Квант статистика - Fizika - Referatlar

Квант статистика

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

371 KB

Ko'chirib olish

Квант статистика Reja : 1. Кириш 2. Система ҳолати. 3. Айнанлик принципи.

Kirish Зарралари квант механика қонунларига бўйсунадиган системани квант система дейилади. Квант системанинг хоссаларини ўрганадиган статистика физиканинг бўлими- квант статистикадир. Кўп заррали квант системанинг хоссаларини умумий ҳолда аниқ қараш бир қанча принципиал қийинчиликларга дуч келтиради. Системани ташкил этган зарралар етарли даражада сийрак бўлганда, масалани қаращ соддалашади. Бу ҳолда битта зарранинг ҳолатларини квант механика асосида аниқлаб, сўнг шу ҳолатлар бўйича зарраларнинг тақсимланиши қонунини кўриш мумкин. Масалани бундай соддалаштириб қарашни квант статистикада бир зарравий метод дейилади. Бир зарравий метод билан масалаларни квант статистика асосида қаралганда зарраларнинг ўзаро таъсирини эътиборга олинмайди, фақатгина ҳар бир ҳолатдаги зарралар учун алмашинув эффект эътиборга олинади. Алмашинув эффект-айнан бир хил зарраларнинг ўрин алмаштиришларида намоён бўладиган, системанинг симметрияси хоссаларини акс эттирадиган, классик ўхшашлиги бўлмаган, квант корреляцион ходисадир. Температура камайиб p ~  де Бройль тўлқин узунлиги h  / p зарралар орасидаги масофа тартибида ёки ундан катта бўла бошлаганда, зарралар орасидаги ўзаро таъсир потенциалидан ташқари, квант корреляциясига оид алмашинув ўзаро таъсир намоён бўлади. Бу квант корреляция зарралар ҳаракатига, уларнинг системаси хоссасига муҳим таъсир кўрсатади. Бу таъсир температура камайиши билан кучайиб боради. Квант корреляция нафақат зарралар ҳаракати қонунларини, балки классик статистикани ҳам қайта қараш зуруриятини келтириб чиқарди. Шу муносабат билан квант механиканинг муҳим принципларидан Паули принципи катта роль ўйнайди: бу принципга асосан, система айниш гемпературасидан пастда бўлса, ҳар бир бирзарравий ҳолатда биттадан ортиқ

фермион бўла олмайди. Бу принцип бозонларга тааллуқли эмас. Демак, система температураси Т айниш температураси n mk a         2 2/3 дан кичик бўлганда фермионлар статистикаси бозонлар статистикасидан муҳим фарқланадилар (қ.10§, I боб). Назарий жиҳатдан қатъий айтиладиган бўлинса, квант статистиканинг бу методлари - постулатлари ишчи гипотеза сифатида қаралиб, уларнинг ўринли эканлиги, уларнинг натижаларининг экспериментлар натижаларига мос келиши билан исбот қилинади. Ҳақиқатдан ҳам, бир зарравий методга асосланган квант статистика натижалари тажрибада олинган натижаларга кўп ҳолларда мос (мувофиқ) келади. Шундай бўлсада, бундай қараш, умумназарий нуқтаи назардан, табиийки, тўла қониқарли эмас, чунки бундай постулатлар қаралаётган системанинг квант хоссаларидан, яъни фундаментал квант механика постулатларидан келиб чиқиши лозим эди. Аммо бундай келтириб чиқариш ҳозирги вақтда қилинмаган. Биз қуйидаги квант статистиканинг масалаларини бир зарравий методга асосланиб қараймиз. Система ҳолати. 1. Макроскопик ҳолат. Жуда кўп зарралардан (атомлар, молекулалар ва бошқалар) ташкил топган системанинг динамик эркинлик даражалари жуда кўп бўлади. Аммо системанинг ҳолатини аниқлаш учун одатда унинг температурасини, босимини, зичлигини ва бошқа макроскопик параметрларини ўлчайдилар. Системанинг бундай макроскопик (термодинамик) параметрлар билан аниқланадиган ҳолатини макроскопик ҳолат дейилади. 2. Динамик микроскопик ҳолат. Системани ташкил этган зарраларнинг (молекулалар, атомлар, электронлар ва бошқалар) динамик эркинлик даражалари орқали уларнинг бирининг ҳолатини классик механика ёки квант

механика асосида (система гамильтонианига асосланган тенгламалар орқали) аниқлаш мумкин. Системанинг ана шундай динамик эркинлик даражалари (яъни ундаги зарраларнинг ҳар бирининг динамик ҳолатини аниқлаш билан) орқали аниқланган ҳолатини динамик микроскопик ҳолат деб атаймиз. Назарий жиҳатдан ҳар бир зарранинг ҳаракат тенгламасини (масалан, Ньютон тенгламаси ёки Шредингер тенгламаси) ечиб, системанинг динамик микроскопик ҳолатини аниқлаш мумкин. Аммо зарралар сони ниҳоятда кўп бўлганлиги учун системанинг ҳолатини бундай усул билан амалда аниқлаш мумкин эмас. 3. Статистик микроскопик ҳолат. Системанинг микроскопик ҳолатини амалда аниқлаш иложи бўлмагани учун (агар бундай микроҳолат маълум бўлса ҳам зарралар ҳаракати ва ўзаро тўқнашишлари сабабли у шундай тез ўзгариб турадики, ундан амалда фойлдаланиш яроқсиз бўлиб қолади) унинг микроскпик ҳолатини тавсифлаш учун янги метод, тушунча киритиш зарур бўлиб қолади. Шундай янги тушунча (метод) биринчи марта Гиббс томонидан киритилган статистик ансамбл тушунчасидир. Бу тушунчага асосан, қаралаётган битта реал система ўрнига, унга динамик жиҳатдан эквивалент бўлган, яъни бир хил гамильтонианга эга бўлган, аммо бошланғич шартлари билан фарқланадиган эквивалент системалар тўплами (ансамбли)ни қаралади. Реал системага мослаштирилган бу тўпламни шу системанинг статистик ансамбли дейилади. Статистик ансамбл тушунчасига асосан, биз таъриф бўйича, системанинг динамик умумлашган координаталари q(t) ва умумлашган импульслари р(t) ни вақтга боғлиқ бўлмаган тасодифий катталиклар билан алмаштирамиз, яъни q ва p тасодифий катталиклар деб қараймиз. Тасодифий каттликлар q ва p нинг қийматлари (квант механикада q ёки p нинг қийматлари) реал системанинг эҳтимолий микроскопик ҳолатини аниқлайди. Бундай аниқланган ҳолатни статистик микроскопик ҳолат деб атаймиз. Статистик микроҳолатлар тўплами статистик ансамблга

эквивалентдир. Шунингдек, юқоридаги таърифга асосан, динамик микроҳолатлар тўпламига ҳам эквивалентдир. Статистик физиканинг асосий постулати. Статистик микроҳолатлар тўплами динамик мироҳлатлар тўпламига эквивалентдир (ёки унга тенгдир, ёки ўша тўпламнинг ўзидир!). Классик статистик физикада (шунингдек квант статистикада) q ва p лар демак булар билан аниқланган статистик микроҳолатнинг реализацияси, намоён бўлиши эҳтимолини аниқлаш статистик физикада асосий - марказий масаладир. Статистик микроҳолатлар тўплами классик статистик физикада фазавий фазонинг қисмини, квант статистик физикада системанинг квант ҳолатлари тўпламини ифодалайди. Мувозанатли статистик физикани қуриш учун қуйидаги иккинчи асосий постулатни қабул қиламиз: априори (a priori) статистик микроҳолатлар тенг эҳтимолли (текис тақсимланган) деб қабул қилинади. Демак, статистик микроҳолатлар сони (статистик ансамбл элементлари сони) N A га тенг бўлса, статистик микроҳолатлар эҳтимоли бу постулатга асосан. 1/ N A га тенг бўлади. Бу ерда махсус эслатамиз: анъанавий усулда микроҳолатларнинг тенг эҳтимоллиги (текис тақсимланганлиги) ҳақидаги бундай постулат яккаланган система учунгина ўринли деб қабул қилинган эди. Кузатиладиган катталик (масалан, энергия) қийматлари билан фарқланувчи баъзи микроҳолатларда система кўпроқ (каттароқ эҳтимол билан), баъзи микроҳоолатларда система камроқ (кичикроқ эҳтимол билан) бўлади. Микроҳолатнинг эҳтимоли уни ташкил этган статистик микроҳолатлар сонига - статистик вазнга боғлиқ. Микроҳолатларнинг эҳтимоллари тақсимоти функцияси классик статистик механикада ¦ ( q,p ) ва квант статистик механикада ¦ ( E L ) функциялар билан аниқланади. Масалан, бирор динамик А катталикни тажрибада аниқлайдиган (ансамбл бўйича) ўртача қиймати классик ҳолда.      dpdq q p f q p A A , , , квнт ҳолда

   L l l f A A ифодалар билан аниқланадилар. Бунда А l квант механикадаги А катталикни ўртачаси:       d A A l l l бунда  A оператор, ψ l - l n квант ҳолатининг тўлқин функцияси. 4. Идеал газ. Фараз қилайлик кўрилаётган система N та заррадан иборат бўлсин; улар орасида ўзаро таъсир бўлмасин ёки уни ҳисобга олмаслик даражада кичик бўлсин. Бундай ҳолда системанинг- идеал газнинг зарралари битта зарранинг статистик ансамбли элементларидан иборат бўлади деб қаралиши мумкин. 5. Бир зарравий метод. Идеал газ статистик ансамбли уни ташкил этган реал молекулалар, атомлар, умуман зарралар ансамбли (тўплами)дан иборат бўлади. Шу нуқтаи назардан системанинг (идеал газнинг) статистик микроҳолати битта зарранинг (атом, молекуланинг) микроҳолати билан аниқланади. Бошқача айтганда, классик статистика р ва q катталиклар қийматлари q , q +d q ва р , р +d р интервалларда бўлиши эҳтимоли dW( р , q )= ¦ ( р , q )d р ,d q билан аниқланади; бунда эҳтимоллар зичлиги ¦ ( р , q ) ни бир зарравий тақсимот функцияси дейилади. Квант статистикада зарранинг квант ҳолатларда бўлиш эҳтимолини аниқлаш муҳимдир. Сийрак квант газ ҳолатларини бир зарравий тақсимот функцияси орқали тавсифланади. Биз қуйида квант системани қараймиз. N та бир-бири билан ўзаро таъсирда бўлмаган зарралар системаси ҳолатининг тўлқин функцияси  t x x x N, ,..., , 2 1  (1) билан аниқланган бўлсин. Бунда гамильтониан i i        1 (2)

 i i i i x U m H     2  (3) ифодалар билан аниқланган бўлсин; x i билан iр ёки iq ларни белгиладик. Стационар ҳолат учун тўлқин функция (1) Шредингер тенгламаси      (4) дан топилади; бунда       i i (5) Идеал газ учун       NN xxx  ... 2211 ва      ... 2 1 деб қараш мумкин. Бу ҳолда (5) дан    i i i i i i x E x H     (6) тенгламани оламиз. Бу тенгламани ечиб, ҳар бир i зарранинг тўлқин функциялари ва энергия сатҳларини топамиз. Ҳар бир бирзарравий ҳолат функцияси   ii x ни аниқловчи квант сонларни (атомдаги электорон учун квант cонлар n, l, m, m S ) битта ҳарф n билан белгилайлик. Бу ҳолда      n n n nn N ... 1 21... (7)      N n n n n nn x x x N s     ...2 1 ... 2 1 21 (8) Бунда система энергияси йиғинди (7) дан, система ҳолати функцияси бир зарравий функциялар кўпайтмаси (8) дан иборат. Бу ерда шуни таъкидлаймизки, бир-бири билан ўзаро таъсирлашувчи зарралардан ташкил топган система ҳолати функциясини, кўп ҳолларда, бир зарравий ҳолат функциялари кўпайтмалари бўйича қаторга ёйилмаси сифатида қараш мумкин. Агар система зарралари бир хил бўлса (биз статистикада шундай ҳолни қараймиз), уларнинг ҳаммаси учун тенглама (6) бир хил бўлади; уларнинг ҳолатлари ва энергия сатхлари ҳам бир хил бўлади. N заррадан иборат системанинг квант ҳолати N та бир зарравий ҳолатларнинг ҳар хил комбинацияларидан олиниши мумкин. Системанинг бундай ҳолатлари

чексиз кўп бир зарравий ҳолатлар тўпламидан N - сайлаш (танлаш) орқали аниқланади. 1 2 3 k 1  2  3  k  . . . . . . 1 .1 - ðàñì . Динамик нуқтаи назардан ихтиёрий битта заррага тегишли (6) Шредингер тенгламасини ечиб, ҳолатлар k    ... , 2 1 ,... ва буларга мос энергетик сатҳлар, масалан, k   ,... , 2 1 ,... аниқланади. Бу битта зарра учун аниқланган энергия сатхлари сонини зарралар сони N га нисбатга жуда катта деб қараб (бу идеал квант газ бўлишлик шарти), шу энергия сатҳларида N та зарранинг тақсимланиш қонунини аниқлаш бир зарравий методнинг вазифасидир (1.1-расм). Динамик нуқаи назардан битта заррага тегишли масалани ечиб, энергия сатхлари бўйича кўп зарраларнинг тақсимотини тадқиқ қилиш - бу бир зарравий методдир. Зарралар ўзларининг ҳолат функциялари-тўлқин функцияларининг характерига қараб икки турга: бозонлар ва фермионларга бўлинади. Биз шуларга қисқача тўхтайлик. Айнанлик принципи. Агар икки заррани классик физика нуқтаи назаридан қаралса, улар узлуксиз ҳаракатланаётганлигини кузатиш мумкин, яъни уларни принципиал жиҳатдан алоҳида кузатиш ва демак, ажратиш, фарқлаш мумкин. Квант механикада микрозарраларнинг ҳолатлари дискрет ўзгаради. Бир турга тегишли икки зарра бир хил ҳолатда бўлса, уларнинг характеристикалари бир хил бўлади. Бу эса уларнинг айнан бир хиллилигига, уларни фарқлаш мумкин эмаслигига олиб келади.

Классик зарралар тўқнашганда (1.2-расм), ҳар доим қайси бири қайси томонга кетганини аниқлаш (кўриш, билиш) мумкин. Квант зарраларда троекториялар йўқ, шу сабабли маълум "трубка"ни ичида тўлқин пакет ҳаракатланаётир деб қараш мумкин. Агар "трубка"лар тўқнашса (ёки яқинлашса) қайси зарра қайси жойда эканлигини аниқ билиш мумкин эмас. Шу сабабли, бир зарра бир томонга, иккинчи зарра иккинчи томонга кетганлигини (импульснинг сақланиш қонуни асосида) аниқлаш мумкин (қ.1.2-расм). Шундай қилиб, квант механикада постулат сифатида айнанлик принципи қабул қилинади. 1 1 2 2 1 1 2 2 1 .2 - ðàñì . Ê ëàññèê î ë Ê âàí ò î ë Бир турдаги заррларнинг бир-биридан фарқланмаслиги, айнанлиги сабабли системадаги ихтиёрий иккита зарраларнинг ўринлари алмаштиришлари системанинг физик ҳолатини ўзгартирмайди. Бир хил масса, спин, зарядларга эга ва бошқа бир хил ички хоссалар билан характерланувчи, тавсифланувчи зарраларни квант механикада айнан бир хил зарралар дейилади. Бошқача айтганда, масалан, бир электронни иккинчи электрондан фарқлаш принципиал мумкин эмас; барча электронлар айнан бир хил зарралардир. Айнан бир хил зарралар квант механикадаги фундаментал принцип-айнанлик принципига бўйсунади. Айнанлик принципига асосан, зарралар системасидаги зарраларнинг ўринлари алмашиниши туфайли ҳосил бўлган ҳолатларни ҳеч қандай реал эксперимент ёрдамида фарқлаш (ажратиш) мумкин эмас. Шу сабабли, бундай ўрин алмашинишлардан ҳосил бўлган ҳолатларни системанинг битта физик ҳолати деб қаралиши керак.

Айнанлик принципи квант механиканинг классик механикадан фарқловчи асосий принциплардан бири, яъни классик механикада ҳар бир зарранинг ҳаракатини, троекториясини принцип жиҳатдан кузатиш мумкин деб қаралса, квант механикада эса бундай қараш ўз маъносини йўқотади, ҳар бир зарранинг ўз индивидуаллиги йўқолади. Маълумки, квант механикада зарра ҳолати тўлқин функция билан тавсифланади. Юқорида айтилганларга асосан, икки айнан бир хил зарраларнинг тўлқин функциялари фазода қисман (ўзаро қоплашувга) ўзаро ёпувга эга бўлса, у ҳолда, тўлқин функциялар аниқланган соҳанинг бирор элементар ҳажмида зарралардан қайси бири турибди, деган савол мутлақо маънога эга эмас; бу икки заррадан бирининг бу элементар ҳажмда бўлиши эҳтимоли ҳақида гапириш маъного эгадир. Табиатдаги айнан бир хил зарралар икки турга: ҳолатлари симметрик тўлқин функциялар билан тавсифланувчи бозонларга ва антисимметрик тўлқин функцилар билан тавсифланувчи фермионларга бўлинди. Айнанлик принципидан келиб чиқадиган тўлқин функцияларнинг бу симметриклик хоссалари, классик механикада ўхшашлиги бўлмаган, квант эффект – алмашинув ўзаро таъсир мавжудлигига олиб келади.

O'xshashlar

Квант статистика aсослари

Квант кучайтиргичлар

Квант тасaввурлар

Квант тақсимотлар

Квант сонлари