Электр ўлчашлар - Fizika - Referatlar

Электр ўлчашлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.517578125 KB

Ko'chirib olish

Э лектр ўлчашлар Режа: 1. Ўлчашлар ва ўлчов воситалари ҳақида умумий тушунчалар. 2. Ўлчов воситалари ва ўлчашлар хатоликлари. 3.Электр ўлчов асбоблари.

Ў лчашлар ва ўлчов воситалари ҳақида умумий тушунчалар Электр қурилмаларининг нормал ишлаши учун аниқ техник талаблар таҳминланган бўлиши керак. Бундай талабларнинг бажарилишини текшириш электр ўлчов асбоблари ёрдамида бажарилади, чунки инсоннинг сезги аҳзолари электр катталикларни бевосита кузата олмайди. Электр ўлчов асбоблари юқори сезгирликка, аниқликка эга бўлиши ҳамда ишончли ва оддий бўлганликлари туфайли физик катталиклар (температура, босим, ёруғлик, тезлик ва ҳ.к) электр ўлчаш асбоблари ёрдамида ўлчанади. Бунда ноэлектрик катталиклар унга пропорционал бўлган электр каталикларга ўзгартирилади. Электр ўлчов усули электр ва электр бўлмаган катталикларни узоқ масофадан ўлчаш (телеметрия) имконини беради. Замонавий ишлаб чиқаришда электр ўлчашлар ҳар хил технологик жараёнларни кузатиш имкониятини беради. Шунинг учун ҳам улар ишлаб чиқариш жараёнларини автоматик бошқаришнинг асосий бўғини ҳисобланади. Махсус техник воситалар – ўлчов асбоблари ёрдамида физик катталикларнинг қийматларини тажриба йўли билан аниқлаш ўлчаш дейилади. Ўлчаш натижаси сон билан ифодаланади. Маълум ўлчамдаги физик катталикларни акс эттиришда фойдаланиладиган ашёвий ўлчаш воситаси ўлчов деб аталади. Электр қаршиликларининг ўлчови – ўлчов резисторлари (қаршилик ғалтаклари), электр юритувчи куч ва кучланишларининг ўлчовлари – нормал элементлар, индуктивликнинг ўлчови – ўз ва ўзаро индуктивлик ўлчов ғалтаклари, электр сиғимининг ўлчови – намунавий конденсаторлар. Ўлчаш маълумотларини кузатувчининг бевосита ўзлаштириши учун қулай бўлган шаклда кўрсатувчи техник воситаси ўлчов асбоби дейилади. Барча электр ўлчов асбоблари икки турга бўлинади: аналогли ва рақамли . Кўрсатиши ўлчанаётган миқдорни ўзгаришига узлуксиз боғлиқ бўлган ўлчов асбоби аналогли ўлчов асбоби дейилади. Ўлчаш маълумотлари автоматик

ҳолда дискрет сигналларни ҳосил қиладиган ва кўрсатиши рақам шаклида ифодаланадиган асбоблар рақамли асбоблар дейилади. Ўлчаш маълумотларининг олиниш усулига қараб ўлчов асбоблари қуйидагиларга бўлинади: кўрсатувчи асбоблар (ўлчаш натижасини шкала бўйича кўриш мумкин); қайд қилувчи асбоблар (ўлчаш натижасини тасмада акс эттиради). Ўлчов асбоблари ўлчов билан таққослаш усули бўйича бевосита ва билвосита таққослаш асбобларига бўлинади. Бевосита таққослайдиган асбобда сигнални бир ёки бир нечта ўзгартириш назарда тутилган. Уларга стрелкали амперметрлар, вольтметрлар, ваттметрлар ва шунга ўхшаш асбоблар мисол бўлади. Билвосита таққослаш асбоблари ўлчанаётган миқдорларни маълум миқдор билан таққослашга асосланган. Буларга ўлчов кўприклари потенциометрлар мисол бўлади. Солиштириб ўлчайдиган асбоблар ўлчашни юқори аниқлик билан бажаришни таъминлайди. Улар юқори сезгирликка эга. Лекин ўлчашнинг бу усули мураккаб ва кўп вақт сарфлашни талаб қилади. Ўлчов воситалари ва ўлчашлар хатоликлари Ўлчов асбобининг аниқлиги унинг хатолиги нолга қанчалик яқинлигини билдирувчи кўрсаткичдир. Стрелкали ўлчов асбобларининг аниқлиги келтирилган хатолик билан баҳоланади:γ=±Δ AN⋅100 %=Ащ−Аъ АN ⋅100 % , (10.1) бу ерда: А ў - ўлчанган миқдор. А ҳ - ўлчанган миқдорнинг ҳақиқий қиймати; А N – ўлчаш асбобининг нормаланган қиймати; Δ - абсолют хатолик. Нормал иш шароитларида аниқланган келтирилган хатолик асбобнинг асосий хатолиги дейилади. Асосий хатолик бўйича бевосита баҳолайдиган асбоблар стандарт бўйича саккизта аниқлик синфига ажратилади: 0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1,0; 1,5; 2,5 ва 4. Улар ўлчов асбобининг циферблатида кўрсатилган бўлади. Аниқлик синфини билдирувчи рақам асосий энг катта жоиз

келтирилган хатоликни билдиради. Масалан, асбобнинг аниқлик синфи 0,2 бўлганда  =  0,2% бўлади. Қўшимча хатоликлар асбоб ишлаш шароитларининг нормал шароитлар (муҳит температураси, ишчининг нормал ҳолати, ўзгарувчан токнинг кучланиши ва частотаси) дан четга чиқиш оқибатида келиб чиқади. Асбобнинг сезгирлиги деганда ўлчанаётган катталик А бўйича асбобнинг кўрсаткичини силжиши  дан олинган хосиласи тушунилади. S= dα dA . Ҳар қандай ўлчаш натижаси ўлчанаётган катталикнинг ҳақиқий қийматидан бироз фарқ қилади. Бу фарқ ўлчаш хатолиги деб аталади. Ўлчанган катталик (А ў ) билан ўлчанаётган катталик ҳақиқий қиймати (А Ҳ ) орасидаги айирма ўлчашдаги абсолют хатолик  деб аталади Δ=AЩ−АЪ . Абсолют хатонинг ўлчанаётган миқдорнинг ҳақиқий қийматига нисбати ўлчашдаги нисбий хатолик деб аталади ва  билан белгиланади: δ=|Δ AX |⋅100 % . (10.2) Агар (10.2) формуладаги  ўрнига γ⋅AN 100 % (10.1) формулага қаранг) ни қўйсак, асбобнинг ўлчашдаги нисбий хатолиги қуйидаги формула бўйича аниқланади. δ=±γAN AX1 . Хатоликларни ўзгариш характерига қараб уларни мунтазам ва тасодифий хатоликларга ажратиш мумкин. Мунтазам хатолик – бу бир хил миқдорларни қайта ўлчаганда ўз қийматини ёки ўзгариш қонуниятини ўзгартирмайдиган хатоликдир. Тасодифий хатолик – бу бир хил миқдорни қайта ўлчаганда ўз миқдорини бирор қонуниятга бўйсунмаган ҳолда тасодифан ўзгартирувчи хатоликдир.

Мунтазам хатолик ўз навбатида ўзгармас ва ўзгарувчан хатоликка бўлинади. Қайта ўлчанганда ўз қиймати ва ишорасини ўзгартирмайдиган хатоликка ўзгармас мунтазам хатолик дейилади. Бунга мисол тариқасида ўлчашда қўлланиладиган ўлчовнинг ҳақиқий қиймати юқори аниқлик билан ўлчанмаганлигини келтириш мумкин. Агар ўлчаш натижаси кучланишга боғлиқ бўлса, аккумуляторнинг зарядсизланишидаги кучланишнинг бир текис камайиши ўзгарувчан мунтазам хатоликка мисол бўла олади. Агар мунтазам хатолик тасодифий хатоликдан анча кичик бўлса, уни инобатга олинмаган тақдирда бир хил миқдорни ўлчашда уни бир неча бор ўлчаб ўлчаш натижаси сифатида уларнинг ўртача қийматини олиш мақсадга мувофиқAщр = А1+А2+...+Аn An , бунда А 1 , А 2 ...А n ҳар бир ўлчаш натижаси. n – ўлчашлар сони. Ўлчашлар сони катта бўлганда А ўр ўлчанаётган миқдорнинг ҳақиқий қийматига яқинлашади. Электр ўлчов асбоблари Электр ўлчов асбобларининг асосий катта гурухини электромеханик ўлчов асбоблари ташкил этади. Электромеханик ўлчов асбоблари ўлчаш занжири, ўлчаш механизми, ўлчаш қурилмасидан иборат. Ўлчаш механизми ўлчов асбоби конструкциясининг бир қисми бўлиб элементларнинг ўзаро таъсири натижасида уларнинг бир – бирига нисбатан ҳаракатини вужудга келтиради. Ўлчаш механизми қўзғалмас ва қўзғалувчи қисмлардан иборат. Ўлчаш механизми электромагнит энергияни қўзғалувчи қисмнинг сурилишига – механик энергияга айлантиришга мўлжалланган. Қўзғалувчи қисмнинг ҳаракати айлантирувчи момент таъсирида содир бўлади. Айлантирувчи момент М ўлчанаётган миқдорларга бир хилда боғлиқ. Айлантирувчи момент тескари таъсир кўрсатувчи момент М тес билан

мувозанатда бўлганда қўзғалувчи қисм стрелка билан биргаликда ўлчанаётган катталик қийматига мос келадиган аниқ ҳолатни эгаллайди. М=М тес . (10.3) Ўлчов асбобларидаги тескари таъсир кўрсатувчи момент кўпинча пружинилар ва тортқилар ёрдамида ҳосил қилинади. М тес = Wα , (10.4) бу ерда W – тескари солиштирма момент; α - бурилиш бурчаги. Асосий электромеханик ўлчаш механизмларига магнитоэлектрик, электромагнит, электродинамик ва индукцион механизмлар киради. Магнитоэлектрик ўлчаш механизмлар доимий магнит ва токли ғалтакдан иборат. 10.1 – расмда қўзғалувчан рамкали магнитоэлектрик ўлчаш механизмини конструктив схемаси кўрсатилган. Улар қўзғалувчан магнитли бўлиши ҳам мумкин. Айлантирувчи момент доимий магнит – 1 нинг магнит майдони ва токли ғалтак – 2 нинг ўзаро таҳсири натижасида вужудга келади. Цилиндрсимон металл – 3 радиал магнит майдон ҳосил қилиш учун мўлжалланган. α= IBsw /W = SII , (10.5) бу ерда I – ўлчанадиган ток; В – магнит индукцияси; s – рамканинг актив майдони; w – рамка чўлғамини ўрамлари сони; S I – механизмнинг токка сезгирлиги. 10.1 – расм. 10.2 – расм. Афзаллиги – юқори сезгирлик, кам қувват истеъмоли, ташқи магнит майдон таҳсири озлиги, ток ва оғиш бурчаги орасидаги пропорционаллик ва юқори аниқлик даражаси: 0,1; 0,2; 0,5; 1,0.

Камчилиги – мураккаб конструкция ҳамда юкланишга сезгирлик. Электроммагнит ўлчаш механизмлари. Электромагнит механизмнинг ишлаш принципи чўлғамидан ўлчанаётган ток ўтувчи электромагнитнинг магнит майдони ва ферромагнит ўзакнинг ўзаро таъсирига асосланган. 10.2– расмда келтирилган схемада 1 электромагнит механизмнинг электромагнит ғалтаги, 2 ўзак, 3 ўқ. Ҳаракатланувчи қисмнинг бурилиш бурчагиα= 1 2W dL dα I2 , (10.6) бу ерда L - ғалтак индуктивлиги. Афзаллиги – ўзгарувчан ва ўзгармас токда ишлаш имконияти, ўта юкланишга чидамлилиги, конструктив тузилишининг оддийлиги. Камчилиги – нотекис шкала, ташқи магнит майдонлар таъсири ва катта қувват истеъмоли. Асбобсозликда кўчма ва шчитли электромеханик асбоблар ишлаб чиқарилади. Аниқлик даражаси юқори бўлмаса ҳам, жуда кенг соҳаларда ишлатилади. Электро ва ферродинамик ўлчаш механизмларининг ишлаш принципи иккита токли ғалтакларнинг магнит майдонларини ўзаро таъсиридан иборат (10.3 - расм): 1- қўзғалмас ғалтак, 2 – қўзғалувчан ғалтак. Қўзғалувчан ғалтак ўққа маҳкамланган бўлиб, қўзғалмас ғалтакнинг ичида ҳаракатланиши мумкин. Ғалтаклар бўйлаб i 1 ва i 2 ток ўтганда, электромагнит куч вужудга келиб улар қўзғалувчан ғалтакни шундай ҳаракатга келтирадики, қўзғалувчан ва қўзғалмас ғалтаклар магнит оқимлари бир хил йўналишга тушсин. Қўзғалувчан ғалтак енгил бўлиши учун каркассиз ишлаб чиқарилади. Бурилиш бурчагининг математик ифодаси ўзгарувчан ток учун α= I W I1I2cos ψdM 1,2 /dα , (10.7) ўзгармас ток учун α= I W I1I2dM 1,2/dα , (10.8)

M1,2- ғалтакларнинг ўзаро индуктивлиги;  - I 1 ,I 2 токлар орасидаги фазалар фарқи. (10.7) ва (10.8) муносабатлар таҳлилидан: 1. Токлар йўналиши бир вақтда ўзгартирилса, оғиш бурчагининг йўналиши ўзгармайди. 2. Шкаланинг бир текисда бўлиши ўзаро индуктивлик M 1,2 га боғлиқ. Афзаллиги – ўзгарувчан ва ўзгармас токда ишлаш имконияти, градуировка қилишда юқори аниқлик, вақт бирлигида кўрсатишларнинг стабиллиги. Камчилиги – сезгирлигининг пастлиги, юқори қувват истеъмоли, ўта юкланишга сезгирлиги. Бир неча ўлчаш чегарали юқори аниқлик даражасига эга бўлган 0,5; 0,2; 0,1 синфли ўзгармас ва ўзгарувчан токларда ишлайдиган асбоблар ишлаб чиқарилади. 1 мА дан 10 А гача 10 кГц частотагача мўлжалланган бир қанча ўлчаш чегарасига эга бўлган амперметрлар ва 1,5 В дан 600 В гача 5 кГц частотагача мўлжалланган бир қанча ўлчаш чегарасига эга бўлган вол p тметрлар, ток бўйича ўлчаш чегараси 2 мА дан 10 А гача ва кучланиш бўйича 15 В дан 600 В гача ўлчаш чегарасига эга бўлган ваттметрлар ишлаб чиқарилади. Ферродинамик системадаги қурилмалар, юқорида кўриб чиқилган электродинамик механизмлардан шу билан фарқ қиладики, уларнинг қўзғалмас ғалтакларида магнитўтказгичли ўзак мавжуд бўлади. Бунинг ҳисобига магнит оқими ортади ва натижада айлантирувчи момент ҳам ортади, қувват истеъмоли камаяди. Лекин уларда аниқлик даражаси ва частотанинг ўзгариш диапазони кичикроқ бўлади.

10.3 – расм. 10.4 – расм. Кўчма ва шчитли, ҳамда ўзиёзар асбоблар ишлаб чиқарилади. Шчитли амперметр ва вол p тметрларнинг аниқлик синфи –1,5; 2,5, кўчма амперметр ва вол p тметрларнинг аниқлик синфи 0,5. Шчитли ва кўчма ваттметрларининг аниқлик даражаси 0,2 ва 0,5 бўлади. Улар асосан саноат частотали ўзгарувчан ток занжирларида ишлатилади. Электростатик механизмлар қўзғалувчан қисмларнинг ҳаракати икки ва ундан ортиқ электр зарядланган ўтказгичларнинг электр майдони таъсирида вужудга келади. Бу механизмлар асосан кучланишни ўлчовчи асбобларда ишлатилади (вол p тметрларда). 10.4 – расмда электростатик механизм конструкциясининг схемаси берилган. Қўзғалмас қисм ўзаро симметрик жойлашган электрик боғланган электродлар 1 ва сектор кўринишли пластина 2 ва кўрсаткич 3 биргаликда ўққа маҳкамланган қўзғалувчи қисмни ташкил этади. Кучланиш U таъсирида электр майдони вужудга келади. Майдон кучи пластинани ўзига тортади ва ўзи билан бирга ўқни буради. Бурилиш бурчагининг ифодасиα= I 2W⋅dC dα U2 , (10.6) бу ерда С – икки система орасидаги сиғим; U – кучланишнинг таъсир этувчи қиймати. Афзаллиги – ўзгарувчан ва ўзгармас ток занжирларида ишлатилиши мумкин, қувват истеъмол қилмайди. Камчилиги – ташқи электр майдонларининг таъсири, тайёрлашда юқори сифат талаб қилади. Индукцион механизмлар иккита қўзғалмас электромагнитлар ва ҳаракатланувчи алюминий дискдан иборат. Диск ўққа маҳкамланган.

Синусоидал ток таъсирида ҳосил бўлган фазода бир – бирига нисбатан силжиган электромагнит оқим куч чизиқлари алюминий дискни кесиб ўтади. Бунинг натижасида дискда ҳосил бўлган уюрма токлар билан магнит оқимлари ўзаро таъсиридан диск ҳаракатга келиб айлана бошлайди. Айлантирувчи момент.M = KωI uIsin ϕ . (10.7) Айлантирувчи момент дискка нисбатан частотага токларнинг таъсир этувчи қийматларига ва улар орасидаги бурчак синусига тўғри пропорционал. Бундай механизм асосан бир фазали ва уч фазали ток занжирларида электр энергияси счетчиклари сифатида ишлатилади. Электр ўлчашларда юқорида кўрилган қурилмалардан ташқари, қайд қилувчи ва ёзиб олувчи асбоблар, электрик аналог ва рақамли асбоблар кенг қўлланилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов А.С. ва бошқ. Электротехника ва электроника асослари: Олий ўқув юрти талабалари учун дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 1995. 2. Касаткин А.С., Немцов М.В. Электротехника: Учебник для вузов. – М.: Вусш. шк., 2000. 3. Электротехника: Учебник для неэлектротех. спец. вузов / Под ред. В.Г.Герасимова. – М.: Вусш.шк. 1985. 4. Иванов И.Н., Равдоник В.С. Электротехника. Учеб. пособие для неэлектротех. спец. вузов. – М.: Вусш. шк., 1984.

O'xshashlar

Физикавий ўлчашлар

Электр ўлчов воситалари ва ўлчашлар ҳақида умумий маълумотлар.Метрология фани ҳақида тушунчa

Электр майдони. Электр майдон кучланганлиги, Суперпозиция принципи, Электр диполи

Электр майдони

Электр таъминоти