Gеnеrаtоrli datchiklar va ularning ishlash prinsipi - Fizika - Referatlar

Gеnеrаtоrli datchiklar va ularning ishlash prinsipi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103.65625 KB

Ko'chirib olish

Gеnеrаtоrli datchiklar va ularning ishlash prinsipi R е j а : 1. G е n е r а t о rli datchiklar 2. Induksion va fotoelektrik datchiklar 3. P’ezoelektrik va т ermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Generator datchiklari Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali ( x ) chiqish signaliga ( u ) o ’ zgartiriladi . Ushbu o ’ zgartirish kirish signali energiyasi hisobiga bo ’ ladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch ko ’ rinishida hosil bo ’ ladi . Bu turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bo ’ ladi va qo ’ shimcha energiya manbaisiga ega bo ’ lishi shart emas . G е n е r а t о rli d а tchikl а r r о stl а n а yotg а n p а r а m е trl а r t а `sirid а o’zl а ri pr о p о rtsi о n а l E.Yu.K. l а r h о sil qil а di. Ul а r el е ktr en е rgiyali m а nb а g а ul а n а di. Mis о ll а r: t е rm о p а r а l а r, t а x о g е n е r а t о r, p е z о el е ktrik d а tchikl а r, f о t о di о dl а r v а x.k. Generator datchiklari induksion , fotoelektrik , p ’ ezoelektrik va termoelektrik datchiklari ( termoparalar ) guruxiga bo ’ linadi . Induksion datchiklar Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga asoslangan bo ’ ladi , ya ’ ni magnit oqimi o ’ zgartirilayotgan konturda EYUK h osil bo ’ ladi : E = − W 2 dФ dt (5.1) Induksion datchiklar 3 hil ko’rinishga ega: 1. Cho’lg’amli. 2. Ferromagnit detali xarakatlanuvchi 3. Т axogeneratorli O’zg а rm а s m а gnit m а yd о ni 2 usuld а : o’zg а rm а s m а gnitl а r yord а mid а v а o’zg а rm а s t о k o’t а yotg а n g’ а lt а kl а rd а h о sil qilish mumkin Bund а y d а tchikl а rg а mis о l qilib t о x а g е n е r а t о rl а rni ko’rs а tish mumkin. Ul а r kichik quvv а tli el е ktr m а shin а si bo’lib а yl а nish t е zligini o’lch а sh uchun ishl а tilin а di. 5.1 – rasm.

T о xog е n е r а t о rni qo’zg’ а tish cho’lg’ а mi v а yak о rd а n ib о r а t bo’lib, qo’zg’ а tish cho’lg’ а mi m а gnit m а yd о nini h о sil qil а di. Yak о r qo’zg’ а luvch а n qism bo’lib, u а yl а ntirilg а nd а , uning cho’lg’ а ml а rid а а yl а nish t е zligi pr о p а rtsi о n а l E.Yu.K. h о sil bo’l а di: E=k*f*n bu е rd а k – m а shin а ning tuzilishig а b о g’liq k о yfis е nt, f – m а gnit о qimi, n – yak о rning а yl а nish t е zligi. T о x а g е n е r а t о r s е zgirligi yuq о ri ul а rning chiqish sign а li k а tt а quvv а tg а eg а . Ul а rning k а mchiligi chiqish sign а li k а tt а ligini yukning q а rshiligig а b о g’liqligid а dir. Fotoelektrik datchiklar Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bo’ladi. Ichki fotoelektrik effekt urug’lik oqimi ta’sirida erkin elektronlar o’zining energetik holatini o’zgartirib, moddaning o’zida qolishi xodisasi bilan xarakterlanadi. Bunda modda ichida ko’cha oladigan erkin zaryadlar hosil bo’ladi. Erkin zaryadlar modda ichida ko’chganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr o’tkazuvchanlikni o’zgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan). Ichki fotoeffektli fotoelementlar ko ’ pincha ventilli fotoelementlar deb ataladi . Selenli fotoelementlar eng ko ’ p tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi . Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 5.2 a - rasmda , uning xarakteristikasi esa 5.2 b - rasmda ko ’ rsatilgan . Ф 1 2

3 а ) б ) 5.2-rasm . Fotoelement va uning tavsifnomasi. Element (5.2 a-rasm) yupqa oltin qatlami 1, berkituvchi qatlam 2, selenli qatlam 3 va po’lat taglik 4 dan iborat. Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi qatlam hosil bo’ladi; bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bo’lib, yorug’lik oqimi bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi. Yorug’lik oqimi oltin qatlamidan o’tib, ventilli fotoeffekt hosil qiladi, shunda elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan ajratilgan) qatlamga o’tadi. Fotorezistorlar Fotorezistor – yarim o’tkazgich fotoelektrik asbob bo’lib, bunda foto o’tkazuvchanlik hodisasi qo’llaniladi, ya’ni optik nurlanish ta’sirida yarim o’tkazgichni elektr o’tkazuvchanligi o’zgaradi. Fotorezistor tuzilishi quyidagi rasmda ko’rsatilgan. 5.3 rasm. Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi. 1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material. Asosiy kattaliklari: Si= I ф ф , (5.2) Qorong’ulik qarshiligi – yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati teng diapazonga ega R k =10 2  10 9 Om;

Ishchi kuchlanishi – ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor o’lchamlariga bog’liq, ya’ni elektronlar orasidagi masofaga bog’liq ravishda 1-1000 V gacha tanlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, fotorezistorlarning kattaliklari, tashqi muhit ta’sirida o’zgaradi. Fotorezistorlar afzalligi: yuqori sezgirligi, nurlanishning infraqizil qismida qo’llash mumkinligi, o’lchamlari kichikligi va doimiy tok va o’zgaruvchan tok zanjirlarida qo’llash mumkinligi. Fotodiodlar Fotodiod deb yarim o’tkazgichli fotoelement asbob bo’lib, bitta elektron- kovakli o’tishga va ikkita chiqishga egadir. Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi mumkin: 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida); 2) tashqi elektr energiya manbai yordamida (fotoo’zgartgich rejimida). 5.4 rasm . Diodning tuzilishi

Optoelektron asboblar Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi) o’zgartiruvchi, bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik o’zgartkichlarga uzatuvchi asboblarga aytiladi. Ko’p tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir. Optron nurlanish manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bo’ladi. Bu ikkalasi bir korpusga joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr bog’liklikka ega bo’ladi. Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi, bunda ma’lumot optik nurlar orqali uzatiladi. Buning hisobiga galvanik bog’lanish bo’lmaydi, va elektron uskunalarga salbiy ta’sir etuvchi qayta bog’lanishlar bo’lmaydi. 5.5 rasm . Optronni tuzilishi . 1- Chiqishlar ; .2 - Fotoqabul qilgich ; 3- Korpus ; 4- Optik muhit ; 5- Svetodiod Optronlar ma’lumot to’plash va saqlash qurilmalarida, registorlarda va hisoblash texnikasi qurilmalarida qo’llaniladi. Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar, foto qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar, fototiristorlar qo’llaniladi. Qo’llanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar – fotorezistorli, fotodiodli, fototranzistorli va fototiristorlilarga bo’linadi.

5.6 - rasm. Optronlarning shartli grafik belgilanishi a) rezistorli; b) diodli; c) fototranzistorli d) fototiristorli Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi: Fotoelektron asboblar xarf-sonli kod bilan belgilanadi: - birinchi element xarflar; asbob guruxini bildiradi; fr–fotorezistorlar, fd–fotodiodlar; - ikkinchi element harflar –asbobni tayyorlangan materialini ko’rsatadi; GO – germaniy, GB – germaniy, legirlangan brom; GZ – germaniy legirlangan oltingugurt bilan; GK – germaniy kremniyli birikma; K-kremniy; KG – kremniy legirlangan geliyli; RG- arsenidli galliy va x.k. - uchinchi element –001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri - to’rtinchi element – harf, yarim o’tkazgich fotoasboblar podgruppasini belgilaydi; u-Unipolyar fotorezistor, B – bipolyar fotorezistorlar, L – kuchkili fotodiodlar . Svsvlvn, FDGZ-001K – fotodiod, germaniyli, legirlangan oltingugurtli, ishlab chiqarilgan nomeri 001. P’ezoelektrik datchiklar P’ezoelektrik datchiklarni (5.7-rasm) ishlash prinsipi ba’zi kristall moddalarning mexanik kuch ta’sirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga asoslangan. Bu xodisa p ‘yezoeffyekt deb ataladi. P’ezoeffekt kvars, turmalin, segnet tuzi, bariy titanat va boshqa moddalar kristallarida kuzatiladi. Bu tipdagi asboblarda. ko’pincha kvars ishlatiladi. Kvarsning p’ezo elektroeffekti +500° S gacha bo’lgan temperaturaga bog’liq emas, lekin +570° S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bo’lib qoladi. Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional bo’lib, quyidagi formula orqali aniqlanadi:U = а0Fх С (5.3)

bu yerda – S - datchikning umumiy sig’imi Fx - mexanik bosim a 0 - proporsionallik koeffitsiyenti 5.7-rasm. Pezoelektrik datchikning sxemasi Ushbu datchikning sezgirligi:К д= ΔU ΔF х (5.4) Ko’rib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (5.8-rasm). 5.8-rasm. Pezoelektrik manometrning sxemasi: 1-bosim memranasi, 2, 5-metall qistirmalar, 3-potensial qistirma, 4-izolyatsion o’tkazgich, 6-sharik. P’ezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan. O’lchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga ta’sir qiladi. Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali zaryadlar paydo bo’ladi. Plastinka larning ichki tomonidagi potensial qistirma 3 bilan ulangan va izolyatsiyalangan o’tkazgich 4 orqali olinadi, plastinkalarning ustki tomoni dagi potensial esa korpus, metall qistirmalar 2 va 5, membrana 1 va sharik 6 orqali olinadi. O’lchanayotgan bosimga proporsional bo’lgan potensiallar farq plastinalardan olinib, kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi. Т ermoelektrik datchiklar (termoparalar) Х aroratni o’lchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning (termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo e.yu.k.) xaroratiga bog’likligiga asoslangan. Bu asbob -200 0 S dan 2500 0 S gacha bo’lgan xaroratlarni o’lchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qo’llaniladi. Т ermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni o ’ lchash 1821 yilda Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan . Bu xodisalarning xaroratlarni o ’ lchashda qo ’ llanilishi ikki hil metall simdan iborat zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bo ’ ladigan E . Yu . K . effektidan iborat . Т. E . Yu . K . hosil bo ’ lishining sababi erkin elektronlar zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi . Shu paytda ikki xil metallning birikish joyida paydo bo ’ ladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik ko ’ rsatadi . Elektronlarning diffuzion o ’ tish tezligi paydo bo ’ lgan elektr maydon ta ’ siridagi ularning qayta o ’ tish tezligiga teng bo ’ lganda xarakatli muvozanat holati o ’ rnatiladi . Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo bo’ladi. Elektronlar diffuziyasining intensivligi o’tkazgichlar birikkan joyning xaroratiga ham bog’liq bo’lgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda hosil bo’lgan e.yu.k. ham turlicha bo’ladi. Т ermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod materiallar bir qator xususiyatlarga ega bo’lishi shart, chunonchi: issiqqa chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik; kimeviy inertlik; termoelektr bir xillik; stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash; t.e.yu.k.ning temperaturaga bo’lgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) bog’lanishi; yuqori sezgirlik.

Т ermoparalarning quyidagi turlari mavjud: 1. Platinarodiy - platina termopara ( Т PP)- neytral va oksidlanadigan muxitda ishonchli ishlaydi, ammo tiklanish atmosferasida, ayniqsa, metall oksidlari termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi. Metall bug’lari va uglerod (ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli ta’sir ko’rsatadi. 2. Platinarodiy (30%- rodiy)- platinarodiy, (6%- rodiy) termopara ( Т PR-306 tip). Bu termoparalarning asosiy xususiyati 1800 0 S gacha temperaturani o’lchash va kichik t.e.yu.k. ga ega bo’lishdir. 3. Х romel - alyumel ( ТХ A tip) termopara nodir bo’lmagan metallardan tayyorlangan termoparalar orasida eng turg’uni hisoblanadi. Musbat elektrod- xromel (89% Ni; 9,8% Cr; 1% Fe; 0.2% Mn) qotishmadan, manfiy elektrod-almel esa (94% Ni; 2% Al; 2,5% Mn; 1% Si; 0,5% Fe) qotishmadan iborat. ТХ A termopara 1300 0 S gacha bo’lgan temperaturani o’lchash uchun qo’llaniladi. 4. Х romel-kopel termopara ( ТХ K)- turli muxitlarning temperaturasini o’lchash uchun ishlatiladi. Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan (59% Cu; 44% Ni) iborat. ТХ K termopara 800 0 S gacha temperaturani o’lchash uchun ishlatiladi, uning t.e.yu.k. boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta. 5. NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan ( Т NS tipidagi) termopara erkin uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi, chunki 200 0 S gacha temperaturani o’lchaydigan termoparaning t.e.yu.k. amalda nolga teng. Yuqorigi temperatura chegarasi 1000 0 S. Platina gruppasidagi Т PP va Т PR termoparalari 0,5 yeki 1mm diametrda tayo’rlanib, chinni munchoq yoki trubka bilan izolyatsiyalanadi. ТХ A, ТХ K va Т NS termoparalar 0,7...3,2 mm diametrlik simdan tayyorlanib, sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi.

Adabiyotlar: 1. Yusupbekov N.R., Muxamedov B.I., G’ulomov Sh.M. Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish. –Toshkent: O‘qituvchi, 2011. 2. Vaxidov A.X., Abdullaеv D.A. Avtomatikaning tеxnik vositalari. Toshkent , 2012 . 3. Aripov N.M. “Avtomatik boshqarish nazariyasi va avtomatika elеmеntlari” ma'ruzalar matni. Toshkеnt, 2010. 4. Ismoilov A.I., Nazarov O.K. “Avtomatika va avtomatlashtirish asoslari” fanidan ma'ruzalar matni. Andijon, 2006.

O'xshashlar

Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Datchiklar haqida umumiy ma’lumotlar

Parametrik datchik va ularning turlari

Burchak tezligi datchiklari

Ko’mir (kontaktli) datchiklari