logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Fizika
  4. Kontinual polyaronlar

Kontinual polyaronlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

302.5 KB
Ko'chirib olish
Kontinual polyaronlar Reja: 1. Pekar polyaroni 2. Akustik polyaron 3. Fryolix katta polyaroni 4. Mo&#39;tadil birikkan katta polyaron 5. Molekulyar-Kristal Model KONTINUAL POLYARONLAR Polyaron fenomenini oson tushunib olish uchun eng sodda model elektronning kristal panjara bilan ta&#39;sirlashuvini adiabatik va kontinual yaqinlashuvda ko&#39;rib chiqamiz. Adiabatik yondoshishda panjarani tashkil qilgan ionlar kinetik energiyalari hisobga olinmaydi. Kristal panjaraga kiritilgan ortiqcha elektron optik va akustik to&#39;lqinlar bilan ta&#39;sirlashadi. Elektron va kristal panjara sistemasining to&#39;liq energiyasi funktsionalini uch had yig&#39;indisi ko&#39;rinishida yozish mumkin:Op A J J T J    , (1) bu yerda          r d r m r T 3 2 2 ) ( 2 ) (  , (2)        r d r r E r d r k J d A 3 2 3 2 ) ( ) ( ) ( 2 , (3)          r d r r d r r e JOp 3 2 3 2 ) ( 8 ~ ) ( ) (    , (4) T - elektronning kinetik energiyasi funktsionali, J A - kristal panjaraning deformatsiya energiyasi (birinchi had (3)) va elektronning akustik to&#39;lqinlar bilan ta&#39;sirlashish energiyasi (ikkinchi had (3)) funktsionali, J Op - elektronning optik to&#39;lqinlar bilan ta&#39;sirlashish energiyasi (birinchi had (4)) va kristal panjaraning qutblanish energiyasi (ikkinchi had (4)) funktsionali, m - elektron massasi, k - kristal panjara bikrligi, e - elementar elektr zaryadi, ħ - Plank doimiysi, r - elektron radius vektori,  (r) - elektron to&#39;lqin funktsiyasi,  (r) - kristal panjaraning qutblanish potentsiali, E d - elektronning akustik to&#39;lqinlar bilan ta&#39;sirlashuvini tavsiflovchi kattalik bo&#39;lib kristal panjaraning deformatsion potentsiali deb ataladi,  (r) - kristal panjaraning elektron atrofidagi deformatsiyasini ifodalovchi kattalik bo&#39;lib dilitatsiya deb ataladi, 10 1 1 ~         - kristal panjaraning effektiv dielektrik singdiruvchanligi bo&#39;lib u yuqori chastotadagi 1 va statik 10 dielektrik singdiruvchanlik qiymatlari bilan ifodalanadi. Pekar polyaroni Tarixan birinchi bo&#39;lib elektronning kristal panjaraning faqat optik tebranishlari bilan kuchli ta&#39;sirlashuvi natijasida polyaron hosil bo&#39;lishini S.Pekar o&#39;rgangan. Bu polyaron katta Pekar polyaroni deb ataladi. Demak, Pekar polyaroni uchun J A =0 va J=T+J Op . Sistemaning asosiy holati energiyasini topish uchun variatsion usulni qo&#39;llaymiz. Oldin polyarizatsiya potentsiali bo&#39;yicha variatsiya bajaramiz.  J(  )=0 shartidan      r d r r r e r 3 2 &#39; ) ( ~ ) (  , (5) ni topamiz va uni J=T+J Op ifodaga qo&#39;yib faqat to&#39;lqin funktsiyasiga bog&#39;liq bo&#39;lgan energiya ifodasini olamiz          &#39; &#39; )&#39; ( ) ( ~ 2 1 ) ( 2 ) ( 3 3 2 2 3 2 2 r rd d r r r r a m r d r m J B   . (6) Asosiy holat to&#39;lqin funktsiyasini eng sodda yani ) / exp() /1( ) ( 3 P P r r r r     ko’rinishda olsak, PB P r ma mr U T J 16 5 2 2 2 2      (7) ni qo&#39;lga kiritamiz. Bu yerda U - holat potentsial energiyasi, a B - Bor radiusi. Oxirgi funktsional r P =16a B /5 da minimal 2 0 / 146.0 B ma U T E    qiymatga erishadi. Shu sababli r P miqdorni polyaron radiusi deb qabul qilish mumkin. Asosiy holat potentsial energiyasi U=-4T=(4/3)E 0 . Polyaronni asosiy holatidan o&#39;tkazuvchanlik zonasiga olib chiqish, yani fotoionizatsiya jarayoni uchun kerak bo&#39;lgan foton energiyasi ħ  E 0 munosabat bilan aniqlanadi. Fotoionizatsiya jarayonida ionlar konfiguratsiyasi o&#39;zgarmaydi deb qarash mumkin (Frank-Kondon printsipi). Elektronning avtolokallashgan yoki polyaron holati issiqlik (termo)fluktuatsiyalar natijasida ham barham topishi mumkin. Bu holda termofluktuatsiya natijasida polyaronning polarizatsion o&#39;ra potentsiali sochilib ketadi. Polyarizatsion potentsial o&#39;ra energiyasi          2 2 3 3 2 &#39; )&#39; ( &#39; ~ 8 r r r r d r d e U d  (8) asosiy holat uchun U d =(2/3)E 0 ifoda bilan aniqlanadi. U holda polyaronning termal aktivatsion energiyasi W T =|E 0 |-U d =(1/3)|E 0 | bo&#39;ladi. Yuqorida bayon qilingan W T , U d , ħ  min va U miqdorlar o&#39;za&#39;ro mashhur &#34;1:2:3:4&#34; munosabati bilan bog&#39;liq: 4:3:2:1 : : : min  U U W d T  (9) Polyaronik effekt natijasida kristalning elektron strukturasi o&#39;zgaradi. Erkin elektronlar hosil qilgan o&#39;tkazuvchanlik zonasining eni torayadi va Fermi sath polyaron energiyasi miqdorida energetik shkala bo&#39;yicha pastga siljiydi. Yangi hosil bo&#39;lgan polyaronlar zonasida polyaron erkin elektron massasidan katta bo&#39;lgan effektiv massa bilan harakatlanadi. Pekar polyaroni massasini    ) ( ~ 3 4 * 4 3 2 r r d e m   (10) formula yordamida aniqlasak, m*=0.02  4 m ni topamiz. Bu yerda  - Fryolix tomonidan kiritilgan va uning nomi bilan ataluvchi konstanta bo&#39;lib, u elektron-fonon ta&#39;sirlashish kuchi miqdorini ifodalaydi. U quyidagicha aniqlanadi:   2 ~ 2 m e  , (11) bu yerda  - optik fononlar chastotasi. Shuni eslatib o&#39;tish joizki, kontinual yaqinlashuv r P >>a, yani polyaron radiusi kristal panjara doimiysidan ancha katta bo&#39;lganda o&#39;rinlidir. Shu bois, katta radiusli Pekar polyaronining mavjud bo&#39;lishi uchun Fryolix elektron-fonon ta&#39;sirlashish konstantasi   z D / 2   shartini qanoatlantirishi, yani elektron va fononlar maydoni juda kuchli birikkan bo&#39;lishi kerak. Bu yerda D - erkin elektron o&#39;tkazuvchanlik zonasining yarim eni va z - birinchi koordinatsion son. Akustik polyaron Elektronning faqat akustik fononlar bilan ta&#39;sirlashuvi natijasida polyaron hosil bo&#39;lishini o&#39;rganish uchun biz (1) funktsionalda J Op =0 deb qabul qilamiz. Qolgan funktsionalni kristal panjara dilitatsiyasi bo&#39;yicha variatsiya qilib ) ( ) / ( ) ( 2r k E r d    ni topamiz. Topilgan natijani energiya funktsionaliga qo&#39;ysak,              r d r k E r d r m r J d 3 4 3 2 2 ) ( 2 ) ( 2 ) ( ) (  (12) ni hosil qilamiz. Bu funktsionalga ham oldingi to&#39;lqin funktsiyani qo&#39;yamiz va faqat koordinataga bog&#39;liq bo&#39;lgan polyaron energiyasi funktsionalini topamiz: 3 2 2 2 16 2 ) ( P d P P kr E mr r J     . (13) (13) munosobatdan ko&#39;rinib turibdiki, funktsional faqat ikki holatda muvozanatda bo&#39;lishi mumkin. Birinchi holat bu r P =  (J=0) va ikkinchi holat r P =0 (J=-  ). Birinchi holat umuman ma&#39;noga ega emas, chunki cheksiz radiusli polyaron bu erkin elektrondir, ikkinchi holat esa bir nuqtada lokallashgan, yani kichik polyarondir va uni biz kontinual usul bilan bundan-da aniqroq o&#39;rgana olmaymiz. Kichik polyaronlar nazariyasi Tyablikov, Yamshita va Kurosava, Sewell, Xolstein, Rashba, Firsov kabi olimlar tomonidan rivojlantirilgan. Bu mavzuga keyinroq yana qaytamiz, hozir esa katta Fryolix polyaroni haqida suhbat boshlaymiz. Fryolix katta polyaroni Yuqorida bayon qilingan Pekar polyaroni elektron va fononlar maydoni juda kuchli birikkan holda va klassik usulda o&#39;rganilgan. Birinchidan bu model kontinual, kristal panjara esa diskret. Ikkinchidan kristal panjara qutblanishi klassik elektrodinamika qonunlari asosida talqin qilingan, aslida esa kvant tabiatga ega bo&#39;lgan hodisa kvant mexanikasi asosida tushuntirilishi va o&#39;sha kvant hodisalarni hisobga olishi lozim. Qolaversa, elektron-fonon ta&#39;sirlashuvini tavsiflovchi Fryolix konstantasi ba&#39;zi moddalar uchun  1 yani zaif, bu holda esa kristal panjaraning qutblanish hodisasida kvant effektlar katta ahamiyat kasb eta boshlaydi. Yuqorida aytib o&#39;tilgan effektlarni inobatga oladigan moqel, Fryolix tomonidan taklif etildi va uning Gamiltoniani ikkilamchi kvant tasvirlanishida quyidagicha yoziladi:            q rqi q q q q q F ch e b V b b m H          .. )2 1 ( 2 2 2  . (14) (14) formulada quyidagicha belgilanishlar qo&#39;llangan:    m q i Vq 2 4   elektron-fonon ta&#39;sirlashish potentsialining Fur&#39;e transformatsiyasi, q - optik fonon to&#39;lqin vektori moduli,  - kristal hajmi, ) ( q q b b   - to&#39;lqin vektori q bo&#39;lgan fonon yaratuvchi (yo&#39;qotuvchi) Boze operatori. (14) ormulaning birinchi hadi elektron kinetik energiyasini, ikkinchi had fononlar maydoni energiyasini va nihoyat uchinchi had elektron-fonon ta&#39;sirlashuvini ifodalaydi. Odatda kvant mexanikasining masalalari g&#39;alayonlanish nazariyasi usuli bilan echiladi. Biz ham shu usulni qo&#39;llaymiz. Oldin o&#39;zaro tasirlashmaydigan elektron va fononlar maydonini qaraymiz. Absolyut nol haroratda (T=0) fononlar yo&#39;q yani 0  q q q b b n    . Sistema holati ixtiyoriy impuls k p   ga ega bo&#39;lgan bitta elektron va nol fononlar vakuumi bilan ifodalanadi, yani    0| ) /1( 0, | rkie k   . Ta&#39;sirlashuv mavjudligida fononlar paydo bo&#39;ladi. Eng quyi g&#39;alayonlangan holat bu asosiy holatga bitta fonon qo&#39;shilgan holatdir. Bunda m k 2/2 2 kinetik energiya bilan harakatlanuvchi elektron bitta q to&#39;lqin vektorli va  energiyali fonon hosil qiladi. Holat to&#39;lqin funktsiyasi      q rq kie q k     1| ) /1( 0, | ) ( . Fononlar vakuumi va bir fononli holat orasidagi matritsa elementi      q ph e q V k H q k      0, | | 1, ekanligini inobatga olib g&#39;alayonlanish nazariyasiga binoan sistema energiyasini birinchi yaqinlashuvda       q q m k m q k V m k E          2/ 2/ ) ( | | 2 2 2 2 2 2* 2 2  (15) ko&#39;rinishda yozamiz. Juda sekin harakatlanuvchi elektron uchun bu ifoda oson hisoblanadi va natija * 2/2 2 m k E        bo&#39;ladi. Oxirgi ifodada birinchi had bu polyaron energiyasi,     E . Polyaron o&#39;zining zonasida m*=m/(1-  /6)  m(1+  /6) effektiv massali kvazizarra kabi harakatlanadi, yani uning massasi elektron massasidan katta! Bu fenomenning sababi shundaki, elektron kristal panjarada harakati davomida fononlarni hosil qiladi va har doim shu fononlar &#34;buluti&#34; bilan qoplangan bo&#39;ladi. Fononlar &#34;buluti&#34; qobig&#39;i elektronni sekinlashtiruvchi kuchdir, natijada elektron massasi ortadi. Elektron va fononlar &#34;buluti&#34; to&#39;liq bir sistema bo&#39;lib polyaronni hosil qiladi. Fryolix modeli shu fononlar &#34;buluti&#34; qalinligi yoki elektron atrofidagi, uni o&#39;rab olgan, fononlar sonini hisoblash imkonini beradi. Hisoblashlar bu miqdor uchun N Ph =  /2 ni beradi. Natijadan xulosa shuki, Fryolix konstantasi  elektron atforidagi fononlar &#34;qobig&#39;i&#34; yoki &#34;buluti&#34; qalinligini (sonini) ifodalaydi. Katta Fryolix polyaroni radiusi m rP 2 /1 bilan aniqlanadi. Mo&#39;tadil birikkan katta polyaron Tajribalarnining ko&#39;rsatishicha ko&#39;pchilik ionli va qutbli moddalar uchun Fryolix konstantasi 1<  <10. Bu moddalar uchun yuqorida bayon etilgan usullarni to&#39;g&#39;ridan to&#39;g&#39;ri qo&#39;llab bo&#39;lmaydi. &#34;Nima uchun?&#34; degan savol tug&#39;ulishi mumkin. Berilgan materiallarda elektron-fonon ta&#39;sirlashuvi zaif emas, natijada g&#39;alayonlanish nazariyasi usulini qo&#39;llasak, uning qatori kamayuvchi bo&#39;lmaydi, olingan natijalarni esa ishonchli deb qabul qila olmaymiz. Bu qiyinchilik bir qator Lee, Low, Pines, Gurari, Bogolyubov, Feynman, Allcock, va Schultz kabi olimlar mehnati natijasida hal qilindi. Jumladan, Allcock va Bogolyubov metodiga ko&#39;ra oldin Fryolix Gamiltoniani kanonik transformatsiya yordamida unga nisbatan g&#39;alayonlanish nazariyasi usulini qo&#39;llay olish mumkin bo&#39;ladigan holga keltiriladi. Yani H F ustidan H t =e S H F e -S amali bajariladi, bu yerda S - transformatsiya generatori deb ataluvchi operator bo&#39;lib    q q qb b r q i S      ) ( (16) ko&#39;rinishda qabul qilinadi. Bu transformatsiya bajarilishini batavsil ko&#39;rib chiqaylik.           ...) !2 1 1( ...) !2 1 1( 2 2 S S H S S e H e H F S F S t ... ]] , [, [!2 1 ] , [     H S S H S H (17)                S phe S S ph S S e S S phe ph e S S S t e H e e H e e H e e H H H e He e H ) (           q S q S S q S q S S e b e e b e e i e m      )2 1 ( ) ( 2 2 2       q S rqi S S q S q ch e e e e b e V     .). ( (18) Oxirgi formuladan ko&#39;rinib turibdiki, H t ni topishimiz uchun oldiniga   qb i  , ) ( 2 va qb operatorlari transformatsiyalarini topishimiz lozim ekan. Jumladan, 2) (i ni  2 2 ) ( ) ( ) ( ) )( ( ) ( S S S S S S S S S S e i e e i e e i e e i i e e i e               (19) deb sodda qilib yoza olamiz. (17) munosabatga ko&#39;ra ... ]] , [, [!2 1 ] , [ ) (          i S S i S i e i e S S (20) 0 ] , [  i S va elektron koordinatasiga bog&#39;liq bo&#39;lmaganligi bois qatorning ]] , [, [ i S S hadidan boshlab katta darajali hadlari nolga teng bo&#39;ladi. Natijada          q q q S S b bq i e i e i     ~ (21) ni topamiz. Shu bois, transformatsiyalangan elektron kinetik energiyasi operatorini 2 2 2              q q q S e S te b bq i m e H e H     (22) shaklida yozamiz. Endi etiborimizni Boze operatorlari transformatsiyasiga qaratamiz. Misol uchun qb transformatsiyasini topamiz ( qb ni h.c. amalini bajarib topsa bo&#39;ladi). Biz umumiyroq S q S q e b e b      ~ transformatsiyani ko&#39;rib chiqamiz, chunki keyinchalik  =1 deya qabul qilib, bizga kerakli bo&#39;lgan ifodani olishimiz mumkin. Oxirgi ifodadan  bo&#39;yicha hosila olamiz: S q S S q S S q S S q S q e b S e Se b e e Sb e e b e b                       ] , [ ~      . (23) (23) formulani olishda S va e S operatorlar o&#39;zaro kommutatsiya qilishini etiborga oldik. Endigi navbatda ] , [ qb S  kommutatorini hisoblaymiz:       &#39; &#39; &#39; ] , )[ &#39; ( ] , [ q q q q q q q b b b r q i S b Sb b S          . (24) Bu yerda ham ] , [ &#39; &#39; q q q b b b    kommutatorini bilishimiz zarur ekan. Uni topamiz: &#39; &#39;, &#39; &#39; &#39;, &#39; &#39; &#39; &#39; &#39; &#39; &#39; &#39; ) ( ] , [ q qq q q q qq q q q q q q q q q q q q b b b b b b b b b b b b b b b b                                 . (25) Bu yerda &#39;,qq  Kronekker belgisi va u quyidagicha aniqlangan:     q q q q qq      &#39; ,0 &#39; ,1 ,&#39;  (26) (25) ni (24) ga qo&#39;yib, qi b S q    ] , [ ni topamiz. Natijada (23) ifodani q q b r qi b     ~) ( ~       (27) ko&#39;rinishidagi differentsial tenglama shaklida yozsak bo&#39;ladi va u rqi q q e b b        ~ ko&#39;rinishidagi yechimga ega. Oxirgi formulada  =1 deb olib, biz izlayotgan transformatsiya natijalarini olamiz, yani: rqi q q e b b       ~ , rqi q q e b b       ~ (28) (22) va (28) larni (18) ga qo&#39;yib quyidagi Gamiltonianni qo&#39;lga kiritamiz                   q q q q q q q q q t b b ch b V b bq i m H             )2 1 ( .). ( 2 2 2  (29) H t Gamiltonianning xususiy funktsiyasi t N| - sistemaning to&#39;liq impulsi K   (elektron va fononlar impulslari yig&#39;indisi) ga teng bo&#39;lgan va tph N ta fononlar bor holatni ifodalasin yani     tph t N rKi N |) exp() /1( |  . U holda                  q q q q q q q q q t b b ch b V b bq K m H              )2 1 ( .). ( 2 2 2  . (30) Ko&#39;rinib turibdiki, transformatsiya natijasida dastlabki Gamiltonian H F elektron va fononlar sistemalarinigina aks ettiradigan alohida Gamiltonianlarga ajralmadi va H t Gamiltonianiga hali ham g&#39;alayonlanish nazariyasini qo&#39;llab bo&#39;lmaydi. Shu sababli biz bu Gamiltonianga nisbatan yana bir bor boshqa transformatsiyani ishlatishimiz zarur. Bu transformatsiya generatori quyidagichadir:    q q ch b q f S    .. ) ( (31) Transformatsiyadagi ) (q f  kompleks son va u variatsion usul bilan aniqlanadi. Yani, biz shunday ) (q f  ni tanlashimiz kerakki, sistema energiyasi miminal bo&#39;lsin, yani 0 ) (* 0    q f E  . Ikki marta transformatsiyalangan Gamiltonianga g&#39;alayonlanish nazariyasini qo&#39;llab bo&#39;ladi. Hisoblashlar natijasida energiya uchun g&#39;alayonlanish nazariyasi qatorining k 2 aniqligigacha olingan hadlarini yozamiz * 2 2 2 ) ( m k k E       (32) bunda m*=m(1+  /6). Demak, Fryolix elektron-fonon konstantasi  o&#39;rtacha qiymatga ega bo&#39;lganda ham, yuqorida bayon qilinganidek ikki marta kanonik transformatsiya bajarib sistema xossalarini standart g&#39;alayonlanish nazariyasi bilan o&#39;rganish mumkin ekan. Molekulyar-Kristal Model Akustik polyaronni kontinual modelda o&#39;rganganimizda uning radiusi cheksiz kichik ekanligini, elektron kristal panjara tuguni atrofida lokallashgani yani u kichik polyaron ekanligini va bu usul bilan uning boshqa xossalarini tadqiq qilib bo&#39;lmasligini ko&#39;rgan edik. Kichik polyaronning xossalari Firsov, Yamashita va Kurosova, Eagles va Xolstein kabi ko&#39;pchilik olimlar tamonidan mukammal o&#39;rganilgan. Kichik polyaronning mavjud bo&#39;lishi o&#39;lcham birligisiz va elektron- fonon birikish konstantasi deb ataluvchi miqdor  =E P /D ning  1 shartini qonaotlantirishi bilan aniqlanadi. Jumladan, kichik polyaronlarni o&#39;rganish uchun Xolstein tomonidan taklif etilgan va standart modelga aylangan Molekulyar-Kristal model juda qulaydir. Shu bois, bu modelda o&#39;rganiladigan polyaronni Xolstein kichik polyaroni (KXP), modelni esa polyaronning Xolstein modeli deb atash qabul qilingan. Faqat qulaylik tomonidan emas, balki mukammalligi bois ham Xolstein modeli haligacha kichik polyaronlarni tadqiq etishda eng qudratli model bo&#39;lib qolmoqda. Xolstein modelida elektronning bir o&#39;lchamli diskret kristal panjarada harakati o&#39;rganiladi. Elektronning panjaradagi ilgarilanma harakati tugundan tugunga o&#39;tish (sakrash) bilan tavsiflanadi. Kristal panjara tugunlarida molekulalar joylashgan deb hisoblaymiz. Elektron mana shu molekula ichidagi atomlar tebranishlari bilan tashirlashadi va shu sababli berilgan molekula muhitida kvazizarra hosil qiladi. Bu kvazizarra kichik polyarondir. Bir o&#39;lchamligiga qaramasdan Xolstein modeli haqiqiy hol, yani real kristal panjara hossalarini yaxshi tushuntira oladi.

O'xshashlar

Fizika fani rivojlanishining kuhna davri qadimgi yunon sivilizatsiyasi va fani
Fizikaning rivojlanish tarixi
Ўзгармас электр токи
Электростатика
Электр ва магнетизмга оид умумий маълумотлар. Бирликлар тизимлари