Elektromagnit to'lqinlarni tarqatish va qabul qilish usullari - Fizika - Referatlar

Elektromagnit to'lqinlarni tarqatish va qabul qilish usullari

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76 KB

Ko'chirib olish

Elektromagnit to'lqinlarni tarqatish va qabul qilish usullari Reja: 1. Elektromagnit to’lqinlar 2. Maksvell nazariyasi 3. Elektromagnit to’lqinlarning xossalarini eksperimental o’rganish 1

1. Elektromagnit to’lqinlar “Elektromagnit to’lqinlar” bobi materialini o’rganishga AL fizika dasturida 20 soat, KHKlar fizika dasturida 6 soat vaqt ajratilgan. Bu bobda elektromagnit to’lqinlarni hosil qilish, tarqatish hamda qabul qilish masalalari ko’rib chiqiladi. “Elektromagnit to’lqin” mavzusini boshlanishida avallo o’quvchilarga ma’lum bo’lgan mexanik to’lqin eslatilib, elastik (mexanik) to’lqin bilan elektromagnit to’lqinning bir-biridan asosiy farqi tushuntiriladi. - mexanik to’lqin elastik muhitda hosil bo’ladi va tarqaladi; elektromagnit to’lqin vakuumda ham hosil bo’ladi va tarqaladi. - mexanik to’lqin ko’ndalang va bo’ylana to’lqin bo’lishi mumkin, bo’ylama tashkil etuvchisi hamma vaqt mavjud bo’ladi; elektromagnit to’lqin cheksiz muhitda (vakuumda yoki dielektrikda) faqat ko’ndalang to’lqin kurinishida tarqaladi, bo’ylana tashkil etuvchisi mutlaqo yo’q. - elastik (mexanik) to’lqin tezligi muhitning xususiyati elastiklik moduli, zichligiga bog’liq. Muhitga nisbatan ma’lum tezlik bilan harakatlanuvchi sistemada elastik to’lqin tezligi, tezliklarni ko’shishning klassik qonuniga asosan o’zgaradi; vakuumda elektromagnit to’lqin tezligi uni uzatuvchi va qabul qiluvchi tezligiga bog’liq emas, ya’ni hisob sistemasiga nisbatan invariant elektromagnit to’lqinning mana shu tomonlari keyinchalik o’rganiladi. Masalan, elektromagnit to’lqinning ko’ndalang to’lqin ekanligi yorug’likning qutblanishi mavzusida, vakuumda yorug’lik tezligining invariantligi (bir hilligi) “Maxsus nisbiylik nazariyasi elementlari” bo’limida o’rganiladi. Elektromagnit to’lqinlar o’zgaruvchan elektr va o’zgaruvchan magnit maydonlarining orasidagi o’zaro bog’lanishi o’rganishidan boshlanadi. Bu yerda Maksvell tomonidan nazariy holda berilgan elektromagnit maydonining birligi, uni tajribada isbotlash, Gers tajribasi va nixoyat radioaloqaning fizik asoslari haqida to’xtalish kerak bo’ladi. Elektromagnit to’lqin - elektromagnit tebranishlarni fazada eng katta tezlik bilan tarqalishidir. 2

1832 yil Faradey elektromagnit to’lqinlar mavjudligini aytdi, 1865 yilda Maksvell elektromagnit to’lqinlarni vakuumda yorug’lik tarqalish tezligiga teng tezlik bilan tarqalishi nazariy isbotladi. 1888 yil G.Gers elektromagnit to’lqinlarni tajribada hosil qildi. Bu esa Maksvell tenglamalaridagi shartlarga amal qilinsa to’lqin tenglamalari yechimi kelib chiqadi.max cos( )E E t kx      Bu yerda  - aylanish chastotasi k - to’lqin soni  - tebranishlarning boshlang’ich fazasi x - koordinata SHuni ta’kidlab o’tish lozimki to’lqin tenglamalarini hamda bu tenglama yechimlarini murakkab bo’lgani uchun o’rta maktab fizika kursida o’quvchilarga berish tavsiya etilmaydi. O’quvchilarga elektromagnit to’lqinlarni faqat sifat tomonidangina ya’ni elektromagnit to’lqinlarni tegishli tajribalar, grafiklarni berish mumkin. Maksvell nazariy yo’l bilan isbot qilgan elektromagnit to’lqinlarni 1888 yil nemis olimi Gers tajribada hosil qildi. Bu esa Faradey fikrini Maksvell nazariy isbot qilgach fikrni tajribada tasdiqlanishi edi. SHundan so’ng A.S. Popov faoliyati misolida hamda radiotexnikaning rivojlanishi (radioaloqa, kosmik aloqa, radiolokatsiya, televideniye) misolida ilmiy bilishning haqiqatligining mezoni sifatida ijtimoiy amaliyotning roli ko’rsatiladi. “Elektromagnit to’lqinlar” mavzusining o’rganilishi o’quvchilarni elektromagnit maydon materiyaning bir ko’rinishi ekanligi bilan tanishtirish uchun zarur. Bu bilan optikaviy aniqroq aytadigan bo’lsaq to’lqin optikasini o’rganish uchun asos bo’ladi. Bu mavzu radiotexnikaning asosi bo’lgani uchun politexnik ahamiyati ham katta. Bu mavzuni o’rganishdagi asosiy qiyinchilik o’rta maktabda matematik jihatidan murakkabligi tufayli Maksvell tenglamalarini baraolmaganligimiz va foydalanaolmaganligimizdir. 3

Elektromagnit to’lqinlarni o’rganishdagi yana bir qiyinchilik mexanik to’lqinlarni o’rganishdagiga o’xshash to’lqin tarqalish jarayoniniko’rgazmali tushuntirishga imkon beradigan modullashtirish usulidan foydalanib bo’lmasligidir. Maksvell nazariyasi asoslarini hech bo’lmaganda sifat jihatidan birma-bir tahlil qilish orqali, shuningdek nazariy yo’l bilan tahlil qilish orqali, erishilgan natijalarning to’g’riligini tasdiqlash maqsadida demonstratsion tajribalarni keng qo’llash orqali bu qiyinchiliklarni bartaraf qilish mumukin. Endi ayrim mavzularni o’rganish metodikasi ustida to’xtalib o’tamiz. 2. Maksvell nazariyasi Maksvell nazariyasiga ko’ra magnit maydonning paydo bo’lishi yo harakatdagi elektr zaryadlari, yo o’zgaruvchan elektr maydonlari bilan bog’liqdir. Bundan elektr maydon kuch chiziqlari yo zaryadlardan boshlanadi va zaryadlarda tugaydi, yoki berk bo’ladi. Magnit maydoni induksiya chiziqlari doim berk bo’ladi, ularning boshi ham oxiri ham bo’lmaydi. SHunday qilib fazoda o’zgaruvchi magnit maydon hosil qilingan bo’lsa, shu daqiqada maydonning shu yerda o’zgaruvchi elektr maydon yuzaga keladi va aksincha. Ana shu ikki o’zgaruvchi maydonlar hamma vaqt bir-birlari bilan bog’liq va birgalikda elektromagnit maydonni tashkil qiladilar. Elektromagnit maydon uyurmali. Bu degan so’z hosil qiluvchi maydonning kuch chiziqlari hosil bo’luvchi maydon kuch chiziqlari bilan konsentrik bog’langan. SHunday qilib, elektromagnit to’lqin elektromagnit tebranishlarni fazoda, ma’lum tezlik bilan tarqalish jarayoni. Nurlatgichdan tarqalayotgan elektromagnit maydon haqida quyidagilarni aytish mumkin: 1. Elektr maydon kuchlanganligi elektromagnit nurlanish yo’nalishiga perpendikulyar tebranadi. 2. Magnit maydon induksiya vektori elektromagnit nurlanish yo’nalishiga va elektr maydon kuchlanganligiga perpendikulyar tebranadi. SHunday qilib E  va B  o’zaro perpendikulyar bo’lib, to’lqin tarqalish yo’nalishiga ya’ni to’lqinning tezlik 4

vektorini yo’nalishiga perpendikulyar tekislikda yotadilar. Ana shu elektromagnit to’lqinni ko’ndalang to’lqin deyishimizda asos bo’ladi. Elektr maydon kuchlanganligi vektori E  va magnit maydon induksiya vektori B  bir hil fazada tebranadilar ya’ni E  va B  bir vaqtda nolga teng bo’ladi va bir vaqtda maksimumga erishadi. Bu ma’lumotlarga asoslanib, elektr maydon kuchlanganligi E  va magnit maydon induksiyasi B  ning o’zgarishi va shu bilan birga to’lqin tarqalishini tezligi yo’nalishini grafik ko’rinishda ifodalash mumkin (101-rasm). SHu grafikdan foydalanib to’lqin uzunligi tushunchasini o’quvchilarga yetkazamiz. Elektromagnit to’lqinning bir tebranish davriga teng vaqt ichidagi siljish masofasi to’lqin uzunligi deyishadi. Elektromagnit to’lqinning vakuumdagi tezlik 0 0 0 1 ;c     va 0  elektr va magnit doimiylari; muhitda elektromagnit to’lqin tezligi 0 0 1      , bu yerda  va  - muhitning dielektrik va magnit singdiruvchanliklari. Agar elektromagnit to’lqinlarning tebranish davri T va chastotasi  bo’lsa, u holda tarqalish tezligi: T     Elektromagnit to’lqinlarning xossalarini o’quvchilarga tushuntirishda, avvalo ularning xossalari boshqa fizik tabiatli barcha to’lqinlar xossalari bilan birhilligini va bunda faqat elektromagnit to’lqinning ko’ndalang to’lqin ekanligini e’tiborga olish zarurligini ko’rsatamiz. Elektromagnit to’lqinlarning xossalarini o’rta maktabda asosan eksperimental yo’l bilan tushuntiramiz (nazariy yo’l o’quvchi uchun qiyin hisoblanadi). 3. Elektromagnit to’lqinlarning xossalarini eksperimental o’rganish Elektromagnit to’lqinlarning xossalarini eksperimental o’rganish uchun to’lqin uzunligi 3 sm bo’lgan elektromagnit to’lqinlar generatori va priyomnigidan foydalanamiz (106-rasm). Generator va priyomnik ruporli antennaga ega, ruporlar elektromagnit to’lqinlarni aniq yo’nalish bo’yicha tarqatish va qabul qilishni 5

ta’minlaydi. Qabul qilingan tebranishlar to’g’rilanadi va kuchaytirilgandan so’ng elektromagnit to’lqinlar indikatori hisoblanuvchi voltmetrga yuboriladi. Y u qori chastotali generator va priyomnikni 106-a rasmda ko’rsatilgandek joylashtirib, voltmetr strelkasi nolda turishini ko’ramiz. Buning sababi shundaki, ruporli antennadan nurlanuvchi elektromagnit to’lqinlarning ensiz dastasi qabul qiluvchi antenna yonidan o’tib ketadi. Elektromagnit to’lqinlar yo’liga metall plastinka qo’yib (106-b rasm), galvanometr strelkasining og’ishini ko’ramiz. Demak, elektromagnit to’lqinlar metall plastinkadan qaytar ekan, shunga o’xshash yorug’lik to’lqinlari ham metall to’siqdan qaytadi. Elektromagnit to’lqinlarni yutilishini namoyish qilish uchun ruporlarni bir- birining ro’parasiga joylashtiramiz, so’ngra radiokarnayda tovush eng yaxshi eshitiladigan bo’lgandan keyin ruporlar orasiga turli dielektrik jismlar qo’yiladi. Bunda karnaydan chiqayotgan tovush kamayganligini sezamiz. Elektromagnit to’lqinlar dielektrik chegarasida o’z yo’nalishini o’zgartiradi ya’ni sinadi. Elektromagnit to’lqinlarni sinishini kuzatish uchun 107-a rasmda tasvirlangan qurilmani yig’amiz. Generatorni ulab priyomnik elektromagnit to’lqinlarni qabul kilmayotganini kuzatamiz. Bunga sabab, rupordan tarqalayotgan to’lqinlar priyomnik antennasi yonidan o’tib ketadi. Generator bilan priyomnik oralig’iga parafindan qilingan to’g’ri burchakli prizmani 107-b rasmda ko’rsatilgandek qo’yib – priyomnik elektromagnit to’lqinlarni qabul qilaboshlaganini kuzatamiz. Elektromagnit to’lqinlarning kutblanishini kuzatish uchun stol ustiga generator va priyomnikni ruporlarini bir-biriga qaratib qo’yamiz. Ular orasiga ikkita metall panjara qo’yiladi (108-rasm). Agar panjaralar birxil vertikal holatda qo’yilsa, priyomnik signallarni qabul qilaboshlaydi. Panjaralardan biri – sekin asta aylantiraborilsa, qabul qilinayotgan ovozning pasayaboshlaganini sezamiz. Panjaralar o’zaro perpendikular holatga kelganda 6

to’lqin o’tmasligini ko’rsatadi. Bu esa elektromagnit to’lqinlarning ko’ndalang to’lqin ekanligini ko’rsatadi. Maksvell nazariyasidan kelib chiqadi-ki, elektromagnit to’lqin energiya uzatadi, elektromagnit to’lqin uzatadigan energiya, miqdor jihatidan energiya oqimining zichlik vektori (Umov-Poynting vektori) orqali ifodalanadi. Elektromagnit to’lqin impulsga ega bo’lib, juda kichik. Elektromagnit nurlanishning impulsga egaligini kometa dumining holati isbotlaydi, ya’ni u radiatsion bosim ta’sirida quyoshdan teskari tomonga yo’nalgan. Erkin elektromagnit maydon energiyaga, impulsga ega bo’lish bilan birga massaga ham egadir. 2 E mc  bo’lganligidan s yorug’likning vakuumdagi tezligi katta bo’lganligi uchun massa kichik qiymatga ega. Masalan juda kuchli radiostansiya (500 kVt) ning bir soat ichida nurlagan energiyasini massasi 0,02 mg ekan. 7

O'xshashlar

Elektromagnit to'lqinlarni nurlanish. Dipolning nurlanishi

Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar

Elektromagnit to’lqinlar

Elektromagnit tebranishlar

Elektromagnit maydon