Жамиятнинг сиёсий ва хукукий хаёти - Falsafa - Referatlar

Жамиятнинг сиёсий ва хукукий хаёти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

170.5 KB

Ko'chirib olish

Жамиятнинг сиёсий ва ҳуқуқий ҳаёти Режа : 1. Жамиятнинг сиёсий ҳаётида давлатнинг ўрни ва роли. 2. Демократик жамиятда нодавлат ташкилотларнинг тутган ўрни. 3. Демократик қадриятларни қарор топтириш - сиёсий ислоҳотларнинг бош мақсади. 4. Сиёсат ва ҳуқуқий маданиятни такомиллаштиришда таълим- тарбия тизимининг ўрни.

Кишиларнинг ҳар қандай жамоаси фаолияти мувофиқлаштириш ва бошқаришга эҳтиёж сезади. Жамият ҳаёти – бу инсоний муносабатларининг вужудга келиши, ривожланиши ва тугалланишидан иборат бўлиб, улар алоҳида кишилар, кишилар жамоаларининг турли соҳалардаги манфаатларидан келиб чиқади. Шунинг учун жамиятда ҳатти-ҳаракатларни бошқариш ва мувофиқлаштиришнинг умумэътироф этилган шакли бўлмиш ижтимоий нормалар албатта пайдо бўлади. Инсон ҳатти-ҳаракатларининг жамият манфаатлари нуқтаи назаридан қандай бўлиши мумкинлиги ва қанақа бўлиши лозимлиги ижтимоий нормалар томонидан аниқлаб берилади. Улар одамлар онгли фаолиятининг натижаси бўлиб, ҳамжамоа бўлиб яшашни такомиллаштиришга йўналтирилган. Нормалар жамият тарихий тараққиёти жараёнида вужудга келади ва уларни конкрет тарихий муайянликдан ажратиб бўлмайди. Улар мавжуд жамиятдаги маданият типига ва унинг ташкилий характерига мос бўлади. Планетамизда турли-туман ҳуқуқий ва сиёсий тизимлар амал қилиши ҳодисасини худди ана шу нарса билан изоҳлаш мумкин. М.Вебер айтганидек, айнан маданият дунёга маъно бағишлайди, кишилар ўртасидаги муносабатлар ҳақида ҳукм чиқаришга асос яратади (бу ҳақда сиёсий маданият ҳақидаги фикрларга қаранг). Юриш-туриш, ҳатти-ҳаракат нормалари давлатчилик пайдо бўлишидан анча илгари вужудга келган бўлиб, унинг аниқ вақтини айтиш мушкул. Аслини олганда бу "Шахс ва жамият" предметининг вазифасига кирмайди. Биз учун жамиятда ҳукмронликка оид муносабатлар қандай қилиб вужудга келганлигини, кишиларнинг ўзаро алоқадорликлари, ижтимоий муносабат жараёнларининг қандай бошқарилишидаги муҳим механизмларни кўриб чиқиш аҳамиятлироқдир. Кенг маънода ижтимоий нормалар воситасида бошқариш ҳар бир халқнинг ўз тақдирини ўзи белгилашдек асосий ҳуқуқи 1 билан боғлиқ. Унга мувофиқ давлат бошқарув ва ҳокимият органлари 1 Ушбу уќуќ 1966 йилги Инсон уќуќлари аќидаги ар иккала Халќаро Пактнинг 1- моддасида акс эттирилган. Ўзбекистон Республикаси 1995 йилдан уларнинг ќатнашчиси исобланади.

конституцион воситалар ёрдамида ўзларининг фуқаролар ва уларнинг бирлашмалари билан ўзаро муносабатлари тартибини, шунингдек, суверен давлатнинг халқаро муносабатларда қатнашуви тартибини белгилаб оладилар. Ижтимоий бошқарув жамият ва давлатдаги ички тартибни таъминлаш воситаси бўлиб, халқларнинг бир-бирини яхши тушуниб олишларига ёрдам беради 2 . Жамиятдаги муносабатларни бошқариш жараёни давлатга хос ва нодавлат аспектларни, миллий ҳамда халқаро ҳуқуқий ва сиёсий воситаларни ўз ичига олади. 1. Жамиятнинг сиёсий тизими "Жамиятнинг сиёсий тизими" ибораси сиёсий фаннинг муҳим тушунчаси сифатида ХХ асрнинг иккинчи ярмида қарор топди. Бу сиёсий жараёнларда қуйидаги сифатий янгиликлар пайдо бўлиши билан боғлиқ: айнан ХХ асрда давлат сиёсий ҳукмронликда ўзининг монопол аҳамиятини (яъни яккаҳокимликни) йўқотди ва партиялар, жамоат ташкилотлари, институциялар (ташкилий ҳодисалар) ва ижтимоий муносабатларга муҳим таъсир кўрсатувчи шу каби ташкилотлар қатори сиёсий тизим элементларининг бирига айланиб қолди. Айнан ана шу институциялар давлатнинг фуқаролик жамияти билан алоқасини ўрнатишга ва демократик характердаги ҳокимият вужудга келтиришга имкон берди. Ижтимоий ҳаётнинг сиёсий жараёнларга таъсирининг ана шундай кенгайиши "жамиятнинг сиёсий тизими" деган умумлашган янги тушунчанинг пайдо бўлишига олиб келди. Шунинг учун ҳозирги сиёсий жараёнларни ўрганишда нафақат давлат ва давлат ҳокимияти органлари тизимини, шу билан бирга сиёсий жараёнларда қатнашувчи ва сиёсий қарорлар қабул қилинишида иштирок этувчи барча ижтимоий-сиёсий институцияларни кўриб чиқиш керак. 2 Масалан, ГФР президенти Р.Герцог 1995 йил 28 январда Давосда бўлган Жаон иќтисодий форумида сўзлаган нутќида планетамизда мавжуд 3500 этник гуруларнинг ўзаро бир-бирини тушунишига эришишнинг муимлигини таъкидлади.

Ҳозирги замон сиёсий луғатида "жамиятнинг сиёсий тизими" иборасидан-да зиддиятли иборани топиш қийин. Сиёсий тизимга таъриф беришнинг қийинлашувига унга турли мамлакатлардаги нафақат ижтимоий- гуманитар йўналишдаги фан мутахасислари (юристлар, сиёсатшунослар, тарихчилар), балки ушбу йўналишдан анча узоқ бўлган кишилар – популистлар ҳам таъриф беришга уринаётгани таъсир этмоқда. Шундай бўлсада, мавжуд кўплаб таърифларни қуйидагича умумлаштириш мумкин: давлат ҳокимиятини ўрнатиш ва уни амалга оширишда қатнашаётган институциялар йиғиндисига жамиятнинг сиёсий тизими дейилади. Демак, сиёсий тизимнинг белгиловчи, асосий категорияси ҳокимият ҳисобланади. Ҳокимият тушунчасини тўрт томондан кўриб чиқиш мумкин: Жамиятнинг сиёсий тизими тушунчаси ҳар бир мамлакатдаги сиёсий тизим тушунчасига нисбатан кенгроқдир ва уларни белгилаб беради. Жамиятнинг сиёсий тизими ўзаро алоқадор бўлган тўртта асосий торроқ тизимни ўз ичига олади: институциявий (ташкилотга оид), коммуникатив (муносабатга оид), норматив (қоидага оид), маданий-мафкуравий. Сиёсий институциялар – сиёсий ҳокимиятни амалга ошириш билан боғлиқ ташкилот ва муассасалар йиғиндисидир. Сиёсий институциялар ўз Ҳ ОКИМИЯТ Ижтимоий томон: ҳокимият - ҳукмронликни ифодаловчи кучга оид муносабат. Ҳ окимият ўз мақсад ва иродасига мувофиқ ҳатти-ҳаракатлар учун нисбий эркинлик беради, бу бошқа шахсларга нисбатан муайян Психологик томон: ҳокимият – раҳбарлик (лидерлик) муносабати. Ҳ окимият бор жойда йўлбошчи ва эргашувчи томон бор. Улар ўртасидаги муносабатлар характери сиёсий режим характери билан белгиланади (пастдаги изоҳларга қаранг) Гносеологик (билимга оид) томон: ҳокимият – билимдан мақсадга мувофиқ фойдаланиш усули. Билим ва ирода ҳокимиятга баравар равишда тегишлидир: билим ҳокимият субъектларига узоқни кўра олиш, эҳтиёткорлик қобилиятини беради, ирода эса – қатъиятлилик Сиёсий томон: ҳокимият – кучларнинг амалдаги мувозанатига мувофиқ равишда таъсир қилиш, буйсундириш, мажбурлаш, истакларни амалга ошириш усулидир.

ичига қуйидагиларни қамраб олади: а) давлат ва унинг органлари; б) жамоат ташкилотлари; в) юридик шахс мақомидаги бошқа ташкилот ва муассасалар. Сиёсий институцияларнинг хусусияти шундаки, уларнинг фаолияти амалда доимо қонун томонидан, яъни муайян норматив ҳужжатлар орқали бошқарилади. Сиёсий ҳокимиятнинг асосий институти давлат ҳисобланади. Давлат сиёсий системанинг марказий элементи, асоси ҳисобланади, у ҳокимиятнинг асосий манбаси ва тимсолидир. Шунингдек, сиёсий системанинг муҳим элементларини сиёсий воситачилик институциялари ҳисобланмиш партиялар, таъсир кўрсатиш гуруҳлари, манфаатдор гуруҳлар ташкил этади. Сиёсий муносабатлар – сиёсат субъектларининг ўзаро таъсирларининг шакли, сиёсий ҳокимиятни эгаллаш, ўрнатиш, амал қилиш, қўллаш, ривожлантириш ва ўзгартириш билан боғлиқ ижтимоий муносабатлаш туридир; бу – сиёсий система институтлари, сиёсий ва ижтимоий системалар ўртасида таркиб топадиган ўзаро таъсирларнинг бир- бирига муносабатлари ва ўзаро таъсир шаклларининг йиғиндисидир. Сиёсий муносабатларнинг марказида давлат ва жамиятнинг ўзаро муносабати туради. Давлат ва жамият муносабатлари асосан уч турдаги тўғри ва тескари алоқалар йиғиндисидан иборат (бунда "тўғри алоқа" – давлатдан жамиятга томон, "тескари алоқа" – жамиятдан давлатга томон алоқаларни англатади):  "Тескари алоқа механизми" мавжуд бўлганда ва яхши тараққий этганда, унинг аҳамиятига юқори эътибор берилса сиёсий муносабатлар демократик характерда бўлади; Бундай тартибдаги давлатда сиёсий ҳокимият ишонтириш, мувофиқлаштириш, қонунийлик, парламентаризм, фақат қонун доирасидагина мажбурлаш воситалари билан амалга оширилади. Давлат олий органлари халқнинг ваколатига эга бўлади, ҳокимият халқ манфаатлари йўлида амалга оширилади, инсон ва фуқаро ҳуқуқ ва

эркинликлари кенг ҳимоя қилинади, жамиятнинг барча соҳаларида қонун уст у вор бўлади.  "Тескари алоқа механизми" қисман ёпиб қўйилиб, тўғри алоқаларнинг аҳамияти оширилса сиёсий муносабатлар авторитар характерда бўлади;  "Тескари алоқа механизми" тўлиқ тугатилганда ва фақат тўғри алоқалар бўлганда сиёсий муносабатлар тоталитар характерда бўлади. Ҳокимият диктаторлик, кучга асосланувчи воситалар билан амалга оширилади. Тоталитар тартибдаги жамиятда инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ҳимоя қилинмайди, жамиятда қонунсизлик ва ўзбошимчалик ҳукмрон бўлади. Ҳар бир мамлакатдаги сиёсий муносабатларга гуруҳлараро, гуруҳлардаги ички ва шахслараро муносабатлар ҳам киради. Дунё миқёсидаги сиёсий муносабатлар эса давлатлараро (халқаро) ва глобал сиёсий муносабатларни ўз ичига олади. Шундан кўриниб турибдики, сиёсий муносабатлар ташкилий тузилиши жуда мураккаб ва кўп даражали тизимлардан иборат. Сиёсий муносабатлар ишонч ва ҳамкорлик ёки рақобат, низо ва антагонизм характерида бўлиши мумкин. Юқорида айтиб ўтилган барча сиёсий муносабатлар йиғиндиси ҳар бир жамият сиёсий системасининг қандай амал қилишини белгилаб беради. Сиёсий нормалар – жамият сиёсий ҳаётини мувофиқлаштириб, бошқариб турувчи норма ва анъаналар йиғиндисидир. Сиёсий муносабатларнинг қандай шаклда ва қанақа доирада бўлиши фақат давлат- сиёсий институциялари билангина эмас, шу билан бирга норматив тизим (мамлакат Конституцияси, бошқа қонун ва қонунга оид ҳужжатлар), булардан ташқари ёзилмаган сиёсий анъаналар, одатлар, жамоат ташкилотлари нормалари, ахлоқий нормалар билан бошқариб турилади. Сиёсий маданият ўз ичига қуйидаги элементларни олади:

 муайян жамият учун типик бўлган ва мустаҳкамланиб қолган сиёсий ҳатти-ҳаракат намуналари ва қадрият мўлжаллари;  мазкур жамиятнинг сиёсий тизими, сиёсий институциялар ва жараёнларнинг хусусиятларини белгилаб берувчи билимлар, ҳатти- ҳаракат нормалари ва намуналари, қадрият ва анъаналари;  ижтимоий гуруҳлар ва алоҳида кишиларнинг сиёсат соҳасидаги сиёсий ҳатти-ҳаракатларга таъсир кўрсатувчи тарихий тажрибаси, хотираси, ҳатти-ҳаракат маданияти, шахсий мўлжаллари ва кўникмалари. Сиёсий маданият у ёки бу жамиятда ҳукмрон бўлган сиёсий режимнинг вужудга келиши, характери ва хусусиятларини, ижтимоий гуруҳлар ва индивидларнинг сиёсий онги ва ҳатти-ҳаракатларини тушунтириб беради. Сиёсий маданият қисмларини ўзаро мустаҳкамловчи элемент жамиятнинг бутун фаолияти учун умумий бўлган ҳамда мафкурада акс этадиган қадриятлар, нормалар, дастурлар йиғиндиси бўлмиш сиёсий дунёқараш ҳисобланади. Сиёсий маданият субъектлари сифатида умуман жамият ҳам, шунингдек, синфлар, ижтимоий қатламлар, муайян жамоалар ва алоҳида шахслар ҳам чиқиши мумкин. Ҳар бир мамлакат ва ҳар бир халқ ўзига хос бўлган сиёсий маданиятига эга. Ҳар бир мамлакат сиёсий онги ва ҳатти- ҳаракатларидаги тарихий таркиб топган, нисбатан мустаҳкам, одатий бўлиб қолган эътиқодлар, кўрсатмалар, тасаввурлар, ҳатти-ҳаракат намуналари унинг сиёсий маданиятини ташкил қилади ва уни бошқалардан фарқлаб туради. Масалан, кўпгина ғарб мамлакатлари учун тарихий таркиб топган формаллашган онг ва унга асосланиб ҳуқуққа, қонунга, шартномага ҳурмат, шахснинг бошқаларни ва ўз ўзини, унинг ҳуқуқ ва эркинликларини юқори даражада ҳурмат қилиши, давлатнинг фуқаролар шахсий ҳаётига аралашмаслиги, индивиднинг ўз-ўзини юқори даражада чеклаши характерли бўлиб, ана шуларсиз ҳақиқий демократия ва ҳуқуқий давлатнинг бўлиши мумкин эмас.

Собиқ Совет Иттифоқи ва бошқа социалистик мамлакатлар ўрнида вужудга келган давлатлар сиёсий маданияти эса, аксинча, жамият ҳаётида давлатнинг устунлиги ва шунга боғлиқ ҳолда ҳокимиятнинг авторитар характердалиги, патернализм (яъни давлатнинг жамиятга "ҳомийлик" қилишга интилиши) ва ҳокимиятга оид муносабатларнинг патерналистик характердалиги, аҳолининг ҳокимиятга нисбатан клиентилистик (яъни давлат ҳимоясида, ҳомийлигида бўлишга одатланиб қолиш) муносабатда бўлиш, жамиятда давлатдан мустақил бўлган ва унга боғлиқ бўлмаган фуқаролик жамияти институцияларининг тараққий этмаганлиги, ҳокимиятнинг сакраллашгани ва сиёсий муносабатларнинг персонификациялашуви (яъни қонуннинг эмас, балки алоҳида шахснинг устунлиги) билан тавсифланади. 2. Давлат сиёсий системанинг асосий институти Ижтимоий ривожланиш натижасида ҳар бир халқ тарихида давлат турли вазиятларда, турли даврларда вужудга келган. Давлатнинг пайдо бўлиши ҳақида бир-биридан фарқ қиладиган бир қанча назариялар мавжуд. 1. Патриархал назария вакилларининг (Аристотель, Филмер) фикрича давлат оиланинг эволюцияси натижасидир, давлат бошлиғи патриархал оила бошлиғига ўхшайди ва ундаги жараёнлар оиладаги муносабатлар каби тузилган. 2. Диний назариялар эса давлатни ҳам бошқа ижтимоий ҳодисалар қатори илоҳий каромат сифатида тушунишади, уларнинг фикрича давлат худо белгилаб берган нормаларни ўз фуқаролари орасига сингдиради ва уларнинг бажарилишини назорат қилади. 3. Шартнома назарияси вакилларининг (Г. Гроций, Т. Гоббс, Ж.Ж. Руссо) фикрича давлат кишилар ўртасидаги келишув, шартнома натижасидир. Давлат кишиларнинг ўзаро келишуви натижаси эканлиги ҳақидаги фикрларни Эпикур ҳам айтган эди. Бу назарияга мувофиқ суверенитет умуман халққа тегишли, ҳукмдорлар эса – халқ вакиллари

бўлиб, халқ олдида ҳисобот бериб туради ва халқ хоҳишига кўра алмаштирилади. 4. Гегелнинг давлат ҳақидаги таълимоти. Гегелнинг қарашлари унинг қуйидаги таъкидидан келиб чиқади: "Воқеъ нарсаларнинг барчаси ақлга мувофиқдир". Гегель табиат ва жамият ҳодисаларининг асосида, демакки, давлат ва ҳуқуқ асосида ҳам, абсолют руҳий ва ақлий ибтидо – "абсолют ғоя" туради, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича давлат ахлоқ амал қилишининг олий шаклидир, у ҳеч кимнинг манфаатларига хизмат қилмайди, балки ўз-ўзича абсолют мақсад ҳисобланади. Гегел таълимотида давлат олий қадриятларнинг акс этиши сифатида тасвирланади, у шахсга нисбатан олийлик ҳуқуқига эга. Инсоннинг олий мажбурияти эса – давлатнинг муносиб аъзоси бўлишдир. Гегель шунингдек фуқаролик ҳодисасининг си ё сий-ҳуқуқий моҳиятини асослаб беради ва ватанпарварлик шахснинг муҳим белгиси эканлигини айтади. 5. Истило назарияси. XIX аср охири – ХХ аср бошларида вужудга келган. Унинг асосчилари (Л. Гумилович, К. Каутский, Е. Дюринг ва бошқалар) мазкур ғоянинг тўғрилигига исботни машҳур тарихий фактлардан (масалан, герман ва венгер давлатлари вужудга келишидан) қидирганлар. Австриялик тадқиқотчи Л. Гумилович шундай деб ёзади: "Тарих бизга давлатнинг фақат зўравонлик орқали вужудга келганидан бошқа бирорта мисолни кўрсата олмайди. Бундан ташқари, бу ҳамма вақт бир қабиланинг бошқаси устидан зўравонлиги бўлган, у кучли бегона қабиланинг кучсизроқ, аммо ўтроқ бўлишга улгурган аҳолини босиб олиши ва бўйсундириши сифатида намоён бўлган". Давлатнинг вужудга келиши масаласи афтидан ҳали узоқ вақт мобайнида фанда мунозарали масала бўлиб қолади. Унга берилувчи жавоблар эса бир қатор объектив ва субъектив омилларга боғлиқ бўлади. Биринчидан, тарих, этнография, археологиянинг ривожи билан биз давлат ва ҳуқуқнинг вужудга келиши ҳақидаги янги-янги маълумотларни оламиз. Иккинчидан, ушбу маълумотлар доимо у ёки бу фалсафий мактаб вакиллари

томонидан уларнинг концептуал мўлжаллари мазмунига мос равишда талқин қилинади. Ҳар қандай давлат ундаги моҳият, мазмун ва шаклнинг бирлиги сифатида амал қилади. Давлат фаол амал қилиши, унинг механизми сифатли ва мутаносиб бўлиши учун қатъий ташкил этилган давлат ҳокимияти талаб этилади. Бу ерда давлат шакли биз учун асосий тушунча ҳисобланади. Давлат шакли тушунчасида унинг бошқарув шакли, давлат тизими ва давлат сиёсий режими (тартиботи)нинг давлат ҳокимиятининг ташкил этилиши сифатида акс этиши тушунилади. Давлат шаклининг қандай бўлишига аҳолининг миллий таркиби, тарихий анъаналар, мамлакат ҳудудининг катта-кичиклиги ва бошқа омиллар таъсир кўрсатади. 1990 йилларнинг ўртасида собиқ Югославияда юз берган воқеалар, собиқ Совет Иттифоқи республикаларидаги мураккаб вазиятлар ҳар бир халқда "фақатгина унинг ўзига хос бўлган алоҳида, индивидуал шаклдаги конституцияси борлигини кўрсатди. Бир хил бўлган халқлар йўқ ва бир хил шаклдаги конституциялар ҳам бўлмаслиги керак. Кўр-кўрона кўчириб олиш ва тақлид қилиш бемаънилик, хавфли ва у ҳалокатли бўлиши ҳам мумкин". 3 Бошқарув шакли олий давлат ҳокимияти ташкил этилиши усулини, унинг органлари ташкилий тартибини, уларнинг ўзаро алоқаси ва аҳоли билан муносабатларини, улар ташкил топишида аҳолининг қатнашув даражасини очиб беради. Бошқарувнинг монархия ва республикадек асосий икки шакли мавжуд. Уларнинг олий органлари ташкил этилиш тартиби бўйича ҳам, таркиби бўйича ҳам, ваколатлари бўйича ҳам бир биридан фарқ қилади. Ҳозирги пайтда ҳар иккала кўринишдаги бошқарув шаклига эга бўлган давлатлар мавжуд. Монархияда олий давлат ҳокимияти давлат бошлиғи - монархнинг (қирол, шоҳ, император ва ҳ.к.) якка ўзига тегишли бўлади, одатда улар тахтни мерос қилиб оладилар. Монархнинг аҳоли олдидаги масъулияти даражаси ҳар хил бўлиши мумкин: адсолют (мутлақ) монархияларда 3 Теория государства и права. Под ред. В.М.Корельского и В.Д.Перевалова. М., 1999, 179-бет. Илгариги схемага ам ќаранг.

(масалан, Саудия Арабистонида) монарх давлатнинг ягона олий органи ҳисобланади; у қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширади, ижро ҳокимияти органларини бошқаради ва олий судья ҳисобланади. Че к ланган монархияда эса (масалан, Швеция, Буюк Британияда) монарх ҳокимияти конституция, парламент, ҳукумат ва мустақил судьялар томонидан жиддий чегараланган бўлади. Республикаларда эса давлат ҳокимияти маълум муддатга сайланган ва сайловчилар олдида масъулияти бўлган сайланган органларга тегишли бўлади. Тарихдан сизга маълумки, бошқаришнинг республика шакли қадимги қулдорлик давлатларида вужудга келган ва ўзининг ёрқин ифодасини Афина республикасида топган эди. Ўрта аср феодализмида республикача бошқарув шакли ниҳоятда кам бўлган, улар баъзан ўзини-ўзи бошқариш ҳуқуқига эга бўлган "эркин" шаҳарларда (масалан, Венеция, Генуя, Любек, Новгород кабиларда) амал қилганлар, холос. Ҳозирги пайтда республикалар парламентли ва президентлик республикасига ажратилади. Улар олий ҳокимият органининг қайси бири – парламентми ёки президент - ҳукуматни тузиши ва унинг ишига раҳбарлик қилиши ҳамда ҳукумат кимнинг олдида жавоб беришига кўра фарқланади. Парламент республикасида (масалан, ГФР) парламент нафақат қонунчилик ҳокимиятини амалга оширади, балки ҳукуматга ишончсизлик билдириб, унинг истеъфога чиқишини талаб қилишга ҳам ҳақли. Ҳукумат ўз фаолияти учун парламент олдида жавоб беради. Президент фақат давлат бошлиғи ҳисобланади, аммо у ҳукумат бошлиғи эмас. Сиёсий жиҳатдан бу нарса парламент сайловларида ғолиб бўлган партия (ёки партиялар) ҳукуматни тузишини англатади, давлат бошлиғи эса – бордию у ана шу партиянинг раҳбари бўлмаса – унинг фаолиятини бошқариш имкониятидан маҳрум бўлади. Ҳукуматни Б ош-вазир 4 бошқаради. Президент республикасида давлат бошлиғи парламентнинг муайян назорати остида ҳукуматни тузади, бу ҳукумат унинг олдида ўз фаолияти 4 Ўша жойда, 181-бет.

учун жавобгар бўлади. Одатда, лавозимини ҳам президентнинг ўзи бажаради. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 89-моддасига мувофиқ "Ўзбекистон Республикаси Президенти Ўзбекистон Республикасида давлат ва ижроия ҳокимиятининг бошлиғи ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Президенти айни пайтда Вазирлар Маҳкамасининг Раиси ҳисобланади". Президент ижроия ҳокимияти аппаратини тузади ва унга раҳбарлик қилади, республикада олий бошқарув ва давлат органларининг ўзаро муносабатларини таъминлайди, вазирликлар, давлат қўмиталари ва Ўзбекистон Республикаси давлат бошқарувининг бошқа органларини ташкил қилади ва тугатади, улар ҳақида кейинчалик Олий Мажлисда тасдиқлаш учун фармойишлар қабул қилади. У Бош вазирни, унинг биринчи ўринбосарини, Бош вазирнинг бошқа ўринбосарларини, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси аъзоларини, Ўзбекистон Республикаси Бош Прокурорини тайинлайди ва вазифасидан озод қилади, бу фармойишлар кейинчалик Олий Мажлисда тасдиқланади (Конституциянинг 93-моддаси). Шундай қилиб Ўзбекистон Республикаси классик президентлик республикасидир. Бундан ташқари "аралаш" ("ярим президентлик" ёки президентлик- парламентлик) республикалар ҳам мавжуд (Франция, Финляндия, Португалия), уларда парламент ва президент у ёки бу даражада ҳукуматни назорат қилиш бўйича ўз ваколатларини баҳам кўришади. Асрлар мобайнида давлатлар бир биридан ички тузилиши (структураси) билан, яъни маъмурий-ҳудудий бирликларини ташкил этиш усули, шунингдек, давлат ҳокимиятининг марказлашув даражаси билан фарқ қилишган. Давлатнинг ушбу хусусияти давлат тузилиш шакллари дейилади, бунда давлатнинг ҳудудий тузилиши, ягона бўлган муайян давлатнинг ўз таркибий қисмлари билан муносабатлари кўзда тутилади. Давлат тузилишининг унитар ва федератив деб аталувчи икки асосий шакли мавжуд. Унитар давлатда ҳокимият марказлаштирилган бўлади, унинг маъмурий-ҳудудий бирликлари (вилоятлар, провинциялар, округлар ва шу кабилари) давлат тузилмаси мақомига, суверен ҳуқуқларга эга бўлмайди.

Унитар давлатда давлатнинг олий органлари, конституция, фуқаролик ягона булади. Давлат тузилишининг бу шакли давлатнинг бирлигини таъминлайди, у яхши бошқарилади. Шу пайтгача амал қилган давлатларнинг кўпчилиги унитар давлатлар бўлган. Федератив давлат (федерация) – мураккаб иттифоқ давлатидир, унинг қисмлари (республикалар, штатлар, ерлар, кантонлар ва ҳоказолар) давлат ҳисобланади ёки давлат мақомига эга ҳодисалар бўлиб, улар суверенитетга эга. Қатъий илмий маънода конституция ёки шартномага асосланган давлатлар иттифоқига федерация дейилади. АҚШ, Канада, Бразилия, Мексика, ГФР, Ҳиндистон ва шу каби давлатлар федератив давлатларга мисол бўлади. Федерация таркибига кирувчи давлатга оид ҳодисалар ("федерация субъектлари") ўз конституциясига, фуқаролигига, қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти каби давлат ҳокимиятининг олий органларига эга бўлиши мумкин. Федерацияда икки даражали (умум федерациявий ва унинг субъектларида) олий органлар тизимининг мавжудлиги уларнинг ваколатларини чегаралаш заруриятини туғдиради. Жуда кам ҳолларда давлат тузилишининг конфедератив шакли учрайди. Қатъий қилиб айтиладиган бўлса, конфедерация давлат эмас. Конфедерация – суверен давлатлар иттифоқи бўлиб, у муайян (иқтисодий, ҳарбий ва бошқа) мақсадларга эришиш учун ташкил этилади. Конфедерация органлари аъзо-давлатлар фаолиятини, улар нима мақсадларда бирлашган бўлсалар, ана шу масалалар борасидаги фаолиятларинигина мувофиқлаштиради. Конфедерация суверенитетга эга бўлмайди. Ўзбекистон Республикаси давлат тузилиши шакллари бир қатор хусусиятлари билан характерланади. Конституциянинг 68-моддасига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси вилоятлар, туманлар, посёлкалар, қишлоқлар, овуллар, шунингдек, Қорақалпоғистон Республикасидан ташкил топади. Қорақалпоғистон Республикаси ўз маъмурий-ҳудудий тузилишини мустақил ҳал қилади. Қорақалпоғистон Республикаси Ўзбекистон Республикаси таркибига ўз суверенитетига эга бўлган ҳолда кирган бўлиб, у

Ўзбекистон Республикаси томонидан ҳимоя қилинади (Конституциянинг 70- моддаси). Ўзбекистон Республикаси ва Қорақалпоғистон Республикасининг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси доирасидаги ўзаро муносабатлари улар ўртасида тузиладиган шартнома ва келишувларга мувофиқ бошқарилади (Конституциянинг 75-моддаси). 3. Ҳокимиятнинг бўлиниш тамойили Ҳокимиятнинг бўлиниш тамойили ҳозирги замон давлат ва ҳуқуқ назариясининг асосларидан бири бўлиб, кўп жиҳатдан француз маърифатпарварлигининг атоқли вакили, таниқли ҳуқуқшунос ва сиёсий арбоб Шарль Луи Монтескье (1689-1755) номи билан боғлиқ. Қомусий билимлар соҳиби бўлмиш бу олим ҳуқуқшунослик ва сиёсат масалалари билан бир қаторда фалсафа, ахлоқшунослик, тарих, социология, дин, сиёсий иқтисод, табиий фанлар, санъат ва адабиёт билан ҳам шуғулланган. Монтескьенинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари унинг "Форс мактублари" (1721), "Римликларнинг буюклиги ва ҳалокати сабаблари ҳақида мулоҳазалар" (1734), "Қонунлар руҳи ҳақида" (1748) асарларида акс этган. Шуни айтиб ўтиш жоизки, Монтескье "Қонунлар руҳи ҳақида"ги китобини 20 йил мобайнида яратган. ДАВЛАТНИНГ АСОСИЙ ШАКЛЛАРИ БОШЌАРИШ ШАКЛЛАРИ ДАВЛАТ ТУЗИЛИШ ШАКЛЛАРИ монарх ия республи качекланмаган чекланган парламентли президентлик унитар давлат федератив давлат конфедерация

Монтескье бошқаришнинг уч образини (шаклини) фарқлайди: республикавий, монархик ва деспотик. Республикача бошқарувда олий ҳокимият ёки бутун халқ (демократия) ёки унинг бир қисми (аристократия) қўлида бўлади. Монархия – бу қатъий ўрнатилган қонунлар воситасида бир киши томонидан бошқарилувчи давлатдир. Деспотияда эса барча нарса ҳар қандай қонун ва қоидалардан устун турувчи ҳукмдорнинг истаги ва иродасига кўра содир бўлади. Монтескье ана шу бошқарув шаклларининг вужудга келиши ва амал қилишини қонунчилик, ижроия ва суд ҳокимиятларининг сиёсий мувозанати, шунингдек, ушбу функцияларни амалга оширувчи органларнинг ўзаро муносабатлари характерига боғлайди. Унинг фикрича, ҳокимиятнинг ушбу уч тармоғи ўзаро мувозанатда бўлса бошқарув "мўътадил" бўлади, яъни бундай давлат тузумида "ҳеч кимни қонун талаб қилмаган нарсани бажаришга, аксинча, ҳеч кимни қонун рухсат берган нарсани бажармасликка мажбур этиб бўлмайди". Ҳокимиятнинг бўлинишидан асосий мақсад - ҳокимиятни суиистеъмол қилишга имкон бермасликдир. Бундай имкониятнинг олдини олиш учун, дейди Монтескье, "шундай тартиб зарурки, бунда турли ҳокимиятлар бир- бирини тийиб туриши мумкин бўлсин". Ҳокимиятларнинг ўзаро бир-бирини тийиб туриши – уларнинг қонун томонидан белгилаб берилган ўз имкониятлари доирасида ўзаро қонуний ва уйғун амал қилишининг зарурий шартидир. "Бу уч ҳокимият осойишталик ва фаолиятсизлик ҳолатига келиши керакдек туюлади. Аммо ҳодисаларнинг зарурий оқими уларни фаолият кўрсатишга мажбур қилгани учун, улар ўзаро мувофиқлашган ҳолда фаолият юритишга мажбур бўлади". Бунда сиёсий тизимдаги белгиловчи ва асосий ролни, Монтескье асосли равишда, қонунчилик ҳокимиятига тегишли бўлади, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича ҳокимиятларнинг бўлиниши сиёсий эркинликни таъминлашнинг асосий шартидир: "Қонунчилик ва ижроия ҳокимиятлари бир киши ёки муассасада бирлаштирилса, эркинлик бўлмайди, чунки, ушбу монарх ёки сенат тиран (золим)ларча амал қилувчи тиран (золим, мустабид)

қонунлар яратадилар. Суд ҳокимияти қонунчилик ва ижроия ҳокимиятидан ажратилмаса ҳам эркинлик бўлмайди. У (суд) қонунчилик ҳокимияти билан қўшилган тақдирда фуқаролар ҳаёти ва эркинлиги ўзбошимчалик ва зўравонлик ҳукми остига тушиб қолади, чунки бунда судья қонунчи ҳисобланади. Суд ҳокимияти ижроия ҳокимияти билан бирлаштирилган тақдирда судья зулм қилувчи, эзувчи бўлиш имкониятини қўлга киритади. Бордию бу уч ҳокимиятдан учаласи ҳам (яъни қонун яратувчи ҳокимият, умумдавлат характеридаги қарорларни бажарувчи ҳокимият ҳамда жиноятлар ёки хусусий шахсларнинг даъво ишларини суд қилиш ҳокимияти) бир кишида ёки мансабдорлар, оқсуяклар ёки оддий кишилардан иборат битта муассасада бирлаштирилган тақдирда барча нарса ҳалок бўлади." 5 Ўзбекистон Республикасида ҳокимиятнинг қонунчилик, ижроия ва суд ҳокимиятларига бўлиниши Асосий Қонун – Конституцияда мустаҳкамлаб қўйилган (11-модда). Асосий Қонуннинг бешинчи бўлими ("Давлат ҳокимиятининг тузилиши") қонунчилик, ижроия ва суд ҳокимиятларининг, шунингдек қонунчиликни бутун мамлакат ҳудудида аниқ ва бир хил бажарилиши устидан назоратни амалга оширувчи прокуратура органларининг тузилиши ва фаолияти тамойилларига бағишланган. Ушбу бўлимда Ўзбекистонда сайлов, молия тизимлари, шунингдек давлат хавфсизлиги ва мудофаасини таъминлаш тамойиллари ҳам акс эттирилган. Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимиятининг тузилиши масалалари қонунчиликнинг махсус ҳужжатларида (актларида) конкретлаштирилган. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ваколатлари доираси ғоят кенг бўлиб, улар Конституциянинг 78-моддасида акс эттирилган. Улар қаторига, жумладан, Ўзбекистон Республикасининг Конституциясини, қонунларини қабул қилиш, унга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш; Ўзбекистон Республикаси ички ва ташқи сиёсатининг асосий йўналишларини аниқлаш ва давлат стратегик дастурларини қабул қилиш; Ўзбекистон Республикаси қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятлари тизимини 5 Ќаранг: История политических и правовых учуний. Учебник для вузов. Под ред. В.С.Нерсесянца. М., 1997, 287-288-бетлар.

ва ваколатларини белгилаш; Ўзбекистон Республикаси таркибига янги давлат тузилмаларини қабул қилиш ва уларнинг Ўзбекистон Республикаси таркибидан чиқиши ҳақидаги қарорларни тасдиқлаш ва бошқа кўплаб масалаларни ҳалқилиш киради. Уларни сиз "Ҳуқуқшунослик асослари" фани орқали яхши биласиз. 2002 йил 27 январда бўлиб ўтган референдум (умумхалқ овоз бериши) натижасига кўра Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси икки палатали органга айлантирилди. Бу Ўзбекистон Республикасидаги барча вилоятлар ва Қорақалпоғистон Республикасининг вакилликларини кучайтириш ҳамда қонунчилик фаолиятининг самарадорлигини ошириш мақсадида амалга оширилмоқда. 4. Ҳуқуқ – бошқарувнинг ижтимоий-сиёсий институти сифатида Ҳуқуқнинг вужудга келиши ҳақидаги ғоялар давлатнинг келиб чиқиши ҳақидаги концепциялар билан мустаҳкам алоқадорликда бўлиб, албатта ўзига хос хусусиятларга эга. Ҳуқуқ таркиб топиши масалалари кўпинча ҳуқуқий бошқарув механизми ва ҳуқуқнинг табиати, моҳияти ва аҳамияти муаммолари билан биргаликда кўриб чиқилади. Ҳуқуқ шунчалик даражади ўзига хос, мураккаб ва ижтимоий аҳамиятга молик ҳодисаки, унга бўлган илмий қизиқишлар асрлар мобайнида нафақат йўқолиб, балки тобора кучайиб бормоқда. Ҳуқуқнинг ўзи қандай ҳодиса эканлиги тўғрисида кўплаб илмий ғоялар, йўналишлар ва нуқтаи назарлар мавжуд. Ҳозирги замон фанида "ҳуқуқ" ибораси бир неча мазмунда қўлланилади. Биринчидан, кишиларнинг муайян даъволари (талаблари) ҳуқуқ деб аталади, масалан – яшаш ҳуқуқи ёки юқорида эслатиб ўтилган халқларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи. Бундай талаблар инсоннинг табиати билан белгиланган ва "табиий" ҳуқуқлар деб ҳисобланади. Табиий- ҳуқуқий қарашларнинг ибтидоси қадимги дунёга бориб тақалади: "Қонун кишилар ҳаётига ёрдам беришга интилади. Аммо бунга фуқароларнинг ўзлари бахтли яшашни хоҳласаларгина эришиш мумкин; қонун унга

бўйсунувчилар учун – уларнинг ўз яхши фазилатларидан далолат холос", - деб ёзган эди Демокрит. Табиий-ҳуқуқий назариялар натижасида ҳуқуқ ва қонунни бир биридан фарқлаш имконияти вужудга келди, улар ҳуқуқ ва ахлоқни концептуал жиҳатдан бирлаштиришди. Иккинчидан, ҳуқуқ деганда юридик нормалар тизими, яъни давлат томонидан ўрнатилган умуммажбурий қоидалар тушунилади, уларнинг бузилиши эса юридик жавобгарликни вужудга келтиради (ҳуқуқнинг объектив маъноси). "Ҳуқуқ" ибораси "конституциявий ҳуқуқ", "жиноят ҳуқуқи", "халқаро ҳуқуқ" ва шу каби сўз бирикмаларида айнан ана шу маънода ишлатилади. "Ҳуқуқ" ибораси шундай маънода кўплик шаклида ишлатилмайди. Норматив ҳуқуқ назариясининг асосчиси Г.Кельзеннинг фикрича, ҳуқуқ "асосий норма" бошчилик қилувчи иерархияли "пирамида"га ўхшайди. Бундай пирамидада ҳар қандай норма ўз ўрнига эга, унинг юридик кучи ўзидан юқорида турувчи нормаларга буйсуниши билан белгиланади. Ҳуқуқни ушбу назария доирасидаги ҳозирги қарашларни қуйидаги схема орқали акс эттириш мумкин:  Ҳуқуқ – бу норматив актларда (текстларда) баён этилган ўзаро боғлиқ ва ўзаро таъсир этувчи нормалар тизимидир;  Ҳуқуқ нормалари давлат томонидан чиқарилади, унда қонун даражасига кўтарилган давлат иродаси акс эттирилади;  Ҳуқуқ нормалари энг муҳим ижтимоий муносабатларни бошқаради;  Ҳуқуқнинг ўзи ва унинг амалга оширилиши зарурий ҳолларда давлатнинг мажбур этувчи кучи орқали таъминланади;  Ҳуқуқий муносабатларнинг вужудга келиши, ҳуқуқий онгнинг таркиб топиши, ҳуқуқий фаолият нормаларга боғлиқ бўлади. Учинчидан, фуқароларнинг ёки юридик шахслар (ташкилотлар) ҳатти- ҳаракатининг расмий тан олинган имконияти чегараларига ҳам ҳуқуқ дейилади. Шу маънода, фуқаролар меҳнат қилиш, дам олиш, соғлиғини сақлаш, ижтимоий таъминот ва шу каби, ташкилотлар эса мулкка эгалик, давлат ва ижтимоий ҳаётнинг муайян соҳасида фаолият кўрсатиш

ҳуқуқларига эга. Бу ҳолатларда ҳуқуқнинг субъектив мазмуни ҳақида фикр юритилмоқда, чунки бунда ҳуқуқнинг у ёки бу субъектига тегишли ҳуқуқ назарда тутилмоқда. Асосий ҳуқуқ ва эркинликларнинг қонунчиликка нисбатан бирламчилигини таъкидлайдиган табиий-ҳуқуқий назариядан фарқли равишда позитивизм деб аталган қараш субъектив ҳуқуқни давлат томонидан ташкил этилган объектив ҳуқуққа боғлаб қўяди. Бу назарияга мувофиқ жисмоний ва юридик шахслар "позитив" ҳуқуқда, яъни давлат томонидан ўрнатилган қонунчиликда белгиланган ҳуқуқларгагина эгадир, бу ҳуқуқлар давлат томонидан тан олинган ва уларга "совға қилинган"дир. Позитивизмда ҳуқуқ ва қонун бир бирига тенглаштирилади. Ҳар қандай миллий ҳуқуқий тизим минг-минглаб ёзма нормалар йиғиндисидан иборат бўлган ғоят йирик ҳодисадир. Шунинг учун ҳуқуқнинг у ёки бу нормалари томонидан бошқариладиган ижтимоий муносабатлар (ҳуқуқий муносабатлар) мазмунига боғлиқ ҳолда ҳамда мўлжаллашни осонлаштириш учун ҳуқуқ тизимлари соҳаларга ажратилади. Ҳуқуқни соҳаларга ажратишнинг асосий белгиси у ёки бу ҳуқуқ соҳаси бошқарадиган ижтимоий муносабатларнинг бир таркибли эканлигидир. Масалан, фуқаролик ҳуқуқи мулкий (мол-мулк, товарлар ва хизматлар ишлаб чиқариш ва улардан фойдаланиш ва шу каби) ва у билан боғлиқ номулкий (муаллифлик ҳуқуқи, исм-шарифини, тасвирини, ор-номусини, қадр- қимматини ҳимоя қилиш ва шу каби) муносабатларни бошқаради. Меҳнат ҳуқуқи иш берувчи ва ишчининг иш вақти, меҳнатга ҳақ тўлаш, меҳнатнинг ишлаб чиқариш ва ижтимоий шароитлари бўйича ўзаро муносабатларини бошқаради. Жиноят ҳуқуқи жисмоний шахсларнинг қандай ҳатти-ҳаракати жамият учун хавфли эканини аниқлайди ва уларни амалга оширганлик учун жавобгарлик доирасини белгилаб беради. Юқорида айтилгандардан ҳуқуқ умумижтимоий моҳиятга эга эканлиги ҳақида хулоса чиқариш мумкин. У жамиятнинг барча аъзолари манфаатларига хизмат қилади, ижтимоий алоқаларнинг ривожи, барқарорлигии, тартиби ва ташкилийлигини таъминлайди. Инсоннинг

ҳуқуқни қандай тушунишидан унинг ўз эркинлиги чегараларини тушуниши, демакки, унинг ўз ҳуқуқлари доирасидаги эркинлиги, жамиятнинг эса давлат шаклида ушбу эркинликларнинг ҳимоясида турганлиги аён бўлади. Ҳуқуқ (субъектив маънода) – бу оддий эркинлик эмас, балки кафолатланган, тажовузлардан ҳимояланган эркинликдир. Ҳуқуқ шарофати билан "яхшилик" ҳаёт нормасига айланади, "ёмонлик" эса ана шу норманинг бузилиши сифатида тушунилади. Шу билан бир қаторда халқаро ҳуқуқ ҳақида ҳам бир неча оғиз фикр билдириш лозим. У кўпинча "халқаро муносабатларни бошқарувчи тамойил ва нормалар йиғиндиси" сифатида таърифланади. "Халқаро ҳуқуқ" иборасини инглиз мутафаккири И. Бентам (1748-1832) таклиф этган, у ушбу ибора давлатларнинг ўзаро алоқаларини (муносабатларини) билдиради, деб ҳисоблаган. Кейинчалик бу фикр юристлар томонидан қабул қилиниб, халқаро муносабатлар деганда фақат давлатлараро ҳуқуқий алоқалар тушунила бошлаган. Ҳозирги пайтда эса халқаро ҳуқуқ бошқачароқ, комплексроқ тушунилиши керак. Ҳозирги халқаро муносабатлар ижтимоий ҳаётнинг жуда турли соҳаларини – иқтисодий алмашувлардан тортиб спорт мусобақаларигача – қамраб олади. Уларнинг қатнашчилари ҳам турли-туман, унда давлатлар, давлат бирлашмалари ва ҳатто оддий индивидлар ҳам бор. Халқаро ҳамжамиятнинг характеристикаси ҳам ноёбдир: қонунчилик, ижроия ва суд ҳокимиятларига бўлинувчи давлатлардан фарқли равишда халқаро даражада ана шундай вазифаларни бажарадиган органлар йўқ. Шунинг учун ана шу ҳамжамият аъзоларининг муносабатларини бошқарувчи ҳуқуқий нормалар ҳам ноёб ва қайтарилмасдир. Халқаро ҳуқуқ – халқаро муносабатларни тинчлик ва давлатлар ҳамкорлигини таъминлаш мақсадида бошқариб турувчи юридик нормалар тизимидир. Ҳақиқатан ҳам, халқаро ҳуқуқнинг кўпчилик нормалари жисмоний ёки юридик шахсларнинг эмас, давлатларнинг ҳатти-ҳаракатини бошқаришга йўналтирилган. Чунки айнан давлатлар жаҳон майдонидаги асосий ҳаракат

қилувчи кучларни ташкил этадилар. Бироқ тарихий тараққиёт давомида бирорта давлат ёки давлатлар гуруҳи жаҳон ҳамжамиятига ўз иродасини "ўтказа" олмади; аксинча, халқаро маъмурий муносабатлар ҳам узуқ-юлуқ ва нобарқарордир. Албатта, сиёсий ва ҳарбий иттифоқлар тузилиши шуни кўрсатадики, у ёки бу давлатлар гуруҳининг манфаатлари улар ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг муайян даражада ўзаро мувофиқлаштирилишига олиб келади. Аммо универсал халқаро ҳокимият тизимлари мавжуд эмас: ҳатто БМТ Хавфсизлик Кенгаши ҳам "бутун жаҳон ҳокимияти" эмас, бу ташкилотнинг Бош Ассамблеяси "умумжаҳон парламенти" эмас, Халқаро Суднинг қарорлари эса ҳам юридик, ҳам сиёсий жиҳатдан чегараланган. Субъектларнинг ўзаро муносабатлари охир-оқибатда вертикаллик тамойилга асосланувчи миллий ҳуқуқий тизимлардан фарқли равишда халқаро муносабатлар асосан горизонтал ҳисобланади. Халқаро ҳуқуқ унинг моҳиятини ифодаловчи камида учта характерли хусусиятга эга:  Халқаро-ҳуқуқий бошқариш объекти давлатлараро муносабатлар ҳисобланади. Бу муносабатлар халқаро ҳуқуқнинг объектив чегараларини белгилаб беради. Миллий ҳуқуқий тизимлар давлатларнинг суверен тенглиги тамойили жиҳатидан ҳам, ҳуқуқий тизимларнинг турли-туманлиги учун ҳам давлатлараро муносабатларни бошқаришга қодир эмас, албатта. Худди шунинг учун халқаро норматив тизимларнинг энг мунозарали масаласи туғилади: миллий ва халқаро ҳуқуқнинг нормалари ўзаро қандай муносабатда бўлади? Монистик 6 қараш тарафдорлари миллий ва халқаро ҳуқуқ бўлинмасдир, чунки ҳар қандай юридик нормаларнинг табиати бирдир, дейишади. Дуалистик қараш тарафдорлариэса, миллий ва халқаро ҳуқуқни бир-биридан ажратишади, чунки уларнинг бошқариш объектлари ва уларга таъсир этувчи юридик воситалар турличадир. Миллий ҳуқуқнинг халқаро ҳуқуқдан устунлиги 7 тарафдорлари эса халқаро ва миллий ҳуқуқ нормалари ўртасидаги зиддиятни миллий ҳуқуқ фойдасига ҳал қиладилар. Ниҳоят, 6 Грекча "моно" – битта, миллий ва халќаро уќуќнинг бирлиги тарафдорларига шундай дейилади. 7 Бу концепция вакиллари халќаро уќуќнинг юридик кучини инкор этадилар. Уларни "халќаро-уќуќий нигилистлар" деб ам аташади.

ҳозирги пайтда кенг тарқалган қарашлардан яна бири халқаро ҳуқуқни миллий ҳуқуқдан устун қўювчи қарашдир. Уларнинг фикрича давлатлар халқаро шартномаларни имзолайдилар, бунда улар ўз иродаларига кўра халқаро тамойилларни тан оладилар, шунинг учун миллий ҳуқуқ нормалари халқаро стандартларга мослаштирилиши керак. Ҳозирги пайтда давлатларнинг кўпчилиги ана шу нуқтаи назарни ёқлаб чиқишмоқда. Ўзбекистон республикаси Конституциясининг Муқаддимасида ҳам "халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган қоидалари устунлиги" мустаҳкамлаб қўйилган.  Халқаро ҳуқуқ субъектлари халқаро ҳуқуққа мувофиқ ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлган халқаро муносабатларнинг қатнашчиларидир. Халқаро ҳуқуқ субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳажми турлича бўлгани сабабли улар асосий ва махсус субъектларга ажратилади: ХАЛ Қ АРО Ҳ У Қ У Қ СУБЪЕКТЛАРИ АСОСИЙ МАХСУС Давлатлар Давлатга ўхшаш тузилмалар (Ватикан: Мальта ордени) Ўз таќдирини ўзи белгилаш учун кўрашаётган индивидларХалќаро органлар (трибуналлар, судлар, комиссиялар ва бошќалар) халќаро ноукумат ташкилотлари Халќаро Ќизил Хоч ЌўмитасиХалќаро (укуматлараро) ташкилотлар Трансмиллий корпорациялар Урушаётган ёки ќўзѓолон кўтарган томонлар

 Халқаро ҳуқуқ унинг асосий субъектлари ҳисобланувчи икки ёки ундан ортиқ томонларнинг ўз хоҳиш-иродасини (очиқ ёки сукут орқали) мувофиқлаштириши билан тузилади. Махсус субъектларда (Ватикандан бошқа) халқаро ҳуқуқ нормалари яратиш қобилияти йўқ. Халқаро ҳуқуқнинг асосий манбалари (амал қилиш шакллари) халқаро шартнома ва халқаро одат (таомил) ҳисобланади. Халқаро Суд БМТнинг асосий судлов органи ҳисобланади, у Миллатлар Лигаси халқаро судлов Доимий Палатасининг ворисидир. Унинг Статути (Низоми)нинг 38-моддасида халқаро ҳуқуқ нормаларининг энг ишончли манбалари рўйхати келтирилган. Асосий манбалардан ташқари, 38- моддада цивилизациялашган халқлар томонидан тан олинган ҳуқуқнинг асосий тамойиллари, шунингдек турли миллат вакилларининг халқаро муносабатлар соҳасидаги энг юқори малакали ҳисобланувчи мутахасисларининг судлов қарорлари ва доктриналари (таълимотлари) ҳуқуқий нормаларни аниқлашдаги қўшимча восита (манба) сифатида келтирилган. ХАЛЌАРО ˆУЌУЌНИНГ АСОСИЙ МАНБАЛАРИ Халќаро одат (таомил) – доимий амалиёт натижасида давлатлар атти-аракатининг мажбурий деб тан олинган ёзилмаган ќоидалари. Халќаро одатлар йиѓиндиси халќаро одатий уќуќ деб аталади. Халќаро шартнома – икки ёки ундан ортиќ давлатнинг халќаро муносабатларнинг муайян масаласи бўйича ёзма келишуви. Халќаро шартнома конвенция, пакт, келишув, статут, низом ва бошќа номларда аталиши мумкин. Унинг номи халќаро шартноманинг юридик

5. Фуқаролик жамияти тушунчаси "Фуқаролик жамияти" тушунчаси инсоният сиёсий-ҳуқуқий тафаккури тараққиётининг барча босқичларида амал қилган деб хулоса чиқариш мумкин. У илғор фикрловчи кишиларнинг ақл-идрок, эркинлик, бахт-саодат, адолат ҳукмронлик қилувчи идеал жамият тузиш ҳақидаги интилишларини характерлайди. Фуқаролик жамияти вужудга келиши доимо ҳуқуқ ва қонун аҳамиятининг ошиши, жумладан, ҳуқуқий давлат вужудга келиши билан боғлиқ ҳолда тушинилган. Жумладан, қадимги дунёда (бизнинг тушунчамиздаги) фуқаролик жамияти масалаларига Платон ва Аристотель эътибор берган эдилар. Цицерон ўзининг "Диалоглар" асарида шундай дейди: "... қонун фуқаролик жамиятининг боғловчи халқаларидир, қонун томонидан ўрнатилган ҳуқуқ ҳамма учун бирдир". XVI-XVII асрларда Н.Макиавелли, Г.Гроций, Т.Гоббс, Ж.Локк, Ш.Монтескье, Ж.Ж.Руссолар фуқаролик жамиятига ҳамма шаклдаги эмас, фақат муайян ҳокимият шакллари мос келиши ҳақида фикр билдирганлар. Шарқнинг буюк мутафаккирлари – Абу Наср Форобий (870-950), Абу Али ибн Сино (980-1037), Ибн Рушд (1126- 1198) ва бошқалар "етук давлатлар" ҳақида ўзларининг ноёб лойиҳаларини олға сурганлар. Фуқаролик жамияти ҳақидаги қарашларга И.Кант ва Г.В.Ф.Гегель ҳам катта ҳисса қўшдилар. Фуқаролик жамияти ҳақидаги ҳозирги фикрларда унинг бир қанча муҳим белгилари борлиги қайд этилади. Уларни муфассалроқ кўришга ҳаракат қиламиз:  Фуқаролик жамияти – энг аввало эркин индивидлар жамоасидир. Иқтисодий жиҳатдан бу нарса ҳар қандай индивиднинг мулкдорлигини англатади. Совет даври Асосий Қонунларида бундай нормаларнинг бўлиши мунозарали бўлган бўлсада, улардан фарқли равишда Ўзбекистон Республикаси Конституциясида фуқароларнинг мулкдорлик ҳуқуқи мустаҳкамлаб қўйилган (36-модда). Эркинликнинг сиёсий жиҳати фуқароларнинг сиёсий партиялар ва бирлашмаларда 8 қатнашиши, давлат 8 "Сиёсий партиялар аќида"ги ќонун Олий Мажлис томонидан 1996 йил 26 декабрда ќабул ќилинган.

ҳокимияти ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларига сайловларда қатнашиш қобилиятларини англатади. Фуқаролар эркинлиги қонун томонидан ўрнатилган суд ва маъмурий механизмлар орқали таъминланиши лозим.  Фуқаролик жамияти ички ва ташқи жиҳатдан очиқликни намоён этади. Унда сўз эркинлиги, турли ахборотларни олиш эркинлиги, мамлакатдан чиқиш ва кириш эркинлиги, бошқа мамлакатлар билан ахборот, таълим технологияларини кенг даражали ва доимий алмашиш эркинлиги таъминланади. Бундай жамият инсонпарварлик тамойилларига содиқ бўлади, унда турли йўналишлардаги нодавлат нотижорат ташкилотлар 9 фаолияти йўлга қўйилган бўлади ҳамда давлат халқаро ҳуқуққа мос равишда халқаро ташкилот ва муассасаларда иштирок этади.  Фуқаролик жамияти – комплекс ташкиллашган плюралистик тизим демакдир. Бундай жамиятда плюрализмнинг устунлиги унда турли-туман ижтимоий институциялар (касаба уюшмалари, партиялар, тадбиркорлар бирлашмалари, истеъмолчилар жамиятлари ва шу кабилар) мавжудлигини англатади. Плюрализмда эркин дунёқараш тақазо этилади, мафкуравий камситишларга йўл берилмайди, инсон ҳуқуқлари ҳурмат қилинади, турли динларга, қарама-қарши фикрларга нисбатан сабр-тоқатли бўлинади.  Фуқаролик жамияти - ҳуқуқий демократик жамиятдир. Бундай жамиятда фуқаро ва инсоннинг табиий ва жамият томонидан инъом этилган ҳуқуқлари жамият аъзоларини ўзаро боғлаб туради. Фуқаролик жамияти давлат билан биргаликда ҳуқуқий давлатга томон тараққий этади. Шу маънода ҳуқуқий давлат фуқаролик жамиятининг меваси, натижаси саналади. Фуқаролик жамияти – шахсга томон йўналтирилган, ҳуқуқий анъана ва қонунларга ҳурмат вазиятини, умумгуманистик идеалларни яратувчи, ижод ва тадбиркорлик эркинлигини таъминловчи, инсон ва фуқаро ҳуқуқларини амалга оширувчи ва бахт-саодатга эришувни таъминловчи эркин демократик 9 "Нодавлат нотижорат ташкилотлар аќида"ги ќонун Олий Мажлис томонидан 1999 йил 14 апрелда ќабул ќилинган.

ҳуқуқий жамиятдир. Инсоният тарихидаги барча халқлар ўз тараққиётида уюшиб яшашнинг турли шаклларини, яъни фуқаролик жамиятининг ўзига хос босқичларини босиб ўтишган. Унинг илк шакли давлатчилик вужудга келмасдан аввал пайдо бўлган турли жамоалар бўлган. Ўрта Осиё, хусусан Ўзбекистон халқлари тарихида бу шакл маҳалла жамоаларига бирлашув шаклида бўлган. Уюшиб яшаш кўпгина масалаларни биргаликда ечишга имкон берган, хусусан, меҳнатни ташкил этиш, ҳимоя қилиш, тадбирларни ўтказишдаги ҳамжиҳатлик ва бошқалар бу жамоавий яшаш шаклининг узоқ даврлар мобайнида сақланиб қолишини таъминлаган. Бизнинг шароитимизда бу нарса қишлоқларда жамоалар, шаҳарларда – маҳаллалар шаклида шаклланган. Мустақиллик йилларида мамлакатимизда халқнинг ўзини ўзи бошқариш тизимига ўта бориш жараёнини мустаҳкамлаш мақсадида тарихий илдизлари узоқ даврларга бориб тақаладиган маҳалла институтини қайта тиклаш ва ривожлантиришга алоҳида эътибор берилмоқда. Шарқ демократиясининг ўзини оқлаган тарихий шакли бўлмиш маҳалла фуқаролик жамияти барпо этишдаги ўзига хос босқич ролини ўташи кўпчилик учун шубҳасиз ҳақиқатдир. Маҳалла (арабча "маҳалла" – жой, ўрин, макон) Ўзбекистоннинг муайян тарихий шароитларида, асрлар давомида шаклланиб фаолият кўрсатаётган, аҳоли яшайдиган маъмурий-ҳудудий бирлик. Маҳалла ўзини ўзи бошқарув тизимининг муҳим миллий-ижтимоий органи бўлиб, у Ўзбекистондаги ҳаёт тарзининг маҳаллий кўринишдаги шакли ҳамдир. Аслини олганда маҳаллалар 1917 йилгача жуда кенг иш олиб бориб, маҳаллий аҳолини бирлаштирувчи, уюштирувчи ташкилий тузилма бўлиб келган. Совет давридаги тузум ва мафкура маҳаллаларни расман тан олмади, аммо аҳолининг чуқур норозилигига сабаб бўлмаслик учун маҳаллаларни тақиқлаб ҳам қўя олмади, уни жамиятнинг бошқарув тизимига киритмади.

Мамлакатимиз мустақилликка эришгандан кейин халқнинг ўтмишдаги қадриятларини топиш ва улардан жамиятни ривожлантириш учун фойдаланиш томон йўл тутилди. Бошқа кўплаб масалалар қатори, маҳалла ва унинг имкониятларидан фойдаланиш масаласига ҳам етарли эътибор берилди ва у ҳозирги кунда ҳаётимизда ўзига хос роль ўйнамоқда. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов таъкидлаганидек, "Маҳалла, таъбир жоиз бўлса, кишилик жамиятида алоҳида тарбиявий аҳамиятга молик бўлган ўзига хос маскандир дейиш мумкин. Бу ноёб тажриба, аҳолининг маҳалла бўлиб яшаш тарзи жаҳоннинг бошқа мамлакатларида кам учрайди. Шунинг учун ҳам инсонни жамият билан бирга яшашга ўргатадиган, шу руҳда тарбиялайдиган бирламчи ва беқиёс макон – бу маҳалладир". 1 0 Мустақиллик йилларида маҳаллаларга муносабат тубдан ўзгарди. 1992 йил 12 сентябрда Президентнинг "Республика "Маҳалла" хайрия жамғармасини тузиш тўғрисида"ги Фармони, сўнгра Вазирлар Маҳкамасининг 1992 йил 17 октябрдаги "Республика "Маҳалла" хайрия жамғармаси фаолиятини ташкил этиш масалалари тўғрисида"ги қарори қабул қилинди. 1992 йилда республикамизда 8 мингга яқин, жумладан, Тошкент шаҳрида 279 маҳалла бор эди. 2000 йилга келиб уларнинг сони республикада 13 мингдан ортди, Тошкентда эса 481 дан кўпроқ маҳалла фаолият юритмоқда. Маҳалла мавқеининг ошиб бориши қуйидаги ҳуқуқий асосларга таянади: 1) Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси (105-модда); 2) Дастлаб 1993 йил 2 сентябрда қабул қилинган ва 1999 йил 14-апрелда янги таҳрирда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг "Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги қонуни. 1 0 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз ќўлимиз билан ќурамиз. 7 - жилд , Т,. Ўзбекистон, 1999, 305-306- бетлар.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 105-моддасига кўра "Шаҳарча, қишлоқ ва овулларда, шунингдек, улар таркибидаги маҳаллаларда ҳамда шаҳарлардаги маҳаллаларда фуқароларнинг йиғинлари ўзини ўзи бошқариш органлари" ҳисобланади. Маҳалла – она маскан, соғлом ижтимоий муҳитдир. Бу ерда кучли таъсирга эга бўлган жамоатчилик фикри маҳалла аҳолисининг хулқ-атвори, ўзаро муносабатларини адолат ва маънавий мезонлар асосида тартибга солиб туради. Шу маънода маҳалла, Президентимиз таъбири билан айтганда ҳақиқий демократия дарсхонасидир. Маҳалла – таянч маркази, чунки у кам таъминланган, кўп болали оилалар, ёлғиз кексаларнинг таянчидир. Маҳалла – маънавий-ахлоқий қадриятлар, анъаналар маскани, у ёшларни касб-корга йўналтирувчи, ишсизларни иш билан таъминловчи ижтимоий ҳимоя ҳамдир. Маҳалла – оила тинч- тотувлигини, шипслигини мустаҳкамловчи жой, у айни ҳолда тарбия маскани ҳамдир, зеро – "Бир болага етти қўшни ота-она", дейди доно халқимиз. Маҳалланинг ўзига хос ажойиб ҳодиса эканлигини таъкидлаб Россиялик тадқиқотчи О. Брусина шундай деб ёзади: "Одатий ҳуқуққа асосланган ҳолда Ўрта Осиёда азалдан амал қилиб келаётган мазкур ижтимоий институт ўзининг мослашувчанлиги, айни ҳолда ички консервативлиги сабабли жуда мустаҳкам эканлигини кўрсатди." 1 1 Маҳалла қўмиталари бозор иқтисоди қонунлари асосида аҳоли учун тадбиркорликка имкон яратмоқда, олди-сотди, тўй-марака маросимларини уюштириш, ҳашарлар ташкил этиш, оилавий низоларни ечиш, беморлар ҳолидан хабар олиш каби кўплаб йўналишдаги савоб ишлар билан шуғулланмоқда. Маҳаллада хўжалик ва маданий ишлар, унинг ҳудудини ободонлаштириш, уй-жойларни ва шу ҳудуддаги маъмурий биноларни тоза сақлаш, озодаликни таъминлаш, тартиб-интизомни мустаҳкамлаш ва бошқа йўналишларда маҳалланинг аҳамияти тобора ошиб бормоқда. 1 1 Брусина О. Оп ыт адаптации к иноэтническому окружению в различные периоды ХХ века. // Диаспоры. 1999, № 2-3.

Юқоридагилардан маълум бўлмоқдаки, ҳозирги даврда шахсни қуршаб турган норматив ҳудуд жуда кенгдир. Турли туман одатлар, анъаналар, диний ва ахлоқий нормалар қатори шахснинг жамиятдаги ҳолатига сон- саноқсиз сиёсий нормалар, миллий ва халқаро ҳуқуқнинг қоидалари ҳам таъсир кўрсатади. Инсон бир пайтнинг ўзида сиёсатнинг ҳам субъекти, ҳам объекти, шунингдек, ҳуқуқнинг ҳам яратувчиси, ҳам ижрочиси ҳисобланади. Шунинг учун шахснинг сиёсий-ҳуқуқий мақоми масаласига эътибор бермаслик мумкин эмас. Ушбу категория умумлашган , универсал хусусиятга эга. У инсоннинг у ёки бу ижтимоий гуруҳга тааллуқли эканлигига (фуқаро, чет эллик, фуқаролиги бўлмаган шахс, қочоқ ва ҳоказо), ихтисослиги ёки ҳунарига боғлиқ ҳолда унда муайян ҳуқуқ ва мажбуриятлари мавжудлигини билдиради. Айни ҳолда у инсоннинг индивидуал хусусиятларини акс эттиради. Сиёсий-ҳуқуқий мақом тушунчаси инсоннинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини ўзаро боғлиқликда кўришни, давлат томонидан кўзда тутилган кафолатлар ва шахсий (ахлоқий ва ҳуқуқий) масъулиятни эътиборга олишни назарда тутади. Сиёсий-ҳуқуқий мақом жамият аъзосининг асосий ижтимоий характеристикаларидан биридир. Одатда шахс сиёсий-ҳуқуқий мақомининг беш "даражаси" фарқланади:  Шахснинг халқаро мақоми халқаро ҳамжамият томонидан ишлаб чиқилган ва халқаро ҳужжатларда (масалан, 1948 йилги Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси, 1966 йилги Инсон ҳуқуқлари ҳақидаги Пакт, 1989 йилги Бала ҳуқуқлари ҳақидаги Конвенция, 1949 йилги Женева конаенциялари ва 1977 йилги уларга Қўшимча Протоколлар ва бошқаларда) мустаҳкамлаб қўйилган ҳуқуқ, эркинлик, мажбурият ва кафолатларни ўз ичига олади. Унинг ҳимояси ҳам миллий, ҳам халқаро воситалар билан амалга оширилиши мумкин.  Шахснинг конституциявий мақоми у тегишли бўлган мамлакатнинг Асосий Қонунида ифодаланган фуқаронинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари,

бурчлари ва гарантияларини ўз ичига олади. Конституциявий мақомнинг асосий хусусияти унинг барқарорлиги, мустаҳкамлиги бўлиб, у фуқаролик жамиятининг асосини ташкил этади. Ўзбекистон Республикаси фуқаросининг конституциявий мақоми Асосий Қонунимизнинг "Инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари" деб номланган иккинчи бўлимида акс эттирилган.  Шахснинг тармоққа (соҳага) хос мақоми унинг ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларидаги ҳуқуқ ва бурчларини акс эттиради, яъни бунда у ҳуқуқнинг алоҳида тармоқларидаги (меҳнат, фуқаролик, оила, жиноят ва бошқа) ваколатларини акс эттиради.  Фаолият турига оид (махсус) мақомда инсоннинг бирор бир гуруҳга оидлиги ва унинг шу муносабат билан эга бўлган қўшимча ҳуқуқ ва мажбуриятлари акс этади: ўқувчилар, талабалар, ҳарбий хизматчилар, нафақахўрлар, ногиронлар, диний уюшма аъзолари ва шу кабилар.  Индивидуал мақомда алоҳида олинган конкрет инсоннинг жинси, ёши, касби, муайян жамоат ташкилоти ёки бирлашманинг аъзолиги, давлат ишини бошқаришда қатнашиш даражаси ва шу кабиларга тегишли ҳолатларининг хусусиятлари акс эттирилади. Индивидуал мақом алоҳида олинган шахснинг "ижтимоий портрети", унинг жамият аъзоси сифатидаги қайтарилмас хусусиятларининг акси саналади.

O'xshashlar

Жамиятнинг социал хаёти

Жамиятнинг маънавий хаёти

Жамиятнинг сиёсий ҳаёти

Ижтимоий – сиёсий хукукий қадриятлар

Жамиятнинг моддий иктисодий хаёти. Жамият конунларининг ижтимоий шарт шароит билан