishlar bilan tutib turiladigan neytral atomlardan tuzilgan. Masalan, grafit kristali atom panjaralidir. Molekulyar panjara – qutbiy (dipol) molekulalaridan tuzilgan bo‘lib, bu molekulalar ham tugunlarda elektr kuchlar bilan tutib turiladi. Biroq qutbiy molekulalarga bu kuchlar ionlarga ta’sir qilganidan kamroq ta’sir qiladi. Shuning uchun molekulyar panjarali moddalar oson deformatsiyalanadi. Ko‘pchilik organik birikmalar (rezina, sellyuloza, parafin va shunga o‘xshash) molekulyar kristall panjarali tuzilgan bo‘ladi.

Metall panjara – erkin elektronlar bilan o‘ralgan metallning musbat ionlaridan tuzilgan. Metall panjaraning ionlarini ana shu elektronlar tutib turadi. Metallar shunday panjarali bo‘ladi. Hozirgi zamon fizikasi kristall jismlarnigina qattiq jism deb hisoblaydi. Amorf jismlar kristall strukturaga ega bo‘lmaydi, ular o‘zlarining ichki tuzilishlari bo‘yicha suyuqlikka yaqin bo‘lib, suyuqlikdan faqat molekulalar tortishish kuchlarining katta bo‘lishi bilan farq qiladi. Amorf jismlar ularning aniq erish temperaturasiga ega bo‘lmasligi, isitilganda qovushqoqlikning kamayishi natijasida suyuq holatga asta-sekin yumshashish orqali o‘tishi bilan ham kristall jismdan farq qiladi. Shularga asosan, amorf jismni o‘ta sovutilgan suyuqlik deb hisoblash ham mumkin. Amorf jismlarga: shisha, beton, plastmassa, mum, smola, polimerlar va boshqalar kiradi. Amorf jismlar har doim izotrop xossaga ega bo‘ladi: ularning fizik xossalari hamma yo‘nalishlar bo‘yicha bir xil bo‘ladi. Past temperaturalarda amorf jismlarning xossalari qattiq jismlarnikiga o‘xshab ketadi. Bu holda ular deyarli oqmaydi. Lekin temperatura ortgan sari amorf jismlar asta-sekin yumshab, ularning xossalari suyuqliklarning xossalariga yaqinlasha boradi. Agar biror amorf jism, masalan, mumni asta-sekin isitib, temperaturaning vaqt bo‘yicha o‘zgarishini tekshirsak, 3-rasmda shtrixlab tasvirlangan egri chiziqni hosil qilamiz. t ( ваљт) Т Т Э А В С D 3-rasm.

Bu grafikdan ko‘rinadiki, amorf jismning suyuq holatga o‘tishida aniq temperaturasi yo‘q. Ammo yumshashish vaqtida temperaturaning o‘sish tezligi ortadi. Amorf jismlar sovitilganda ham asta-sekin oquvchanligini yo‘qotib, qattiq holatga o‘tadi. Bir jinsli va xossalari bir xil bo‘lgan moda holati uning fazasi deyiladi. Jism qattiq, suyuq va gazsimon fazalarda bo‘lishi mumkin. Moddaning bir fazadan (holatdan) ikkinchi fazaga (holatga) o‘tishi fazaviy o‘tish deyiladi. Masalan, qattiq jismning erishi va suyuq jismning qotishi, suyuqlikning bug‘lanishi va bug‘ning kondensatsiyalanishi fazaviy o‘tishga misol bo‘ladi. Jismning bir fazadan ikkinchisiga o‘tishi aniq bir temperaturada sodir bo‘ladi. Jismning qattiq fazadan suyuq fazaga o‘tishi erish deyiladi. Kristall jismlar tashqi bosim o‘zgarmaganda tayinli bir temperaturada eriydi. Mazkur kristall erigan temperatura shu kristallning erish temperaturasi deyiladi. Kristall jism batamom erib tugamaguncha temperatura o‘zgarmaydi. Biror kristall jismga vaqt birligi ichida bir xil issiqlik miqdori berilib borilganda uning suyuq fazaga o‘tish jarayoni grafik ravishda АВСD siniq chiziq tarzida ifodalanadi (3-rasm). Jismga issiqlik miqdori bera boshlasak, erish temperaturasiga yetguncha uning temperaturasi oshib boradi ( АВ kesma), issiqlik berishni davom ettirsak, batamom erib tugamaguncha uning temperaturasi o‘zgarmaydi ( ВС kesma), navbatdagi berilgan issiqlik miqdori suyuq fazadagi jismning temperaturasini ko‘tarishga sarflanadi ( CD kesma). Masalan, biror suvli idishga muz solib issiq xonaga olib kirib qo‘ysak, suv ichidagi muz batamom erib tugamaguncha sistemaning temperaturasi o‘zgarmaydi. Bunda tashqaridan berilgan issiqlik miqdori muzni eritish uchun sarflanadi. Kristall jismlarning erish vaqtidagi sarflangan issiqlik miqdori kristall panjaraning buzilishiga sarf bo‘ladi. Kristall jismlar qaysi temperaturada erisa, shu temperaturada qotadi.

Erish temperaturasidagi kristall moddaning birlik massasini eritish uchun zarur bo‘lgan issiqlik miqdori solishtirma erish issiqligi deyiladi va u quyidagi formula bilan aniqlanadi:m Q   , (1) bu yerda Q - erish temperaturasida olingan m massali kristall jismni eritish uchun sarflangan issiqlik miqdori Q - erish issiqligi,  - solishtirma erish issiqligi. SI sistemasida   кг Ж1  hisobida o‘lchanadi. Solishtirma erish issiqligining kattaligi kristallarning xossalariga va tashqi bosimga bog‘liq. Jismlar eriganda tashqaridan issiqlik miqdori olsa, kristallanishda tashqariga issiqlik miqdori chiqaradi. Kristallanishda chiqarilgan issiqlik miqdori erish issiqligiga teng. Erish temperaturasi tashqi bosimga bog‘liq. Normal atmosfera bosimida moddaning erish temperaturasi shu moddaning erish nuqtasi deyiladi. Erish vaqtida hajmi kattalashadigan moddalarning erish temperaturasi tashqi bosim ortishi bilan ortadi. Erish vaqtida hajmi kichrayadigan ba’zi moddalarning, jumladan, muz, vismut, cho‘yan kabi moddalarning erish temperaturasi tashqi bosim ortishi bilan pasayadi. Bunday moddalarning eriganda siqilishining sababi, ularning kristall panjaralarida bo‘shliqning ko‘pligidadir. Ular eriganda bo‘shliqlar shu moddaning molekulalari bilan to‘ladi va natijada zichlik ortadi. Ikki yoki bir necha qattiq jismlardan iborat aralashmalar qotishmalar deb ataladi. Qotishmalar ajoyib xossaga ega. Ularning erish nuqtasi qotishma tarkibidagi eng oson eruvchi moddaning erish temperaturasidan ham hamma vaqt past bo‘ladi. Masalan, qalay va qo‘rg‘oshindan iborat qotishmani ko‘raylik. Bu qotishma К 442 da eriydi, holbuki qo‘rg‘oshinning erish temperaturasi К 600 , qalayning erish temperaturasi esa К 505 . Oson eruvchan qotishmalar texnikada keng qo‘llaniladi. Masalan, bosmaxona ishlarida stereotiplar tayyorlashda, saqlagich tiqinlarini tayyorlashda va

shu singari joylarda ishlatiladi. Qotishmalarning sof metallar ega bo‘lmagan boshqa muhim xossalari ham bor. Masalan, ularning elastikligi, qattiqligi, qovushqoqligi, mustahkamligi katta bo‘ladi. Qattiq jismning temperaturasi ko‘tarilganda uning zarralarining issiqlik harakati zo‘rayadi va ular orasidagi o‘rtacha masofa ortadi. Shuning uchun qattiq jism qiziganda kengayadi. Tajribaning ko‘rsatishicha, jismning l uzayishi uning temperaturasi o‘zgarishiga proporsional bo‘ladi:      t l l 0  , (2) bu yerda 0l - jismning 0t temperaturadgi uzunligi;  - qattiq jismning chiziqli kengayish koeffitsiyenti;    0t t t    - temperaturaning o‘zgarishi. C t   0 0 deb olib va 0l l l    , (2) formuladan quyidagini olamiz: ) 1(0 t l l   . (3) (3) formuladan  ni topamiz: tl l l 0 0    . (4) (4) formuladan chiziqli kengayish koeffitsiyenti jismning bir gradus qizigandagi nisbiy uzayishiga teng degan xulosa kelib chiqadi. Qattiq jismlar uchun  chiziqli kengayish koeffitsiyenti 6 5 10 10    grad -1 bo‘ladi. Chiziqli kengayish natijasida jismning hajmi ham ortadi. Qirralarining uzunligi 0l bo‘lgan kub shaklidagi jismni ko‘z oldimizga keltiraylik. Uning dastlabki hajmi 30 0 l V  ga teng bo‘ladi. U holda t temperaturadagi hajm quyidagiga teng bo‘ladi: 3l V  yoki 3 0 3 30 ) 1( ) 1( t V t l V       . (5) (5) ifodadagi ) 1( t binomni kubga oshirib, 2  hamda 3  qatnashgan hadlarni e’tiborga olmasak, ya’ni: ) 3 3 1( 33 22 0 t t t V V        , (6) u paytda ) 3 1(0 t V V    (7) bo‘ladi. 3 ni  orqali belgilasak, ya’ni    3 : ) 1(0 t V V   . (8)

(7) formuladagi kattalik  qattiq jismning issiqlikdan hajmiy kengayish koeffitsiyenti deyiladi. Yuqorida keltirilgan hisoblash, ya’ni    3 , hajmiy kengayish koeffitsiyentning chiziqli kengayish koeffitsiyentidan taxminan uch marta katta ekanligini ko‘rsatadi. Agar qattiq jism issiqlikdan erkin kengaya olmaydigan bo‘lsa, qizdirish natijasida bunday jismda katta mexanik kuchlanishlar vujudga keladi. Qurilish texnikasida qizish orqasida manna shunday kuchlanishlarning vujudga kelishi mumkinligini hisobga olish kerak bo‘ladi. Bu kuchlanishlardan saqlanish uchun temir yo‘llarning relslari bir-biridan bir oz qochirib ulanadi, ko‘priklar va boshqa inshootlarning uchlari taqab biriktirilmaydi, ular g‘altaklar ustiga o‘rnatiladi va hokazo. Turli materiallar ulanganda Yana ularning kengayish koeffitsiyentlarining qiymatlari turlicha bo‘lishligi natijasida vujudga keladigan kuchlanishlarni ham hisobga olish zarur. Jismning zichligi V m   bo‘lgani uchun, (8) formulaga muvofiq t    1 0 , (9) bu yerda 0 0 V m   jismning C t   0 temperaturadagi zichligi. Shunday qilib, jismning zichligi uning temperaturasi ortishi bilan kamayadi. (3), (8) va (9) formulalar suyuq jismlar uchun ham to‘g‘ri bo‘ladi, faqat suyuqliklarda hajmiy kengayish koeffitsiyenti qattiq jismlarnikidan kattaroq bo‘ladi: uning qiymati 4 3 10 10    grad -1 tartibida. Temperatura ko‘tarilishi bilan zichlikning kamayishi tufayli pastidan qizdirilayotgan suyuqlikda (gazda) konveksiya yuzaga keladi. Suyuqlikning (gazning) zichligi kamroq bo‘lgan pastki qatlamlari yuqoriga ko‘tarila boshlaydi, yuqori qatlamlari pastga tushadi, bu bilan hajmning isishi ancha tezlashadi. Konveksiya atmosfera va suv havzalarida issiqlik almashinishida muhim rol o‘ynaydi.

Qattiq jismning zarrasi muvozanat vaziyati yaqinida tebrangani uchun uning energiyasi issiqlik harakatining kinetik energiyasi va muvozanatidan siljish potensial energiyasining yig‘indisiga teng bo‘ladi. O‘rtacha olganda yetarlicha yuqori temperaturalarda bu energiyalarni bir-biriga teng deb olish mumkin. Shuning uchun bir zarraning to‘liq energiyasi o‘rtacha quyidagiga teng bo‘ladi:k n k W W W W 2   . (10) Ma’lumki, kTi W k 2  . (11) Shuning uchun ikT W  , (12) bu yerda k - Bolsman doimiysi; T - absolyut temperatura; i - zarraning erkinlik darajalari soni. Zarra ixtiyoriy yo‘nalishda tebranishi mumkin bo‘lgani uchun uning erkinlik darajalari soni uchga teng bo‘ladi. U holda kT W 3 . (13) Bir mol qattiq jismning ichki energiyasini topish uchun bir zarraning o‘rtacha energiyasini bir molda bo‘lgan erkin tebranuvchi zarralar soniga ko‘paytirish kerak. Ximiyaviy sodda qattiq kristall jismlarning bir molidagi erkin tebranuvchi zarralar soni Avogadro soni bilan birday bo‘ladi, shuning uchun TR TkN N W U 3 3     , (14) bunda R - universal gaz doimiysi. Ximiyaviy sodda kristall qattiq jismning atom issiqlik sig‘imi, son jihatdan, temperatura bir gradusga ko‘tarilgandagi ichki energiyaning o‘sishiga teng bo‘ladi, ya’ni R dT RT d dT dU С 3 ) 3(    . (15) Gaz doimiysi 2R kal/grad  mol bo‘lgani uchun, 6 С kal/grad  mol. (16)

Binobarin, barcha ximiyaviy jihatdan oddiy bo‘lgan kristall qattiq jismlarning atom issiqlik sig‘imi yetarlicha yuqori temperaturada 6kal/grad  mol ga tengdir. Bu xulosa molekulyar-kinetik nazariya asosida 1819 yilda Dyulong va Pti tomonidan tajriba yo‘li bilan chiqarilgan edi. U Dyulong va Pti qonuni nomini olgan. Shuni nazarda tutish kerakki, (16) formuladan kelib chiqadigan issiqlik sig‘imining temperaturaga bog‘liq emasligi faqat yetarlicha yuqori temperaturalar uchun o‘rinlidir. Past temperaturada issiqlik sig‘imi temperaturaga bog‘liq, temperatura pasayganda issiqlik sig‘imi kamayib, nolga intiluvchi absolyut temperaturada qattiq jismlarning issiqlik sig‘imi nolga intiladi. Qattiq jism issiqlik sig‘imining juda past temperaturalardagi o‘zgarishlari faqat kvant mexanikasi asosidagina tushuntirilishi mumkin. Qattiq jismlarda issiqlik o‘tkazish jarayoni gazlar uchun chiqarilgan Fure qonunining o‘zi bilan ifodalanadi:t S x T Q        , (17) bu yerda  - issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti; x T   - temperatura gradiyenti; S - issiqlik o‘tkazilayotgan yuza; t - ko‘chishning davom etish vaqti. Biroq suyuq va qattiq jismlarning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti gazlarnikidan ancha katta. Metallarda  ning qiymati ayniqsa katta bo‘ladi. Gazlarda issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti 3 10  , suyuqliklar va metallmas qattiq jismlarda 1 10  , metallarda 1 10 J/(m  s  grad). Qattiq jismlarda issiqlik o‘tkazuvchanlik jismni tashkil qilgan tebranuvchi zarralarning o‘zaro ta’siri tufayli ro‘y beradi. Bundan tashqari, metallarda ularning ichida harakatlanadigan erkin elektronlar bo‘ladi, shu tufayli issiqlik o‘tkazuvchanlik ancha ortadi, erkin elektronlar o‘zlarining kinetik energiyalarini yuqori temperaturali sohalardan past temperaturali sohalarga bevosita o‘tkazadilar.

Issiqlik o‘tkazuvchanlik jarayonida erkin elektronlarning roli muhim ekanligi quyidagi dalillar bilan tasdiqlanadi – metallarning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti ularning elektr o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentiga taxminan proporsionaldir. Qattiq jismning issiqlik o‘tkazuvchanligi uning strukturasiga juda ham bog‘liq bo‘ladi: g‘ovak jismlarning issiqlik o‘tkazuvchanlikligi juda kam bo‘ladi, chunki g‘ovaklarni to‘ldirgan gazning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti ancha kichik bo‘ladi. Har qanday qattiq jism tashqi kuchlarr ta’sirida deformatsiyalanadi, ya’ni o‘z shaklini o‘zgartiradi. Kuchlarning ta’siri to‘xtashi bilan yo‘qolib ketadigan deformatsiya elastik deformatsiya deb ataladi. Masalan, elastik cho‘zilgan prujina, cho‘zuvchi kuchning ta’siri to‘xtashi bilan o‘zining dastlabki uzunligiga qaytadi. Kuchning ishorasi o‘zgarishi Bilan elastik deformatsiyaning ishorasi ham o‘zgaradi. Masalan, cho‘zuvchi kuch ta’sirida uzayuvchi prujina siquvchi kuch ta’sirida qisqaradi. Guk kashf qilgan qonunga ko‘ra, deformatsiyaning x kattaligi ta’sir qiluvchi F kuchga proporsionaldir: Fk x  (18) bunda - « k » berilgan qattiq jismning kuzatilayotgan tur deformatsiyasi uchun o‘zgarmas kattalikdir. Eng sodda deformatsiyalardan birini, ya’ni bo‘ylama cho‘zilish yoki bir tomonlama siqilishni ko‘raylik. Uzunligi l ga, ko‘ndalang kesimining yuzi S ga teng bo‘lgan bir jinsli sterjenni ko‘z oldimizga keltiraylik. Bu sterjenning uchlariga nF kuchlar ta’sir qilsa, sterjenning uzunligi l miqdorga o‘zgaradi. Cho‘zuvchi kuchlarni musbat deb hisoblaymiz, bu holda l ham musbat bo‘ladi (4 - a rasm), ya’ni sterjen uzayadi. Siquvchan kuchlarni manfiy deb hisoblaymiz, bu holda l ham manfiy bo‘ladi (4 – b rasm), ya’ni sterjen bir tomonlama siquvchi kuchlar ta’sirida bo‘lsa, uning l uzunligi kamayadi.

n F nF l l l  n F nF l l l  a) b) 4-rasm. Deformatsiyani harakterlash uchun sterjen uzayishi l ning absolyut qiymati muhim emas, buning uchun nisbiy uzayish ll bilan harakterlash kerak. Har xil S ko‘ndalang kesimli sterjenlar uchun bir xil kuch ta’sirida vujudga kelgan ll nisbiy deformatsiya sterjen qancha yo‘g‘on bo‘lsa, ya’ni S qancha katta bo‘lsa, shuncha kichik bo‘ladi. Bundan, elastik cho‘zilish (siqilish) deformatsiyasida uzunlikning ll nisbiy o‘zgarishi S Fn kattalikka, ya’ni sterjen ko‘ndalang kesimining birlik yuziga to‘g‘ri keladigan kuchga proporsional bo‘lishi kerak, degan xulosani chiqaramiz. Bu n n P S F  kattalik kuchlanish deb ataladi. Oqibatda quyidagi tenglikka ega bo‘lamiz: S F l l n   (19) yoki nP l l   , (20) bu yerda  - elastiklik koeffitsiyenti.

Bu koeffitsiyent faqat sterjenning qanday materialdan yasalgan bo‘lishiga bog‘liq bo‘ladi. Materialni harakterlash uchun elastiklik koeffitsiyenti bilan bir qatorda unga teskari bo‘lgan kattalikdan foydalanishga ham odatlanilgan, uni elastiklik moduli yoki Yung moduli deyiladi, ya’ni 1  E . (21) Yung moduli E ni (20) tenglikdagi  o‘rniga qo‘yib, quyidagi formulani olamiz: nP E l l    1 . (22) (20) va (22) formulalardan nP ll   , ll P E n   . (23) (23) dan ko‘rinadiki, elastiklik koeffitsiyenti  son jihatdan bir birlik kuchlanish ta’sirida uzunlikning ll nisbiy uzayishiga teng. Yung moduli E son jihatdan birga teng bo‘lgan nisbiy uzayishni hosil qiladigan nP kuchlanishga teng. Har qanday qattiq jism faqat ma’lum chegaragacha Guk qonuniga bo‘ysunadigan deformatsiyalarni bera oladi. Elastik deformatsiyada tashqi kuchning ta’siri to‘xtashi bilan deformatsiya butunlay yo‘qoladi, ya’ni jism dastlabki o‘lchamlariga (dastlabki shakliga) qaytadi. Ammo kuchlanish elastiklik chegarasi deb ataluvchi eP qiymatdan ortiq bo‘lganda, boshqa tur deformatsiya – plastik deformatsiya vujudga keladi, bu deformatsiya kuchning ta’siri to‘xtagandan so‘ng ham butunlay yo‘qolib ketmaydi. Katta plastik deformatsiyalanuvchi jismlar plastik jismlar deyiladi. Masalan, rux, qo‘rg‘oshin, temir plastik jismlardir. Plastiklik deformatsiyasi kichik bo‘lgan yoki mutlaqo plastik deformatsiyalanmaydigan jismlar mo‘rt jismlar deyiladi. Mo‘rt jismlarga, masalan, cho‘yan, toblangan po‘lat, chini misol bo‘la oladi. Biroq shuni qayd qilish kerakki, jismlarni plastik jismlarga va mo‘rt jismlarga ajratish nisbiy harakterga egadir: Ayni bir jismning o‘zi yuqori temperatura va asta-sekin

qilinayotgan deformatsiyada plastik bo‘lsa, past temperatura va tez deformatsiyalanishda mo‘rt bo‘lishi mumkin. Keyingi vaqtlarda texnikada organik amorf moddalar keng tarqaldi, ularning ayrim molekulalari ximiyaviy bog‘lanishlar tufayli bir-biri bilan uzun zanjirlar hosil qilib birlashishi (polimerlanishi) mumkin. Ba’zi hollarda bunday zanjirlar ko‘p minglab alohida molekulalardan iborat bo‘ladi. Bunday moddalar polimerlar deyiladi. Polimerlarning tipik vakili plastmassalardir. Yuksak elastiklik va mustahkamlik polimerlarning juda muhim xossasi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda tabiiy va sun’iy organik birikmalardan oldindan istalgan turli-tuman xossali polimerlar yaratilmoqda. Yuqori texnologiyalarning rivojlanishi xususiyatlarini, turli xil fizik jarayonlarni boshqarish uchun mumkin bo‘lgan yangi materiallar va moddalarni olish bilan bog‘liqdir. Ulardan biri suyuq kristallar bo‘lib, u XIX asrning oxirida Avstriya fizigi F.Reynitser tomonidan kashf etilgan bo‘lsa ham uzoq vaqt o‘rganilmadi. Suyuq kristallarga bo‘lgan qiziqish uning qo‘llanilish sohasining kengayganligidan keyin paydo bo‘ldi. Bir-biriga nisbatan muayyan tartibda joylashuvini saqlovchi anizotrop shakldagi molekulalardan tuzilgan suyuqlik suyuq kristallar deyiladi. Suyuq kristallar molekulalarida harakterli o‘qlarni aniq ajratib olish mumkin: bunday molekulada atomlar tanlangan chiziqlar bo‘ylab (molekulalar – sterjenlar) joylashadi yoki tanlangan tekisliklarda (molekulalar – disklar) yotadi. Suyuq kristallda, qattiq kristalldagi singari, maxsus yo‘nalish bo‘ladi, bu yo‘nalish bo‘ylab molekulalarning uzun yoki molekulalar tekisliklari oriyentirlanadi. Bunda suyuq kristall haqiqatan, suyuq, xuddi suvdek suyuq bo‘lishi mumkin, ya’ni molekulalarning massalar markazlari to‘g‘ri (kristallik) panjarani hosil qilmaydi, balki fazoda tartibsiz joylashadi va unda erkin harakatlanishi mumkin. Suyuq kristalldagi maxsus yo‘nalishlarni, qattiq kristallardagi singari, optik o‘qlar deyiladi, chunki ularning mavjudligi bilan bu materiallarning ajoyib optik xossalari nurning ikkilamchi sinishi, yorug‘likning qutblanish tekisligining

burilishi va h.k. bog‘langandir. Optik o‘qlari qattiq mahkamlangan qattiq kristallardan farqli o‘laroq, suyuq kristallarda optik o‘qlarning yo‘nalishini turli ta’sirlar, jumladan, elektr maydon yordamida oson o‘zgartirish mumkin. Suyuq kristallarning optik xossalarini boshqarish uchun juda kichik kuchlanishlar (1V ga yaqin) yetarlidir. Buning sababi shuki, ularning barcha molekulalari o‘zaro bog‘langan va birday oriyentirlangan, hamma molekulalar o‘z yo‘nalishini o‘zgartirish uchun ulardan bittasini burish kifoya. Bunday elektrooptik effektlar tufayli suyuq kristallar Amaliy ahamiyat kasb etadi. Bunday kristallarning yupqa (mikrometrning yuzdan bir ulushiga teng qalinlikdagi) qatlamlari elektron soatlar, kalkulyatorlar, televizion priyomniklarning ekranlarini tayyorlashda ishlatiladi. Ba’zi moddalar suyuq kristall holatida o‘zaro aralashish xususiyatiga ega bo‘lib, bunday aralashishdan turli strukturali va xossali suyuq kristallar paydo bo‘ladi. Keyingi yillarda inson organizmi hayotiy faoliyatining ba’zi mexanizmlarida suyuq kristallarning roli aniqlangan. Bu esa ularni tibbiyotda tashhis qo‘yishda qo‘llash imkonini beradi. Qattiq jismlar ma’lum shaklga va hajmga ega bo‘lishlari bilan harakterlanadi. Qattiq jismlar bir-biridan ichki tuzilishi jihatidan batamom farq qiluvchi kristall va amorf jismlar ko‘rinishida uchraydi. Lekin hozirgi zamon fizikasida qattiq jism deganda kristall jismlar nazarda tutiladi, amorf jismlar o‘ta qovushqoq suyuqlik sifatida qaraladi. Qattiq jismlar asosan kristall holatda bo‘ladi. Kristall jismlarda atom yoki molekulalar bir-biriga nisbatan ma’lum bir tartibli vaziyat egallab joylashadi. Buning oqibatida kristallning tashqi ko‘rinishi ma’lum geometrik shaklga ega bo‘ladi. Agar kristall tarkib topgan zarralarni bir-biriga to‘g‘ri chiziq bilan tutashtirsak, fazoviy yoki kristall panjara deb ataladigan panjara hosil bo‘ladi. Kristallning ayrim zarralari panjarani hosil qilgan chiziqlarning kesishgan nuqtalarida – panjara tugunlarida joylashgan bo‘ladi. Bu zarralar musbat va manfiy

ionlar, netral atom va molekulalar bo‘lishi mumkin. Masalan, osh tuzi kristall panjaralarining tugunlarida musbat natriy (Na ) va manfiy ( Cl ) ionlari (1-rasm), metall kristallar ( Al Fe Cu , , va hakozo) ning panjara tugunlarida metall atomlarining musbat ionlari, olmos, germaniy, kremniy kabi kristallarning panjara tugunlarida neytral atomlar joylashgan bo‘ladi. - Na - Сl 1-rasm. Kristall panjaralarning shakllari turli-tuman bo‘lishi mumkin, lekin ixtiyoriy bo‘lmaydi. Panjarani hosil qilgan elementar yacheykalar bir-biriga zich, hech qanday oraliqsiz joylashishi kerak, bu panjara potensial energiyasining minimum bo‘lishiga to‘g‘ri keladi. Masalan, kubchalar shaklidagi yoki olti yoqli prizmalar shaklidagi yacheykalarni talab qilingandek joylashtirish mumkin (2- a va b- rasm), biroq besh yoqli prizmalar shaklidagi yacheykalarni bunday joylashtirib bo‘lmaydi (2 v –rasm). a) b) v) 2-rasm.

1890 yilda Ye.S.Fyodorov kristall panjaralarning yacheykalari zich joylashtirish mumkin bo‘lgan barcha shakllarini nazariy hisoblab chiqdi va tabiatda faqat 230 xil kristall panjaralar bo‘lishi mumkin ekanligini aniqladi, bu kristall panjaralar 32 simmetrik sinfni hosil qilar ekan. Kristallarni rentgen nurlari yordamida tekshirishga doir olib borilgan tajribalar kristallar simmetrik joylashib kristall panjaralar hosil qilgan zarralar (atomlar, molekulalar yoki ionlar) dan iborat ekanligini tasdiqladi. Shu bilan birga, ko‘p miqdorli tabiiy va sun’iy kristallarni rentgen strukturaviy tahlil qilish natijasida tabiatda kristall panjaralarning faqat 230 turli ko‘rinishi bor ekanligi aniqlandi, bu Ye.S.Fyodorovning nazariy hisoblariga to‘la muvofiq keladi. Kristallning eng asosiy xossalaridan biri shundan iboratki, uning fizik xossalari unda tanlab olingan yo‘nalishga bog‘liq, ya’ni kristallning xossalarini harakterlovchi mexanik mustahkamlik, elektr o‘tkazuvchanlik, nur sindirish ko‘rsatkichlari kabi kattaliklar kristall ichida olingan turli yo‘nalishlarda turlicha qiymatga ega bo‘ladi. Moddalarning fizik xossalarining (mexanik, issiqlik, elektrik, optik va h.k.) turli yo‘nalishlarda turlicha bo‘lishi anizotropiya deb ataladi. Masalan, kristall jismning issiqlikdan kengayish koeffitsiyenti turli yo‘nalishlar uchun turlicha bo‘ladi; turli yo‘nalishlarda kristallarning boshqa xossalari ham turlichadir. Anizotropiya panjara zarralarining turli yo‘nalishlarda turlicha zichlikda joylashganligi bilan tushuntiriladi. Kristall jismlarning hammasi anizotrop jismlardir. Ular aniq erish temperaturasiga ega bo‘ladi. Tabiatda kristall holat juda ko‘p tarqalgan. Ko‘pchilik qattiq jismlar (minerallar, metallar, o‘simlik tolalari, oqsil moddalar, rezina va hokazo) kristallardir. Biroq hamma jismlarda ham yuqorida ko‘rilgan kristall xossalari ko‘zga yaqqol tashlanavermaydi. Bu jihatdan jismlar ikki guruhga: monokristall jismlar va polikristall jismlarga bo‘linadi. Barcha zarralari bir umumiy fazoviy (kristall) panjaraga joylashadigan jism monokristalldir. Monokristall anizotrop bo‘ladi. Ko‘pchilik minerallar monokristall bo‘ladi. Polikristall bir-biriga nisbatan

tartibsiz joylashgan ko‘plab mayda monokristallchalardan tuzilgan jismdir. Shuning uchun polikristallar izotrop, ya’ni barcha yo‘nalishlar bo‘yicha bir xil fizik xossalarga ega bo‘ladi. Metallar polikristall jismlarga misol bo‘la oladi. Biroq metallni monokristall ko‘rinishda ham hosil qilish mumkin, buning uchun erigan metallni sekin sovitish yo‘li bilan metall monokristallini hosil qilish mumkin. Kristall panjaraning qanday zarralardan tuzilganligiga qarab panjaralar to‘rtta asosiy guruhga bo‘lingan: ionli, atomli, molekulyar va metall panjara. Ion panjara turli ishorali zaryadlangan ionlardan tuzilgan bo‘lib, panjarada ionlarni elektr kuchlari tutib turadi. Ko‘pchilik kristallar ion panjaralidir. Atom panjara panjara tugunlarida kimyoviy (valentli) bog‘lanishlar bilan tutib turiladigan neytral atomlardan tuzilgan. Masalan, grafit kristali atom panjaralidir. Molekulyar panjara – qutbiy (dipol) molekulalaridan tuzilgan bo‘lib, bu molekulalar ham tugunlarda elektr kuchlar bilan tutib turiladi. Biroq qutbiy molekulalarga bu kuchlar ionlarga ta’sir qilganidan kamroq ta’sir qiladi. Shuning uchun molekulyar panjarali moddalar oson deformatsiyalanadi. Ko‘pchilik organik birikmalar (rezina, sellyuloza, parafin va shunga o‘xshash) molekulyar kristall panjarali tuzilgan bo‘ladi. Metall panjara – erkin elektronlar bilan o‘ralgan metallning musbat ionlaridan tuzilgan. Metall panjaraning ionlarini ana shu elektronlar tutib turadi. Metallar shunday panjarali bo‘ladi. Hozirgi zamon fizikasi kristall jismlarnigina qattiq jism deb hisoblaydi. Amorf jismlar kristall strukturaga ega bo‘lmaydi, ular o‘zlarining ichki tuzilishlari bo‘yicha suyuqlikka yaqin bo‘lib, suyuqlikdan faqat molekulalar tortishish kuchlarining katta bo‘lishi bilan farq qiladi. Amorf jismlar ularning aniq erish temperaturasiga ega bo‘lmasligi, isitilganda qovushqoqlikning kamayishi natijasida suyuq holatga asta-sekin yumshashish orqali o‘tishi bilan ham kristall jismdan farq qiladi. Shularga asosan, amorf jismni o‘ta sovutilgan suyuqlik deb hisoblash ham mumkin. Amorf jismlarga: shisha, beton, plastmassa, mum, smola, polimerlar va boshqalar kiradi.

Amorf jismlar har doim izotrop xossaga ega bo‘ladi: ularning fizik xossalari hamma yo‘nalishlar bo‘yicha bir xil bo‘ladi. Past temperaturalarda amorf jismlarning xossalari qattiq jismlarnikiga o‘xshab ketadi. Bu holda ular deyarli oqmaydi. Lekin temperatura ortgan sari amorf jismlar asta-sekin yumshab, ularning xossalari suyuqliklarning xossalariga yaqinlasha boradi. Agar biror amorf jism, masalan, mumni asta-sekin isitib, temperaturaning vaqt bo‘yicha o‘zgarishini tekshirsak, 3-rasmda shtrixlab tasvirlangan egri chiziqni hosil qilamiz. t ( ваљт) Т Т Э А В С D 3-rasm. Bu grafikdan ko‘rinadiki, amorf jismning suyuq holatga o‘tishida aniq temperaturasi yo‘q. Ammo yumshashish vaqtida temperaturaning o‘sish tezligi ortadi. Amorf jismlar sovitilganda ham asta-sekin oquvchanligini yo‘qotib, qattiq holatga o‘tadi. Bir jinsli va xossalari bir xil bo‘lgan moda holati uning fazasi deyiladi. Jism qattiq, suyuq va gazsimon fazalarda bo‘lishi mumkin. Moddaning bir fazadan (holatdan) ikkinchi fazaga (holatga) o‘tishi fazaviy o‘tish deyiladi. Masalan, qattiq jismning erishi va suyuq jismning qotishi, suyuqlikning bug‘lanishi va bug‘ning kondensatsiyalanishi fazaviy o‘tishga misol bo‘ladi. Jismning bir fazadan ikkinchisiga o‘tishi aniq bir temperaturada sodir bo‘ladi.

Jismning qattiq fazadan suyuq fazaga o‘tishi erish deyiladi. Kristall jismlar tashqi bosim o‘zgarmaganda tayinli bir temperaturada eriydi. Mazkur kristall erigan temperatura shu kristallning erish temperaturasi deyiladi. Kristall jism batamom erib tugamaguncha temperatura o‘zgarmaydi. Biror kristall jismga vaqt birligi ichida bir xil issiqlik miqdori berilib borilganda uning suyuq fazaga o‘tish jarayoni grafik ravishda АВСD siniq chiziq tarzida ifodalanadi (3-rasm). Jismga issiqlik miqdori bera boshlasak, erish temperaturasiga yetguncha uning temperaturasi oshib boradi ( АВ kesma), issiqlik berishni davom ettirsak, batamom erib tugamaguncha uning temperaturasi o‘zgarmaydi ( ВС kesma), navbatdagi berilgan issiqlik miqdori suyuq fazadagi jismning temperaturasini ko‘tarishga sarflanadi ( CD kesma). Masalan, biror suvli idishga muz solib issiq xonaga olib kirib qo‘ysak, suv ichidagi muz batamom erib tugamaguncha sistemaning temperaturasi o‘zgarmaydi. Bunda tashqaridan berilgan issiqlik miqdori muzni eritish uchun sarflanadi. Kristall jismlarning erish vaqtidagi sarflangan issiqlik miqdori kristall panjaraning buzilishiga sarf bo‘ladi. Kristall jismlar qaysi temperaturada erisa, shu temperaturada qotadi. Erish temperaturasidagi kristall moddaning birlik massasini eritish uchun zarur bo‘lgan issiqlik miqdori solishtirma erish issiqligi deyiladi va u quyidagi formula bilan aniqlanadi: m Q   , (1) bu yerda Q - erish temperaturasida olingan m massali kristall jismni eritish uchun sarflangan issiqlik miqdori Q - erish issiqligi,  - solishtirma erish issiqligi. SI sistemasida   кг Ж1  hisobida o‘lchanadi. Solishtirma erish issiqligining kattaligi kristallarning xossalariga va tashqi bosimga bog‘liq.

Jismlar eriganda tashqaridan issiqlik miqdori olsa, kristallanishda tashqariga issiqlik miqdori chiqaradi. Kristallanishda chiqarilgan issiqlik miqdori erish issiqligiga teng. Erish temperaturasi tashqi bosimga bog‘liq. Normal atmosfera bosimida moddaning erish temperaturasi shu moddaning erish nuqtasi deyiladi. Erish vaqtida hajmi kattalashadigan moddalarning erish temperaturasi tashqi bosim ortishi bilan ortadi. Erish vaqtida hajmi kichrayadigan ba’zi moddalarning, jumladan, muz, vismut, cho‘yan kabi moddalarning erish temperaturasi tashqi bosim ortishi bilan pasayadi. Bunday moddalarning eriganda siqilishining sababi, ularning kristall panjaralarida bo‘shliqning ko‘pligidadir. Ular eriganda bo‘shliqlar shu moddaning molekulalari bilan to‘ladi va natijada zichlik ortadi. Ikki yoki bir necha qattiq jismlardan iborat aralashmalar qotishmalar deb ataladi. Qotishmalar ajoyib xossaga ega. Ularning erish nuqtasi qotishma tarkibidagi eng oson eruvchi moddaning erish temperaturasidan ham hamma vaqt past bo‘ladi. Masalan, qalay va qo‘rg‘oshindan iborat qotishmani ko‘raylik. Bu qotishma К 442 da eriydi, holbuki qo‘rg‘oshinning erish temperaturasi К 600 , qalayning erish temperaturasi esa К 505 . Oson eruvchan qotishmalar texnikada keng qo‘llaniladi. Masalan, bosmaxona ishlarida stereotiplar tayyorlashda, saqlagich tiqinlarini tayyorlashda va shu singari joylarda ishlatiladi. Qotishmalarning sof metallar ega bo‘lmagan boshqa muhim xossalari ham bor. Masalan, ularning elastikligi, qattiqligi, qovushqoqligi, mustahkamligi katta bo‘ladi. Qattiq jismning temperaturasi ko‘tarilganda uning zarralarining issiqlik harakati zo‘rayadi va ular orasidagi o‘rtacha masofa ortadi. Shuning uchun qattiq jism qiziganda kengayadi. Tajribaning ko‘rsatishicha, jismning l uzayishi uning temperaturasi o‘zgarishiga proporsional bo‘ladi:      t l l 0  , (2) bu yerda 0l - jismning 0t temperaturadgi uzunligi;  - qattiq jismning chiziqli kengayish koeffitsiyenti;    0t t t    - temperaturaning o‘zgarishi. C t   0 0 deb olib va 0l l l    , (2) formuladan quyidagini olamiz:

) 1(0 t l l  . (3) (3) formuladan  ni topamiz: tl l l 0 0    . (4) (4) formuladan chiziqli kengayish koeffitsiyenti jismning bir gradus qizigandagi nisbiy uzayishiga teng degan xulosa kelib chiqadi. Qattiq jismlar uchun  chiziqli kengayish koeffitsiyenti 6 5 10 10    grad -1 bo‘ladi. Chiziqli kengayish natijasida jismning hajmi ham ortadi. Qirralarining uzunligi 0l bo‘lgan kub shaklidagi jismni ko‘z oldimizga keltiraylik. Uning dastlabki hajmi 30 0 l V  ga teng bo‘ladi. U holda t temperaturadagi hajm quyidagiga teng bo‘ladi: 3l V  yoki 3 0 3 30 ) 1( ) 1( t V t l V       . (5) (5) ifodadagi ) 1( t binomni kubga oshirib, 2  hamda 3  qatnashgan hadlarni e’tiborga olmasak, ya’ni: ) 3 3 1( 33 22 0 t t t V V        , (6) u paytda ) 3 1(0 t V V    (7) bo‘ladi. 3 ni  orqali belgilasak, ya’ni    3 : ) 1(0 t V V   . (8) (7) formuladagi kattalik  qattiq jismning issiqlikdan hajmiy kengayish koeffitsiyenti deyiladi. Yuqorida keltirilgan hisoblash, ya’ni    3 , hajmiy kengayish koeffitsiyentning chiziqli kengayish koeffitsiyentidan taxminan uch marta katta ekanligini ko‘rsatadi. Agar qattiq jism issiqlikdan erkin kengaya olmaydigan bo‘lsa, qizdirish natijasida bunday jismda katta mexanik kuchlanishlar vujudga keladi. Qurilish texnikasida qizish orqasida manna shunday kuchlanishlarning vujudga kelishi mumkinligini hisobga olish kerak bo‘ladi. Bu kuchlanishlardan saqlanish uchun temir yo‘llarning relslari bir-biridan bir oz qochirib ulanadi, ko‘priklar va boshqa inshootlarning uchlari taqab biriktirilmaydi, ular g‘altaklar ustiga o‘rnatiladi va hokazo.

Turli materiallar ulanganda Yana ularning kengayish koeffitsiyentlarining qiymatlari turlicha bo‘lishligi natijasida vujudga keladigan kuchlanishlarni ham hisobga olish zarur. Jismning zichligi V m   bo‘lgani uchun, (8) formulaga muvofiq t    1 0 , (9) bu yerda 0 0 V m   jismning C t   0 temperaturadagi zichligi. Shunday qilib, jismning zichligi uning temperaturasi ortishi bilan kamayadi. (3), (8) va (9) formulalar suyuq jismlar uchun ham to‘g‘ri bo‘ladi, faqat suyuqliklarda hajmiy kengayish koeffitsiyenti qattiq jismlarnikidan kattaroq bo‘ladi: uning qiymati 4 3 10 10    grad -1 tartibida. Temperatura ko‘tarilishi bilan zichlikning kamayishi tufayli pastidan qizdirilayotgan suyuqlikda (gazda) konveksiya yuzaga keladi. Suyuqlikning (gazning) zichligi kamroq bo‘lgan pastki qatlamlari yuqoriga ko‘tarila boshlaydi, yuqori qatlamlari pastga tushadi, bu bilan hajmning isishi ancha tezlashadi. Konveksiya atmosfera va suv havzalarida issiqlik almashinishida muhim rol o‘ynaydi. Qattiq jismning zarrasi muvozanat vaziyati yaqinida tebrangani uchun uning energiyasi issiqlik harakatining kinetik energiyasi va muvozanatidan siljish potensial energiyasining yig‘indisiga teng bo‘ladi. O‘rtacha olganda yetarlicha yuqori temperaturalarda bu energiyalarni bir-biriga teng deb olish mumkin. Shuning uchun bir zarraning to‘liq energiyasi o‘rtacha quyidagiga teng bo‘ladi: k n k W W W W 2   . (10) Ma’lumki, kTi W k 2  . (11) Shuning uchun ikT W  , (12) bu yerda k - Bolsman doimiysi;

T - absolyut temperatura; i - zarraning erkinlik darajalari soni. Zarra ixtiyoriy yo‘nalishda tebranishi mumkin bo‘lgani uchun uning erkinlik darajalari soni uchga teng bo‘ladi. U holda kT W 3 . (13) Bir mol qattiq jismning ichki energiyasini topish uchun bir zarraning o‘rtacha energiyasini bir molda bo‘lgan erkin tebranuvchi zarralar soniga ko‘paytirish kerak. Ximiyaviy sodda qattiq kristall jismlarning bir molidagi erkin tebranuvchi zarralar soni Avogadro soni bilan birday bo‘ladi, shuning uchun TR TkN N W U 3 3     , (14) bunda R - universal gaz doimiysi. Ximiyaviy sodda kristall qattiq jismning atom issiqlik sig‘imi, son jihatdan, temperatura bir gradusga ko‘tarilgandagi ichki energiyaning o‘sishiga teng bo‘ladi, ya’ni R dT RT d dT dU С 3 ) 3(    . (15) Gaz doimiysi 2R kal/grad  mol bo‘lgani uchun, 6 С kal/grad  mol. (16) Binobarin, barcha ximiyaviy jihatdan oddiy bo‘lgan kristall qattiq jismlarning atom issiqlik sig‘imi yetarlicha yuqori temperaturada 6kal/grad  mol ga tengdir. Bu xulosa molekulyar-kinetik nazariya asosida 1819 yilda Dyulong va Pti tomonidan tajriba yo‘li bilan chiqarilgan edi. U Dyulong va Pti qonuni nomini olgan. Shuni nazarda tutish kerakki, (16) formuladan kelib chiqadigan issiqlik sig‘imining temperaturaga bog‘liq emasligi faqat yetarlicha yuqori temperaturalar uchun o‘rinlidir. Past temperaturada issiqlik sig‘imi temperaturaga bog‘liq, temperatura pasayganda issiqlik sig‘imi kamayib, nolga intiluvchi absolyut temperaturada qattiq jismlarning issiqlik sig‘imi nolga intiladi. Qattiq jism issiqlik

sig‘imining juda past temperaturalardagi o‘zgarishlari faqat kvant mexanikasi asosidagina tushuntirilishi mumkin. Qattiq jismlarda issiqlik o‘tkazish jarayoni gazlar uchun chiqarilgan Fure qonunining o‘zi bilan ifodalanadi:t S x T Q        , (17) bu yerda  - issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti; x T   - temperatura gradiyenti; S - issiqlik o‘tkazilayotgan yuza; t - ko‘chishning davom etish vaqti. Biroq suyuq va qattiq jismlarning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti gazlarnikidan ancha katta. Metallarda  ning qiymati ayniqsa katta bo‘ladi. Gazlarda issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti 3 10  , suyuqliklar va metallmas qattiq jismlarda 1 10  , metallarda 1 10 J/(m  s  grad). Qattiq jismlarda issiqlik o‘tkazuvchanlik jismni tashkil qilgan tebranuvchi zarralarning o‘zaro ta’siri tufayli ro‘y beradi. Bundan tashqari, metallarda ularning ichida harakatlanadigan erkin elektronlar bo‘ladi, shu tufayli issiqlik o‘tkazuvchanlik ancha ortadi, erkin elektronlar o‘zlarining kinetik energiyalarini yuqori temperaturali sohalardan past temperaturali sohalarga bevosita o‘tkazadilar. Issiqlik o‘tkazuvchanlik jarayonida erkin elektronlarning roli muhim ekanligi quyidagi dalillar bilan tasdiqlanadi – metallarning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti ularning elektr o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentiga taxminan proporsionaldir. Qattiq jismning issiqlik o‘tkazuvchanligi uning strukturasiga juda ham bog‘liq bo‘ladi: g‘ovak jismlarning issiqlik o‘tkazuvchanlikligi juda kam bo‘ladi, chunki g‘ovaklarni to‘ldirgan gazning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti ancha kichik bo‘ladi. Har qanday qattiq jism tashqi kuchlarr ta’sirida deformatsiyalanadi, ya’ni o‘z shaklini o‘zgartiradi. Kuchlarning ta’siri to‘xtashi bilan yo‘qolib ketadigan deformatsiya elastik deformatsiya deb ataladi. Masalan, elastik cho‘zilgan prujina,

cho‘zuvchi kuchning ta’siri to‘xtashi bilan o‘zining dastlabki uzunligiga qaytadi. Kuchning ishorasi o‘zgarishi Bilan elastik deformatsiyaning ishorasi ham o‘zgaradi. Masalan, cho‘zuvchi kuch ta’sirida uzayuvchi prujina siquvchi kuch ta’sirida qisqaradi. Guk kashf qilgan qonunga ko‘ra, deformatsiyaning x kattaligi ta’sir qiluvchi F kuchga proporsionaldir: Fk x  (18) bunda - « k » berilgan qattiq jismning kuzatilayotgan tur deformatsiyasi uchun o‘zgarmas kattalikdir. Eng sodda deformatsiyalardan birini, ya’ni bo‘ylama cho‘zilish yoki bir tomonlama siqilishni ko‘raylik. Uzunligi l ga, ko‘ndalang kesimining yuzi S ga teng bo‘lgan bir jinsli sterjenni ko‘z oldimizga keltiraylik. Bu sterjenning uchlariga nF kuchlar ta’sir qilsa, sterjenning uzunligi l miqdorga o‘zgaradi. Cho‘zuvchi kuchlarni musbat deb hisoblaymiz, bu holda l ham musbat bo‘ladi (4 - a rasm), ya’ni sterjen uzayadi. Siquvchan kuchlarni manfiy deb hisoblaymiz, bu holda l ham manfiy bo‘ladi (4 – b rasm), ya’ni sterjen bir tomonlama siquvchi kuchlar ta’sirida bo‘lsa, uning l uzunligi kamayadi.

n F nF l l l  n F nF l l l  a) b) 4-rasm. Deformatsiyani harakterlash uchun sterjen uzayishi l ning absolyut qiymati muhim emas, buning uchun nisbiy uzayish ll bilan harakterlash kerak. Har xil S ko‘ndalang kesimli sterjenlar uchun bir xil kuch ta’sirida vujudga kelgan ll nisbiy deformatsiya sterjen qancha yo‘g‘on bo‘lsa, ya’ni S qancha katta bo‘lsa, shuncha kichik bo‘ladi. Bundan, elastik cho‘zilish (siqilish) deformatsiyasida uzunlikning ll nisbiy o‘zgarishi S Fn kattalikka, ya’ni sterjen ko‘ndalang kesimining birlik yuziga to‘g‘ri keladigan kuchga proporsional bo‘lishi kerak, degan xulosani chiqaramiz. Bu n n P S F  kattalik kuchlanish deb ataladi. Oqibatda quyidagi tenglikka ega bo‘lamiz: S F l l n   (19) yoki nP l l   , (20) bu yerda  - elastiklik koeffitsiyenti.

Bu koeffitsiyent faqat sterjenning qanday materialdan yasalgan bo‘lishiga bog‘liq bo‘ladi. Materialni harakterlash uchun elastiklik koeffitsiyenti bilan bir qatorda unga teskari bo‘lgan kattalikdan foydalanishga ham odatlanilgan, uni elastiklik moduli yoki Yung moduli deyiladi, ya’ni 1  E . (21) Yung moduli E ni (20) tenglikdagi  o‘rniga qo‘yib, quyidagi formulani olamiz: nP E l l    1 . (22) (20) va (22) formulalardan nP ll   , ll P E n   . (23) (23) dan ko‘rinadiki, elastiklik koeffitsiyenti  son jihatdan bir birlik kuchlanish ta’sirida uzunlikning ll nisbiy uzayishiga teng. Yung moduli E son jihatdan birga teng bo‘lgan nisbiy uzayishni hosil qiladigan nP kuchlanishga teng. Har qanday qattiq jism faqat ma’lum chegaragacha Guk qonuniga bo‘ysunadigan deformatsiyalarni bera oladi. Elastik deformatsiyada tashqi kuchning ta’siri to‘xtashi bilan deformatsiya butunlay yo‘qoladi, ya’ni jism dastlabki o‘lchamlariga (dastlabki shakliga) qaytadi. Ammo kuchlanish elastiklik chegarasi deb ataluvchi eP qiymatdan ortiq bo‘lganda, boshqa tur deformatsiya – plastik deformatsiya vujudga keladi, bu deformatsiya kuchning ta’siri to‘xtagandan so‘ng ham butunlay yo‘qolib ketmaydi. Katta plastik deformatsiyalanuvchi jismlar plastik jismlar deyiladi. Masalan, rux, qo‘rg‘oshin, temir plastik jismlardir. Plastiklik deformatsiyasi kichik bo‘lgan yoki mutlaqo plastik deformatsiyalanmaydigan jismlar mo‘rt jismlar deyiladi. Mo‘rt jismlarga, masalan, cho‘yan, toblangan po‘lat, chini misol bo‘la oladi. Biroq shuni qayd qilish kerakki, jismlarni plastik jismlarga va mo‘rt jismlarga ajratish nisbiy harakterga egadir: Ayni bir jismning o‘zi yuqori temperatura va asta-sekin

qilinayotgan deformatsiyada plastik bo‘lsa, past temperatura va tez deformatsiyalanishda mo‘rt bo‘lishi mumkin. Keyingi vaqtlarda texnikada organik amorf moddalar keng tarqaldi, ularning ayrim molekulalari ximiyaviy bog‘lanishlar tufayli bir-biri bilan uzun zanjirlar hosil qilib birlashishi (polimerlanishi) mumkin. Ba’zi hollarda bunday zanjirlar ko‘p minglab alohida molekulalardan iborat bo‘ladi. Bunday moddalar polimerlar deyiladi. Polimerlarning tipik vakili plastmassalardir. Yuksak elastiklik va mustahkamlik polimerlarning juda muhim xossasi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda tabiiy va sun’iy organik birikmalardan oldindan istalgan turli-tuman xossali polimerlar yaratilmoqda. Yuqori texnologiyalarning rivojlanishi xususiyatlarini, turli xil fizik jarayonlarni boshqarish uchun mumkin bo‘lgan yangi materiallar va moddalarni olish bilan bog‘liqdir. Ulardan biri suyuq kristallar bo‘lib, u XIX asrning oxirida Avstriya fizigi F.Reynitser tomonidan kashf etilgan bo‘lsa ham uzoq vaqt o‘rganilmadi. Suyuq kristallarga bo‘lgan qiziqish uning qo‘llanilish sohasining kengayganligidan keyin paydo bo‘ldi. Bir-biriga nisbatan muayyan tartibda joylashuvini saqlovchi anizotrop shakldagi molekulalardan tuzilgan suyuqlik suyuq kristallar deyiladi. Suyuq kristallar molekulalarida harakterli o‘qlarni aniq ajratib olish mumkin: bunday molekulada atomlar tanlangan chiziqlar bo‘ylab (molekulalar – sterjenlar) joylashadi yoki tanlangan tekisliklarda (molekulalar – disklar) yotadi. Suyuq kristallda, qattiq kristalldagi singari, maxsus yo‘nalish bo‘ladi, bu yo‘nalish bo‘ylab molekulalarning uzun yoki molekulalar tekisliklari oriyentirlanadi. Bunda suyuq kristall haqiqatan, suyuq, xuddi suvdek suyuq bo‘lishi mumkin, ya’ni molekulalarning massalar markazlari to‘g‘ri (kristallik) panjarani hosil qilmaydi, balki fazoda tartibsiz joylashadi va unda erkin harakatlanishi mumkin. Suyuq kristalldagi maxsus yo‘nalishlarni, qattiq kristallardagi singari, optik o‘qlar deyiladi, chunki ularning mavjudligi bilan bu materiallarning ajoyib optik xossalari nurning ikkilamchi sinishi, yorug‘likning qutblanish tekisligining

burilishi va h.k. bog‘langandir. Optik o‘qlari qattiq mahkamlangan qattiq kristallardan farqli o‘laroq, suyuq kristallarda optik o‘qlarning yo‘nalishini turli ta’sirlar, jumladan, elektr maydon yordamida oson o‘zgartirish mumkin. Suyuq kristallarning optik xossalarini boshqarish uchun juda kichik kuchlanishlar (1V ga yaqin) yetarlidir. Buning sababi shuki, ularning barcha molekulalari o‘zaro bog‘langan va birday oriyentirlangan, hamma molekulalar o‘z yo‘nalishini o‘zgartirish uchun ulardan bittasini burish kifoya. Bunday elektrooptik effektlar tufayli suyuq kristallar Amaliy ahamiyat kasb etadi. Bunday kristallarning yupqa (mikrometrning yuzdan bir ulushiga teng qalinlikdagi) qatlamlari elektron soatlar, kalkulyatorlar, televizion priyomniklarning ekranlarini tayyorlashda ishlatiladi. Ba’zi moddalar suyuq kristall holatida o‘zaro aralashish xususiyatiga ega bo‘lib, bunday aralashishdan turli strukturali va xossali suyuq kristallar paydo bo‘ladi. Keyingi yillarda inson organizmi hayotiy faoliyatining ba’zi mexanizmlarida suyuq kristallarning roli aniqlangan. Bu esa ularni tibbiyotda tashhis qo‘yishda qo‘llash imkonini beradi. АДАБИЁТЛАР : 1. I.V.Savelev. Umumiy fizika kursi. 2. R.I.Grabovskiy. Fizika kukrsi. 3. Ismoilov M ., Habibullayev P ., Xaliulin M . Fizika kursi . 4. Abdullayev G. Fizika. 5. Savelev I.V. «Umumiy fizika kursi» 6. Savelev I.V. «Umumiy fizika kursi» 7. Rasulmuhamedov A.G, Kamolov J., Izbosarov B.F. «Umumiy fizika kursi» 8. Nazarov O‘.Q. Umumiy fizika kursi. 9. Sivuxin D.V. “Umumiy fizika kursi”. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Molekulyar fizika va тermodinamika asoslari

Molekulyar fizika va termodinamika

Molekulyar fizika bo'limini o‘qitish uslublari

Statistik fizika va termodinamika gаzlаr molekulyar kinetik nаzаriyasi аsoslаri

Gazlar molekulyar-kinetik nazariyasining asoslari