Fizika-umumiy ta’lim, akademik litsey hamda kasb - hunar kollejlarining o‘quv predmeti - Fizika

Fizika-umumiy ta’lim, akademik litsey hamda kasb - hunar kollejlarining o‘quv predmeti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142.5 KB

Ko'chirib olish

F izika-umumiy ta’lim, akademik litsey hamda kasb - hunar kollejlarining o‘quv predmeti Yangi asrda biz sifat jihatidan tamomila yangilangan jamiyatga, chuqur integratsiyalashgan iqtisodiy makonga, yagona kommunikatsiya va axborot tizimiga kirgan holda keljak sari shaxdam qadamlar bilan bormoqdamiz. Bu anchagina tayyorgarlikni, bilimni, saviyani, iqtidorni talab qiladi. Bosayotgan qadamlarimiz qat’iyatli, ishonchli, zafarli bo‘lishi uchun esa zamonaviy, bozor iqtisodi sharoitida ishlay oladigan, yetuk bilimdon, yuqori malakali kadrlar zarurdir. Yurtboshimiz I.A Karimov ta’kidlaganidek, IX-XV-asrda ma’rifatli dunyo ahillari Buxoriylar, Farg‘oniylar, Xorazmiylar, Beruniylar, Ibn Sinolar, Ulug‘beklarni qanchalik izzat-ikrom qilgan bo‘lsa XXI asrda ham xalqimiz, millatimizga nisbatan ana shunday ehtiromni qo‘lga kiritishimiz kerak. O‘sha davrda ulug‘ ajdodlarimiz asos solgan va olamga dong taratgan ilmiy maktablarni zamonaviy shaklda qayta tiklashimiz lozim. Bunga esa ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish orqali erishish mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov “Barkamol avlod- O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori” mavzuidagi nutqida ta’lim tizimida erishilgan muvaffaqiyat va yo’l qo’yilgan kamchiliklarni ob’ektiv tahlil qilib kadrlar tayyorlashda islohatlarga ehtiyoj borligini isbotlab berdi. Avvalo ta’lim tizimi “...eski sho‘rolar zamonidan qolgan ta’lim-tarbiya tizimiga xos mafkuraviy qarashlardan va sakrashlardan butunlay xalos bo‘lmagan”ligi, o‘qitish, tarbiyaviy- ma’rifiy faolilyat mazmuni va uni tashkil etish dolzarb muammo ekanligi ta’kidlandi. Eski ta’lim tizimidagi bu kabi kamchiliklar va muammolarni tugatish istagi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ning yaratilishiga sabab bo‘ldi. Kadrlar tayyorlash bo‘yicha milliy dasturida quyidagilar nazarda tutilgan : -butun ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, ishlab to‘rgan o‘quv yurtlarini yangi yo‘nalishga solish va yangi sharoit va zamonaviy texnologiyada ishlay oladigan mutaxasisslar tayyorlash uchun yangi o‘quv yurtlarini tashkil etish;

-o‘quv tarbiya jarayonining sifatini jahon standartlari darajasiga ko‘tarish, ta’limda zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarining butunlay yangi usulini joriy etish; -o‘quv yurtlari tuzilmalarini takomillashtirish, xususan 9-sinfni bitiruvchilar uchun tadbirkorlik faoliyati asoslari, iqtisodiy va huquqiy bilimlar darslari kiritilgan maxsus ta’lim muasasalarini barpo etish va ularni tarmog‘ini kengaytirish; -yoshlarga milliy uyg`onish va umuminsoniy qadriyatlarni idrok etish mafkurasi asosida, Vatanga mehr-muhabbat, mustaqillik ideallariga sadoqat ruhida ta’lim tarbiya berish; -yoshlar bilan muntazam ravishda tinimsiz ishlash, iqtidorli bolalarni qidirib topish, ularni eng yaxshi xorijiy o‘quv markazlarida professional ta’lim olishi uchun sharoit yaratish; -O‘zbekistonning iqtisodiy va ma’naviy ehtiyojiga mos keladigan, yuksak malakali, xorijiy mutaxasislar bilan raqobat qila oladigan kadrlar salohiyatini yuzaga chiqarish va uni rivojlantirish; -ta’lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini yangi o‘quv adabiyotlari bilan, zamonaviy jihozlar va kompyuter texnikasi bilan mustahkamlash; -pedagoglik kasbiga hurmatni oshirish, pedagog va murabbiylar mehnatiga qiziqishini kuchaytirish uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitni yaratish. Islohatning bosh maqsadidan kelib chiqqan holda, ta’lim andozalari, o‘quv rejalari, dasturlari mazmuniga tuzatishlar kiritish, yangi darsliklarni, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini o‘z vaqtida ishlab chiqish va joriy etishni ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi manfaatdor ta’lim vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan davlat ta’lim standartlari (DTS) tasdiqlandi. Davlat ta’lim standarti o‘quvchilar umumta’lim tayyorgarligiga qo‘yiladigan majburiy minimal darajani belgilab beradi, shuningdek, ta’lim mazmuni shakllari, vositalari, usullarini, uning sifatini baholash tartibini belgilaydi. DTS o‘z mohiyatiga ko‘ra o‘quv dasturlari, darsliklari, qo‘llanmalar, nizomlar va hujjatlarni

yaratish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Davlat ta’lim standartida fizika ta’limining maqsad va vazifalari ta’lim yo‘nilishining majburiy minimumi, fizika bo‘yicha umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim o‘quv dasturi asoslanishi bilan birga o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan majburiy minimal talablar o‘z aksini topgan. Davlat ta’lim standarti talabi bo‘yicha o‘quvchilar fizika asoslariga oid quyidagi bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashlari shart: -fizikaviy hodisalar haqida tasavvurga ega bo‘lishi va ularni tahlil qila olish; -mexanika, molekulyar fizika va termodinamika asoslari, elektr, yorug‘lik, Atom va yadro fizikasiga oid asosiy tushunchalar, atamalar, kattaliklar, qonuniyatlar, formulalarni bilish va ularni qo‘llay olish; -fizikaviy hodisalarni kuzatishni rejalashtirish va o‘tkazish. Kuzatish natijalarini umumlashtirish ishlarini bajara olish; -o‘lchov asboblaridan foydalana bilish, asboblarning o‘lchash xatoligini baholay olish; -mustaqil ravishda tajriba o‘tkaza olish va natijalarni sxema, jadval, grafik ko‘rinishda tasvirlay bilish ularni tahlil qilish va xulosalar chiqarish; -buyuk allomalarimiz fizika rivojiga qo‘shgan hissalari haqida tasavvurga ega bo‘lish; -darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari va qo‘shimcha adabiyotlardan foydalanib, mustaqil bilim olish va ularni amaliyotda qo‘llay bilish; -masalalar yechish bo‘yicha ko‘nikma va malakaga ega bo‘lish; -fizikaga oid bilimlarini amaliyotda qo‘llay olish. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ni hayotga tadbiq etish maqsadida, umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim maktablari uchun fizikadan davlat ta’lim standarti asosida o‘quv dasturlari tuzildi. Dasturni tuzishda umumiy o‘rta ta’lim maktablarining bitiruvchilari fizika kursidan ma’lum darajada tugallanmagan bilimlarga ega bo‘lishlari, ularga o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida (akademik litsey va kasb-hunar kolleji) fizikadan fundamental bilim berilishi inobatga olingan. Dasturni tuzishda umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 9-sinfini tugatgan

o‘quvchilar umumiy fizika kursining barcha bo‘limlaridan, chunonchi, mexanika, molekulyar fizika va termodinamika, elektr, optika, atom va yadro fizikasidan ma’lum darajada tugallangan bilimlarga ega bo‘lishlari zarur ekanligi inobatga olingan. Yangi ta’lim tizimi asosida tuzilgan fizika dasturi bo‘yicha fizika kursi alohida o‘quv predmeti sifatida VI-sinfdan boshlanadi. Maktab fizika ta’limining birinchi yilida o‘quvchilarga fizikaviy hodisalar va kattaliklar haqida umumiy ma’lumotlar berildi. Bu bilan o‘quvchilarni fizikaga qiziqtiriladi, fizika fani haqida dastlabki tasavvur hosil qilinadi, tevarak atrofdagi fizik hodisalarning mohiyatini elementar tarzda tushuntirish orqali ilmiy dunyoqarash shakllantiriladi. Dasturda, VI-sinfda beriladigan fizika ta’limi mazmuni o‘zgartirilmagan holda, fizik hodisalar va kattaliklarning o‘rganish ketma ketligini ikki xil tartibi tavsiya etilgan: Ulardan birinchisi quyidagi tartibda: 1. Kirish. 2. Harakat va jismlarning o‘zaro ta’siri. 3. Jismlarning muvozanati. Oddiy mexanizmlar. 4. Modda tuzilishi. 5. Issiqlik hodisalari. 6. Issiqlik mashinalari. 7. Tovush hodisaliri. 8. Yorug‘lik hodisalari. Tuzilishi an’anaviy bo‘lgan fizika ta’limining bunday ketma ketligida o‘quvchilar avval jismlarning harakati, bosib o‘tgan yo‘li, unga ketgan vaqt, tezlik massa, zichlik kabi kattaliklar bilan tanishadilar. So‘ngra modda tuzilishi, issiqlik, tovush va yorug‘lik hodisalarini o‘rganadilar. VI-sinfda fizika ta’limining quyidagi ketma-ketlikda ham o‘qitilishi tavsiya etilgan: 1. Kirish. 2. Yorug‘lik hodisalari.

3. Tovush hodisalari. 4. Modda tuzilishi. 5. Issiqlik hodisalari. 6. Harakat va jismlarning o‘zaro ta’siri. 7. Jismlarning muvozanati. Oddiy mexanizmlar. 8.Issiqlik mashinalari. Fizika o‘qitishni yorug‘lik hodisalaridan boshlash ham o‘ziga xos afzalliklarga ega. Birinchidan, yorug‘lik hodisalari fizika fanining katta qismini tashkil etib, optika nomi bilan yuritiladi. Optika qonunlari esa inson hayotida juda katta ahamiyatga ega. Ikkinchidan, kundalik hayotimizda har xil yorug‘lik hodisalariga duch kelamiz. Uchinchidan, optika qonunlari asosida yorug‘lik va optika texnikasi vujudga keladi. Bundan tashqari, yorug‘lik hodisalarini o‘rganish jarayoni qiziqarli bo‘lib, formulalar kam ishlatiladi. Yorug‘lik hodisalaridan so‘ng tovush, issiqlik, mexanik hodisalar o‘rganiladi. Bu variantdagi har bir bo‘limga ajratilgan dars soatlari miqdori birinchi variantdagi tegishli nomdagi bo‘limga ajratilgan dars soati miqdoriga mos keladi. VII-sinfga butun o‘quv yili davomida fizikaning mexanika bo‘limi o‘rganiladi. VIII-sinfda o‘quvchilar o‘quv yili davomida fizikaning elektr kursini o‘rganadilar. 80-90-yillarda bu kurslar VIII-va IX-sinfda o‘qitilgan. Dasturda mexanika kursi birmuncha qisqartirilgan va soddalashtirilgan shunga yarasha dars soati ham qisqargan. Biroq fizika-matematika va tabiiy fanlar yo‘nalishidagi akademik litseylarda mexanika kursi fundamental ravishda chuqurlashtirib o‘rga- tilishi ham hisobga olingan. Umumiy o‘rta ta’limi maktabining bitiruvchilari umumiy fizika kursining barcha bo‘limlaridan ma’lum darajada tugallangan bilimga ega bo‘lishlarini e’tiborga olib, IX-sinf fizika dasturiga VI-VIII-sinflarda o‘rganilmagan yoki faqat boshlang’ich ma’lumotlar berish bilan kifoyalangan mavzular kiritilgan “Atom fizika asoslari” bo‘limi bo‘yicha boshlangich ma’lumotlar quyi sinflarda o‘rganilmagan. Bu mavzular murakkab hisoblansada, lekin o‘quvchilar bu bo‘limdagi mavzularni umumiy tarzda sifat jihatidan

o‘rganadi. Chunki akademik litsey va kasb hunar kollejlarida “Kvant fizikasi”, jumladan atom fizikasi keng tarzda o‘rganilishi inobatga olingan. Umumiy o‘rta ta’lim maktabining bitiruvchilari astronomiya elementlari yuzasidan ma’lum bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishlari lozim. Shu maqsadda IX-sinfga “Astronomiya asoslari” bo‘limi kiritilgan va koinot tuzilishi, osmon jismlari, koinotdagi hodisalar haqida zaruriy bilimlar berilgan. Dasturning har bir bo‘limga dars soatlari taxminiy bo‘lib ular shu bo‘limga oid ko‘rgazma va tajribalarni namoyish etishga, masalalar yechishga va o‘quvchilar bilimini baholashga mo‘ljallangan. Kadrlar tayyorlash milliy modelining tarkibiy qismi bo‘lgan uzluksiz ta’lim tizimiga kiritilgan uch yillik o‘rta maxsus kasb - hunar kollejlarida fizika o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagicha: 1. O‘quvchilarni kuzatish, o‘lchash va tajriba o‘tkazishning asosiy uslublari bilan tanishtirish bilan birga fizika amaliyotidagi fizikaviy namoyishlar va laborotoriya amaliy ishlarini o‘quv-chilarning qobiliyatlari va intellektual rivojlanish xususiyatlarini hisobga olgan holda chuqurlashtirilgan, ixtisoslashtirilgan holda o‘qitishni ta’minlash. 2. Fizikani o‘qitish jarayonida faqat tajribalarga asos-lanmasdan, balki fizikaviy nazariyani ham aniq bir mavzutik ko‘rinishda ta q dim etib, o‘quvchilarning nazariy bilimlarini xo h fizika sohasida, xo h fizika bilan chegaradosh bo‘lgan boshqa fanlar sohasida amaliy vazifalarni yechishda qo‘llashga o‘rganish. Fizika fani yetarli darajada matematik saviyada va fanlar aro chegaralarni aniq ko‘rsatish imkonini beruvchi doirada yoritilishi lozim. Bu maqsadlarga erishish uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim : -o‘quvchilarga fizikaviy qonunlar va tamoyillarni ularning matematik ifodalari bilan yetkazish; -o‘quvchilarni fizikaviy hodisalar, fizik kattaliklarni aniq o‘lchamining asosiy usullari, tajribada olingan natijalarni qayta ishlash, tahlil qilish, muhim fizik asbob

uskunalar bilan ishlash, malakalarini oshirish, bu ishlarda kompyuterdan foydalanish usullari bilan tanishtirish; -o‘quvchilarda tajriba o‘tkazish ko‘nikmalarini hosil qilish. Ularni fizikaviy tajribalarini avtomatlashtirishining asosiy tamoyillari bilan tanishtirish, fizikaviy g‘oyalarni to‘g‘ri o‘rganish, fizik masalalarni miqdoriy to‘g‘ri yechish; -o‘quvchilarga fizika rivojlanishining muhim bosqichlarida o‘zbek allomalarining qo‘shgan hissalari va tutgan o‘rinlari to‘g‘risida tushunchalar berilishi shart. Akademik litseylarda o‘quvchilar o‘zlari tanlagan yo‘nalishi bo‘yicha bilimlarini oshirishi va muayyan fanlar asoslarini chuqur, mukammal o‘zlashtirish imkoniga ega bo‘ladilar. Shuning uchun ham akademik litsey bitiruvchilariga qo‘yiladigan talablar ham zamon talablariga mos saviyada bo‘ladi. Akademik litsey bitiruv-chilari fizika ta’lim sohasida quyidagi bilimlarga, tushunchalarga ega bo‘lmog‘i lozim : -fizika va unga ya q in bo‘lgan fanlar bo‘yicha qo‘yilgan vazifani hal etishda fizika qonunlarini bilish bilan birga boshqa bilim sohalarini ham birgalikda qo‘llay olish; -asosiy fizikaviy o‘lchov asbob - uskunalaridan foydalan a bilish, sodda amaliy vazifalarni qo‘yish va ularni yechish, olingan natijalar n i qayta ishlash, tahlil qilish, baholay bilish hamda umumiy xulosalar chiqarish; -o‘qish davomida o‘quv va qo’shimcha adabiyotlaridan mustaqil foydalana bilish. Fizika kursining tuzilishi va mazmuni Majburiy va majburiy ixtiyoriy t a’lim tizimida fizika o‘qitishning ahamiyati shundan iboratki, bunda fizika-jonsiz tabiat qonunlarini o‘rgatadigan asosiy-tabiiy fanlardan biridir. Olam doimiy o‘zaro ta’sirda va uzluksiz harakatda bo‘lgan moddiy jismlar majmuasidan iborat. Tabiatda sodir bo‘luvchi barcha hodisalar muayyan qonunlar bo‘yicha yuz beradi. Turli hodisalar orasidan qonuniy bo g’ lanishni ochish va o‘rganish har qanday fan tarmo g’ ining bosh maqsadi hisoblanadi. Jismlarning harakati va o‘zaro ta’sir, issiqlik, elektromagnit hodisalar qonunlarining tahlili fizikaga taalluqlidir.

Fizikada o‘rganiladigan hodisalar doirasini yoki bu fanning shartli chegarasini aniqlash juda qiyin. Faqat bir narsani aytish mumkin: yangi kashfiyotlar, texnikaviy tadqiqotlarning yangi-yangi sohalari bu chegarani yildan- yilga kengaytirmoqda. Keyingi vaqtda fizikaning plazma fizikasi, elementar zarralar fizikasi, yarim o‘tkazgichlar fizikasi, biofizika, qattiq jismlar fizikasi, gaz va suyuqliklar dinamikasi kabi yangi bo‘limlari yaratilmoqda. Bular maktab va o‘rta maxsus ta’limida fizikaning boshlan g’ ich tushunchalar kursida o‘zining aksini topgan. Maktab fizika kursining asosiy maqsadi, oddiy fizika bilimlari bilan bir qatorda hozirgi zamon fizikasi bilimlarini o‘quvchilar ongiga singdirishdir. Fizikaga oid asosiy qonunlar va hodisalarni o‘rganmay turib, jamiyat rivojlanishini, taraqqiyotini tushunib yetish mumkin emas. Chunki tabiat hodisalari asosini fizik qonunlar egallaydi. Ularni maktabda o‘rganish hamma pedagogik talablar asosida olib boriladi. Maktab fizika kursining reformasi, undagi asosiy g‘oyalar-1997 yilda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “ Ta’lim to‘g‘risida ” gi qonun va “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ” to‘g‘risidagi qarorida e’lon qilindi va O’zbekistonda ta’lim maz-munini, tarkibini isloh qilish bosh masala qilib belgilandi. Natijada, barcha fanlar bo‘yicha umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturlari ishlab chiqildi. Fizika o’qitishning yangi standarti va dasturi ham 1999-2000 o‘quv yilidan boshlab ishlay boshladi. Fizikaning yangi dasturi eski-laridagi mazmuni bilangina farq qilmaydi (bu jihatdan olganda u oldingilardan kam farq qiladi). Uning asosiy farqi tuzilishda, o‘quv materialining joylashtirilishida, materialning ilmiy va o‘quv aha-miyatini qayta baholashda, butun o‘quv materialining asosiy va ikkinchi darajasi materialga juda aniq ajratilishida hamda ikkinchi darajali materiallarning ancha kamaytirilishidadir. Yangi dasturda jismlarning ichki tuzilishi va undan kelib chiqadigan xossalari o‘rganiladigan bo‘limlar ancha kuchaytirilgan. Dasturdagi yangilik shundan iboratki, maktab fizika kursini o‘rganish 7-sinfdan emas, balki, 6-sinfdan boshlanadi. Yangi darslik ham oldingisidan jiddiy farq qiladi. Yangi darslikda “ Kirish ” dan sung, “ Harakat va jism-larning o‘zaro ta’siri ”

mavzusi bayon etiladi. Butun o‘quv materiali darsliklarda ikkiga; asosiy va qo‘shimcha qismlarga bo‘lingan. Fizikaning o‘quvchilar o‘zlashtirib olishi lozim bo‘lgan muhim nazariy va amaliy masalalari standart va dasturning asosiy qism i ga kiritilgan. Qo‘shimcha qismga majburiy majmuadan chetdagi ayrim nazariy masalalar, ko‘pincha texnik qurilmalarning tavsiflari, tarixiy materiallar kiritilgan. Bob oxirida o‘z-o‘z i ni tekshirish uchun savollar, yechish uchun sifatiy va miqdoriy masalalar berilgan. Mustaqil ishlar uchun topshiriqlar, laboratoriya matnlari kabi ma’lumotlar ham kiritilgan. Umumiy o ‘rta va o‘rta maxsus ta’lim maktablari fizika kursining ilmiy saviyasi. Umumta’lim va o‘rta maxsus maktablarda fizikaviy ta’lim shunday fizikaviy bilimlar sistemasidirki, u fundamental ilmiy tushunchalarni shakllantirish, asosiy fizikaviy qonun va nazariyalarni o‘zlashtirish, shuningdek, fizika metodlarini (eksperemental va nazariy) tushunishni ta’minlaydi. Bu sistemada o‘quvchilar bevosita fizika fanining mazmunidan kelib chiqadigan politexnikaviy tayyorgarlikka ega bo‘ladilar, yana bu sistema keng ko‘lamda tabiat va texnika hodisalarini urganish va amaliy muhim masalalarni hal qilishda o‘z bilimlarini qo‘llash sohasida eksperemental malaka va ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Fizikaviy bilimlar sistemasi o‘quvchilarning dialektik dunyoqarashlarni, tafakkurini va ijodkorligini rivojlanishini nazarda tutadi. O‘qitish jarayonida vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshiradi. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining dasturida klassik fizika tushunchalarining ilmiyligi oshirilgan. Masalan: “Mexanika” bo‘limini o‘qitishda qator fizikaviy kattaliklarning quyidagi shartlar yangi darsliklarda hisobga olingan (tezlik, tezlanish, kuch, impuls) vektor harakat haqidagi tushunchalarga kengroq e’tibor berish; molekulyar fizikada o‘quvchilarda statistik tasavvurlarni shakllantirish; elektrodinamikada Lorents kuchi tushunchasi va induktsiyalangan elektr maydoni haqidagi tasavvurdan foydalanish, ferromagnit jismlarning doimiyligi strukturasi va ularning magnitlanish jarayonini “Tebranish va

to‘lqinlar” bo‘limi-da rezonans kabi masalalarni to‘liqroq tushuntirish va hokazolarga alohida e’tibor berilgan. Klassik fizika masalalarini umumiy qabul qilingan fizik qarashlarga muvofiq bayon etish, o‘rta ta’lim fizika kursi ilmiy saviyasini oshirishning asosiy yo‘llaridan biri hisoblanadi. Shuningdek, klassik fizika qonun va nazariyalari, tushunchalarining (massaning doimiyligi, klassik mexanikada tezliklarni qo‘shish qonuni va shunga o‘xshashlarning) qo‘llanish chegaralarini ko‘rsatish, ularning yangi fizika bilan bog‘lanishini ochish, klassik fizika tushunchasi, qonunlari va hozirgi zamon fani yechib bergan yangi faktlar orasidagi qarama-qarshiliklarni ko‘rsatish ham ko‘zda tutiladi. Shunday yo‘l bilan mexanika-nisbiylik nazariyaisga, optika-yorug‘likning foton nazariyaisga, atom tuzilishi-atom energetik sathlarining diskret qiymatlarga ega ekanligi kabi ma’lumotlarga tutashgan holda o‘rganiladi. Fizikaning asos iy masalalaridan biri materiyaning tuzilishi haqidagi ta’limotdir. Fizika-materiyaning xossalarini uning ikki modda va maydon ko‘rinishida o‘rganadi. Modda va maydon korpuskulyar-to’lqin xossalarga egadir. Shuning uchun o‘quvchilar to‘la-to‘kis ma’noda atomistikani, tebranish va to‘lqin jarayonlar haqidagi ta’limotni mustahkam o‘zlashtirishlari kerak. Fizika faqat zarralar (atom, molekula, elektronlar, foton va boshqalar)ning xossalarigina emas, balki shuningdek, zarralarning qattiq, suyuqlik, gaz, nurlanish holatlarini ham o‘rganadi. Ularning tabiatini tavsiflashda statistik tasavvurlardan foydalaniladi. Demak, modda va maydonni o‘rganish uchun maktab kursiga atomistika, to‘lqinlar haqida ta’limot, statistik tasavvurlarni va nisbiylik nazariyasidan ba’zi bir ma’lumotlarni k i ri ti sh kerak bo’ladi. Keltirilgan misollar o‘quvchilar o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan o‘quv materialining hajmini genlashga intilishni ko‘rsatadi. Yuqori sinflarda bayon qilishning deduktiv metodini kuchaytirish ham ko‘zda tutiladi. Umumta’lim maktabi va akademik litsey, kasb-hunar kollejlarida fizika tabiiy-ilmiy fan sifatida o‘qitiladi. Bunga ko‘ra fizika kursi mantiqan izchil, ilmiy, to‘g‘ri va o‘zlashtirilishi mumkin bo‘lgan bilimlar majmuasi eksperemental asosda tuzilgan.

Fizika kursining tuzilishi . Fazo, vaqt, tezlik, massa, energiya, elstiklik, tempratura, elektr o‘tkazuvchanlik, jismlarning rangi va texnikada eng umumiy va “ universal ” hisoblanadi. Ularni o‘zlashtirish murakkab jarayondir. Shuning uchun bu va boshqa fizikaviy tushunchalarni o‘zlashtirishni ilmiy rivojlantirish uchun uzoq vaqt talab qilinadi. Shu sababli fizika kursini ikki bosqichli qilib o‘qitish ko’zda tutilgan. O‘rta umumiy ta’lim maktabida o‘zlashtirish uchun sodda bo‘lgan o‘quv materiali: tekis harakat mexanikasi, gidro va aerostatistika, issiqlik va elektr hodisalari kiritilgan. Kursning bu bosqichida shakllanish va rivojlanish uchun uzoq vaqt talab qiladigan-tezlik, massa, kuch, og‘irlik, energiya, ish, temperatura singari tushunchalar o‘rganila boshlanadi. Shuningdek, fizika kursining asosiy qismiga bosimning, jism massasining (moddaning zichligi va hajmiga ko‘ra), massasining (moddaning zichligi va hajmiga ko‘ra), jism og‘irligining (massasiga ko‘ra) gidrostatik bosim Arximed kuchi, mexanizmning F.I.K., jismni isitish uchun kerak bo‘lgan issiqlik va fazoviy o‘tishlar, oddiy elektr zanjirining qarshiligi, ish va quvvat (mexanik va elektr kuvvati) ning elementar hisoblari kiritiladi. Akademik litsey va kasb- h unar kollejlarining fizika kursiga murakkab masalalar kiritilgan. Chunki ularni o‘zlashtirish uchun o‘quvchilar saviyasi yuqoriroq saviyada rivojlangan va matematik tayyorgarligi yaxshi bo‘lishi kerak. Bu yerda tezlanish, elektr maydonining kuch va energetik xarakteristikalari, magnit induktsiyasi, E.Yu.K., Lorents kuchi , tebranish va to‘lqinga doir bir qator boshqa fizikaviy tushunchalar kiritildi. Boshlan g’ ich fizika kursida shakllana boshlagan massaning gravitatsiya xossalari, og‘irlik, vaznsizlik va o‘ta yuklanish; tempraturani molekulyar-kinetik tarzda (miqdoriy) tushuntirish, ideal gaz parametrlarining o‘zgarishida ichki energiyasining o‘zgaruvchanligi; turli xil moddalarning o‘tkazuvchanlik mexanizmlari va ferromagnitlarning magnitlanishi kabi tu-shunchalar rivojlantiriladi. Jismlarning harakat trayektoriyasi, birinchi kosmik tezlik, induktsiya, E.Yu.K kattaligi, elektr maydoni energiyasi kabi murakkab hisoblashlar bajariladi hisoblashdir. Nihoyat, kursning ikkinchi bosqichida: Nyuton qonunlari, gazlar molekulyar-kinetik nazariyasi, elektromagnit

maydon, fizikaviy optika, nisbiylik nazariyasi asoslari, atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi kabi kursning yangi bo‘limlari o‘rganiladi. Shunday qilib, fizika o‘qitish maktabda, litsey va kasb-hunar kollejlarida bilimlarning bog‘lanishi va rivojlanishini ta’minlovchi yagona kursni tashkil etadi. Umumiy o ‘rta ta’limda fizika kursini va s hu bilan birga, fizika kursining ikkinchi bosqichini ikki yil muddatda o‘rganish uchun ajratilgan soatlarning sonida emas, balki hajmi yetarlicha katta bo‘l-gan o‘quv materialini o‘rganish, fizikaviy tushunchalarning rivojlanishini va bu tushunchalarning turli hodisalarga qo‘llashni ta’minlash kerak bo‘lgan m iq d or ning ozligi bir qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shunga ko‘ra, o‘rta maktabda fizika va astronomiya ta’limining mazmunini aniqlash hay’at a’zolari VI-IX sinflar uchun 272 soat, kasb-hunar kollejlar va akademik litseylar uchun 200 soat (astronomiya bilan birga) vaqt ajratdi. O‘quv materiallarning sinflar bo‘yicha joylashtirilishi taqsimoti quyidagicha qilib belgilandi (jadval). Umumiy o‘rta ta’lim tizimida Sinf № Bobning mazmuni Ajratilgan va q tIV SIN F 1 . Kirish 2 2. H arakat va jismlarning o‘zaro ta’siri 18 3. Jismlarning muvozanati. Oddiy mexanizmlar 8 4. Modda tuzilishi 6 5. Issiqlik hodisalari 8 6. Issiqlik mashinalari 6 7. Tovush hodisalari 6 8. Yoruglik xodisalari 10 9. Т akrorlash 2 10. Ekskursiya 2 Jami: 68 1 . Kinematika asoslari 16

V II SIN F2. Dinamika asoslari 22 3. Saqlanish qonunlari 10 4. Suyuqlik va gazlar mexanikasi asoslari 8 5. Tebranish va to‘lqinlar 8 6. Takrorlash 2 7. Ekskursiya 2 Jami: 68 V III SIN F 1 . Elektr zaryadlar. Elektr maydoni 8 2. Elektr toki. Elektr zanjiri 24 3. Magnit maydoni 9 4. Elektrmagnit hodisalari 10 5. Yarim o‘tkazgichlar 7 6. Elektrmagnit tebranishlar va to‘lqinlar. Radioaloqaning fizik asoslari 6 7. Takrorlash 2 8. Ekskursiya 2 Jami: 68 IX SIN F 1 . Molekulyar fizika va termodinamika asoslari 22 2. Optika 18 3. Atom fizikasi 10 4. Koinot fizikasi 10 5. Olamning fizika manzarasi 2 6. Takrorlash 2 7. Ekskursiya 2 Jami: 68 Hammasi 272 Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida Ku rs № Bobning mazmuni Ajratilgan vaqt Kirish 2 1. Kinematika asoslari 8 2. Dinamika asoslari 6

BIR IN C H I BO SQ IC H3. Mexanikada saqlanish qonunlari 2 4. Tebranishlar va to‘lqinlar 4 5. Takrorlash 2 6. Molekulyar-kinetik nazariya asoslari 8 7. Suyuqlikning xossalari 6 8. Qattiq jismlarning xossalari 4 9. Termodinamika asoslari 4 10 Takrorlash 2 11 Elektr maydoni 8 12 O‘zgarmas tok qonunlari 8 13 Turli muhitlarda elektr toki 12 14 Magnit maydoni 6 15 Takrorlash 2 Jami: 84 IK K IN C H I BO SQ IC H 16 Elektrmagnit induktsiya 4 17 Elektrmagnit tebranishlar 12 18 Elektrmagnit to‘lqinlar 6 19 Optika. Yorug‘lik to‘lqinlari 16 20 Nisbiylik nazariyasi elementlari 4 21 Takrorlash 2 22 Kvant optika elementlari 10 23 Atom va atom yadrosi 8 24 Yadro energetikasi 6 25 Takrorlash 2 26 Olamning zamonaviy fizik manzarasi 2 27 Umumiy takrorlash 4 Jami: 76 Hammasi: 160 O ‘ zbekiston maktablarida fizika kursi ikki bosqichda o ‘ rganiladi . Kursning bunday tuzilishi o ‘ rta maxsus ma ’ lumot berishga mos keladi va fizika asoslarining o ‘ quv fani sifatida o ‘ ziga xos xususiyatlari bilan bog ‘ liq . Fizik tushunchalarning shakllanishi uzundan - uzoq jarayondir . Kuch , massa , ish , energiya , molekula , elektr zaryad , maydon to ‘ g ‘ risidagi tushunchalar ; fizikaning asosiy qonunlari - energiyaning saqlanish va bir turdan boshqa turga aylanish qonuni , dinamika

qonunlari , o ‘ zgarmas tok qonunlari ; moddalarning elementlik , plastiklik , murtlik , mustahkamlik , qovushqoqlik ( yopishqoqlik ), siqiluvchanlik , issiqlik o ‘ tkazuvchanlik , elektr o ‘ tkazuvchanlik kabi va boshqa xossalari to ‘ g ‘ risidagi tasavvurlar kursning ayni bir joyda tarkib topishi va puxta o ‘ zlashtirilishi mumkin emas . Bu tushuncha , qonun va xossalar o ‘ quv materialining murakkablashib borgani sari , fizik kursining har xil qismlarida bir necha marta takrorlashda , hodisa va munosabatlarni o ‘ rganish natijasida , uzoq muddat ichida sekin - asta o ‘ zlashtiriladi . Buning hammasi fizikani takror o ‘ rganishni talab qiladi . Shularni hisobga olgan holda , fizikaning o ‘ rganishni umumiy o ‘ rta ta ’ limda to ‘ g ‘ ri , bir tekis , ketma - ketlikda hajmi qismlarini o ‘ qish mo ‘ ljallangan bo ‘ lib , ( kursning tugallangan formasi ), akademik - litsey va kasb - hunar kollejlarida fizika kursining murakkab materiallarini takror o ‘ qitish mo ‘ ljallangan . Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida fizika kursi ancha yuqori saviyada o‘rganiladi. O‘quvchilarning o‘rta umumta’lim maktablarida olgan bilim va malakalari yanada rivojlantiriladi, kengaytiriladi va chuqurlashtiriladi.

$Adabiyotlar: 1.Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi.-O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi.-: 2000. 2.Karimov I.A. Barkamol avlod-O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Sharq, 1998. 3.Bugayev A. I. Metodika prepodovaniya fiziki v sredney shkole. –M: Prosvesheniye, 1981. 4.Isaak N’yuton. Matematicheskiye nachala naturalnoy flosofii.-M : Nauka,1989. 5.Razumovskiy V.G.,Xijnyakova L. S. Sovremenno‘y urok v sredney shkole.-M: Prosvesheniye, 1983. 6.Dimonstratsionny ekspriment po fizike v sredney shkole. ch.1-2. 1978. 7.Kamenskiy S.Ye., P.V. Orexov Fizikadan masalalar yechish metodikasi.- T: O‘qituvchi, 1989. 8.Dadaxujayev P., Botirov M. Fizika kabinetlarini jihozlash. –T: O‘qituvchisi, 1984. 9.O‘rta maktabda fizika va astronomiya o‘qitish. /L. I. Reznikov tav. os. –T: O‘qituvchi, 1974. 10.Tursunmetov K. A., Xudoyberganov A. M. Fizikadan praktukum: Akademik litsey va kasb- ҳ unar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma.– : O‘qituvchi, 2002. 11.Tursunov Q.Sh. Fizika o‘qitishda belgili modellar.-Toshkent shahri, j:\Xalq ta’limi-27-29 b.-№3-4 sonlari, 1994. 12.Tursunov Q.Sh. Fizikadan darslarni rejalashtirish (IX sinf) Metodik qo‘llanma, - 1994. 13.Tursunov Q.Sh. Fizikadan darslarni rejalashtirish (X sinf) Metodik qo‘llanma, - 1994.$

O'xshashlar

Fizika tarixining umumiy masalalari

Bitiruvchi sinflarda fizika o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlari

Qattiq jismlarning xossalari

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarning ix sinf fizika ta’limida koinot fizikasi bo‘limining mazmuni

Spektrograflar va ularning asosiy ko’rsatkichlari. ( qo’shimcha o’qish uchun)